Heilige Roomse Rijk
| Vlag | Wapen |
|---|---|
 |
 |
| Kaart | |
|
|
|
| Hoofdstad | Frankfurt am Main, Augsburg, Regensburg etc. |
| Regeringsvorm | Monarchie |
| Staatshoofd | Keizer |
| Dynastie | Diverse (zie lijst van keizers) |
| Bestaan | 962-1806 |
| Ontstaan uit | Midden en Oost-Frankische Rijk |
| Opgegaan in | Oostenrijk, Rijnbond e.a. |
| Oppervlakte | ± 830000 |
| Inwoners | |
| Taal | Duits e.a. |
| Religie | rooms-katholiek, Protestants |
| Munteenheid | |
Het Heilige Roomse Rijk was een politiek conglomeraat van landen in West- en Centraal-Europa tijdens de Middeleeuwen. Het ontstond uit het oostelijke gedeelte van het Frankische Rijk bij het Verdrag van Verdun (843). Het Rijk bestond bijna een millennium, tot het werd opgeheven in 1806.
In de 15e eeuw werd de naam uitgebreid tot Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie (Sacrum Romanum Imperium Nationis Germanicae in het Latijn). Het Rijk werd 'Rooms' genoemd omdat het werd ingesteld als voortzetting van het Romeinse rijk. Christelijke profetieën (zie het Bijbelboek Daniël) hadden namelijk voorspeld dat de wereld na het vierde rijk (het Romeinse Rijk) zou vergaan. De Byzantijnen vonden dit maar onzin omdat zij zich als de voortzetting van het originele Romeinse Rijk beschouwden. De term 'Heilig' werd gebruikt om de nauwe band met de Rooms-katholieke Kerk aan te geven. Een bekende woordspeling van Voltaire zegt dat het Rijk niet Romeins, niet heilig en evenmin een rijk was.
Inhoud |
[bewerk] Omvang en staatsinrichting van het Rijk
[bewerk] Koning en keizer
Het Heilige Roomse Rijk begon zijn bestaan als het Oost-Frankische koninkrijk. Op een zeker moment werd aan de koning van dit rijk ook de keizerstitel gegeven. Hoewel dit als tijdelijke regeling bedoeld was om een acute politieke situatie op te lossen is de keizerstitel blijven 'hangen' in het Oost-frankische koninkrijk. In de beginperiode dongen de West-Frankische koningen nog mee naar de keizerstitel, maar kregen die slechts een enkele keer. Reden hiervoor is o.a. dat de West-Frankische koningen zo ver weg woonden dat ze niet precies op de hoogte waren van de politieke situatie in het andere koninkrijk. Uiteindelijk hebben ze het opgegeven zich te bemoeien met dat andere koninkrijk. Dit leidde er toe dat het verkrijgen van de keizerstitel een interne gelegenheid werd van het Oost-Frankische koninkrijk. Dit koninkrijk en het keizerrijk gingen dan ook in de praktijk steeds meer samenvallen ondanks dat het bij de keizer in feite ging om wereldlijke macht als tegenhanger van de paus. In deze situatie kon het zich dan ook voordoen dat de belangrijke spelers in het Oost-Frankische koninkrijk gingen bepalen hoe de keizer werd gekozen en op die manier kon de titel Heilig Roomse Rijk der Duitse naties ontstaan.
Het Heilige Roomse Rijk kende dus zowel een koning als een keizer. Deze hoefden niet dezelfde persoon te zijn, maar waren dat vaak wel; een machtig persoon die je tot koning kiest, kun je de keizerstitel niet onthouden. De koning van het koninkrijk werd de Rooms-koning genoemd. Gekozen worden tot koning was vaak het voorstadium om keizer te worden, hoewel niet iedere koning het tot keizer maakte. Deze tweetrapsraket is altijd blijven bestaan. Uiteraard hangt dat samen met de ontstaansgeschiedenis van het keizersschap, maar ook met de ideologie van het keizersschap. De keizer belichaamde een hoger ideaal dan een koning, namelijk wereldheerschappij versus een lokale machthebber, de koning. Lodewijk XIV waarschuwde zijn opvolger in zijn testament voor deze ambities van de keizer. Die waren onlosmakelijk verbonden met de keizerstitel, ongeacht of de keizer in de praktijk zo machtig was of niet. Lodewijk waarschuwde dus ca. 700 jaar nadat de West-Frankische koningen waren opgehouden met meedingen naar de keizerstitel, toch nog even zijn opvolger.
[bewerk] Duitse natie?
In tegenstelling tot wat de toevoeging "der Duitse natie" suggereert, was het Roomse Rijk geen Duitse natiestaat in de moderne zin van het woord. Hoewel het grootste deel van de onderdanen en regeerders in het Rijk van Duitse afkomst was, bestonden er vanaf het begin verschillende etnische variëteiten binnen het Rijk. Veel van zijn belangrijkste edelen en leiders kwamen van buiten het Duitssprekende gebied. Op het hoogtepunt van zijn bestaan bestond het Rijk uit het moderne Duitsland, Oostenrijk, Slovenië, Zwitserland, België, Nederland, Luxemburg, Tsjechië en ook uit oostelijke delen van Frankrijk, het noorden van Italië en het westen van het moderne Polen.
Het land was echter gedurende het grootste deel van zijn bestaan niet veel meer dan een soort confederatie. In de middeleeuwen ging de macht van het rijk spoedig achteruit en verloor de keizer meer en meer macht aan de hertogen onder hem. Na 1250 had de keizer nauwelijks nog gezag buiten zijn eigen bezittingen (de zogenaamde "Hausmacht"). Door de Investituurstrijd tussen de keizer en de paus (11e-12e eeuw) werd het aanzien van het rijk sterk verzwakt.
[bewerk] Duits koning / keizer
De kroningen van de keizers van het Heilige Roomse Rijk waren geïnspireerd op de kroning van Karel de Grote in 800. Een toekomstig keizer moest eerst en vooral koning van de Duitsers worden. Duitse koningen werden al eeuwen verkozen, in de 9e eeuw door de leiders van de vijf belangrijkste stammen (de Franken, de Saksen, de Beieren, de Zwaben en de Thüringers), later werden deze koningen verkozen door drie bisschoppen, de paltsgraaf en de drie voornaamste hertogen. Later kwam een college van keurvorsten in voege. Dit college werd officieel samengesteld in 1356. Oorspronkelijk waren er zeven kiesgerechtigden, maar dit aantal wijzigde in de loop van de eeuwen.
Tot 1508 reisde de nieuw verkozen koning naar Rome om zich door de paus tot keizer te laten kronen. Op geen enkel moment kon de keizer autonoom het rijk besturen. Zijn macht werd zwaar ingeperkt door de verschillende lokale leiders. Na de 15e eeuw werd de Rijksdag opgericht als het wetgevende orgaan van het Rijk. Deze Rijksdag was een vergaderend orgaan dat op verschillende locaties samenkwam. Pas na 1663 zou de Rijksdag een permanent orgaan worden en werd hij vast in Regensburg gevestigd ("Immerwährender Reichstag").
 |
Duitsland in de geschiedenis | |
|
|
||
|
||
[bewerk] Rijksstaten
Een deelstaat werd aangezien als Reichsstand (Rijksstaat of Rijksstende) wanneer het geen andere autoriteiten boven zich had dan de Keizer. Deze staten waren:
- Gebieden geregeerd door een vorst of een hertog (in sommige gevallen ook een andere titel).
- Kerkelijke gebieden geregeerd door een bisschop of een prinsbisschop. In het tweede geval kwam het gebied onder het bevel van deze leider overeen met het plaatselijke bisdom, waardoor de bisschop zowel kerkelijke als wereldlijke macht had.
- Vrijsteden
Het aantal van deze gebieden was erg groot. Toen de Vrede van Münster getekend werd, bestond het rijk uit honderden deelstaten, waarvan een heleboel niet groter waren dan enkele vierkante kilometers. Anderen hadden geen grondgebied; het waren stiften of , zoals aan het einde van het bestaan van het Rijk voorkwam, vorsten die zonder grondgebied te bezitten lid waren van de Rijksdag. Voor het aantal Rijksstaten van 1792, zie de Lijst van de leden van de Rijksdag (1792).
[bewerk] Rijksdag
De Rijksdag was het wetgevende orgaan van het Heilige Roomse Rijk. Het was verdeeld in drie verschillende klassen:
- De Raad van keurvorsten, die uit de keurvorsten van het Rijk bestond.
- De Raad van vorsten, die uit twee banken bestond:
- De Seculiere Bank: prinsen (diegenen die de titel van vorst, hertog, aartshertog, graaf of landgraaf bezaten)
- De Kerkelijke Bank: (bisschoppen en bepaalde abten)
- De Raad van rijkssteden, die bestond uit afgevaardigden van de Vrijsteden. Deze afgevaardigden waren verdeeld in twee Colleges: dat van Zwaben en de Rijn. Elk College had een collectieve stem. Deze raad stond niet gelijk aan de andere twee, en kon bijvoorbeeld niet stemmen over de toelating van nieuwe gebieden.
[bewerk] Keizerlijke Rechtbanken en instituties
Het Rijk had ook twee rechtbanken: de Reichshofrat, aan het hof van de koning te Wenen, en na de Keizerlijke Hervorming van 1495 ook het Reichskammergericht. Het rijk bezat ook een klein en zwak eigen leger en er waren zelfs " Rijksvestingen " die op kosten van het rijk werden bemand.
[bewerk] Geschiedenis
(zie ook lijst van koningen en keizers van het Heilige Roomse Rijk vanaf 843)
[bewerk] Van de Oostelijke Franken tot de Investituurstrijd
Het Heilige Roomse Rijk werd gesticht in 962 door Otto I. Sommigen vinden echter dat het rijk gesticht werd toen Karel de Grote tot eerste (Westerse) Keizer werd gekroond in 800 sinds het afdanken van Romulus Augustulus in 476. Karel noemde zichzelf echter meestal de Koning van de Franken. Dit Frankische Rijk omvatte zowel het hedendaagse Frankrijk als Duitsland en noord Italië. Karel werd opgevolgd door zijn enig overgebleven zoon, die ook de keizerstitel overnam, Lodewijk de Vrome zodat het rijk nog verenigd bleef. Toen deze stierf had hij echter drie zonen die allen naar Frankisch erfrecht aanspraak maakten op een gedeelte van het rijk. Veel geschiedkundigen zien de stichting van het Rijk dan ook als het einde van een proces dat begon bij deze definitieve splitsing van het Frankische rijk bij het Verdrag van Verdun in 843. In eerste instantie werd het rijk in drie stukken verdeeld: een westelijk, een midden- en een oostelijk rijk. De Karolingische dynastie werd eveneens gesplitst. Het middenrijk ging naar de oudste zoon Lotharius die tevens de keizerstitel kreeg. Het werd na diens dood in 855 verdeeld onder diens drie zonen maar al snel werden deze versnipperde gebieden verdeeld tussen het sterkere Oost-Frankische en West-Frankische rijk. Het oostelijke deel werd bezit van Karloman van Beieren die tevens de keizerstitel overnam. Karloman werd opgevolgd door enkele Karolingers, tot aan de dood van Lodewijk het Kind, die de laatste oostelijke Karolinger was.
De leiders van Alamannië, Beieren, Frankië en Saksen verkozen hierop Koenraad I van Frankenland tot koning in 911. Zijn opvolger, Hendrik de Vogelaar, werd aanvaard door het West-Frankische Rijk in 911, en noemde zich rex Francorum orientalum (koning van de Oostelijke Franken).
Hendrik stelde zijn zoon Otto aan als opvolger, die werd verkozen in Aken, in 936. Zijn latere kroning als Keizer Otto I in 962 betekende het officiële begin van het Heilige Roomse Rijk.
 |
Oostenrijk in de geschiedenis | |
|
|
||
|
Marchia Orientalis (976-1156) Anschluss (1938) Tweede Oostenrijkse Republiek (1955-heden) |
||
Toen Hendrik II in 1024 zonder opvolgers stierf werd Koenraad II verkozen tot koning. Hij was de eerste van de Saliërs.
Het Rijk stortte bijna ineen tijdens de Investituurstrijd, toen paus Gregorius VII koning Hendrik IV in de ban deed. Hoewel deze beslissing ongedaan werd gemaakt na de Tocht naar Canossa in 1080, waren de mythische eigenschappen van het rijk aangetast; de Duitse koning was vernederd. Belangrijker was nog de intrede van de kerk als een onafhankelijke factor in het politieke systeem van het Rijk.
[bewerk] Het Rijk onder de Hohenstaufen
Koenraad III werd in 1138 verkozen als eerste keizer van de Hohenstaufen-dynastie. Frederik Barbarossa noemde als eerste het Rijk 'Heilig'.
Barbarossa kon ook zijn land verder verenigen door de verschillende plaatselijke hertogen te verbieden hun onderlinge vetes uit te vechten. Nieuwe steden werden gesticht, zowel door de keizer als door de plaatselijke hertogen. Dit gebeurde vooral om de bevolkingsexplosie op te vangen, maar ook om de economische kracht van het rijk op strategische plaatsen te concentreren. Voorbeelden van deze steden zijn Freiburg en München.
De regeerperiode van de laatste Hohenstaufer Frederik II was in vele opzichten verschillend van die van eerdere keizers. Hij werd gekroond in 1220, en riskeerde een conflict met de paus toen hij de macht over Rome opeiste. Hij kon echter wel Jeruzalem veroveren in een Kruistocht in 1228 terwijl hij nog altijd in de ban was.
[bewerk] De machtsstrijd van de deelgebieden na de Staufers
Na de dood van Frederik II in 1250 kon geen enkele dynastie een waardige koning voorstellen, en de leidende hertogen stelden zelf enkele koningen voor. De periode tussen 1246, wanneer Hendrik Raspe en Willem II van Holland tot koning werden verkozen, tot 1273, wanneer Rudolf I van Habsburg tot koning werd verkozen, staat bekend als het Interregnum.
Rudolf en zijn opvolgers zagen het Rijk echter alsmaar meer uit elkaar vallen. Tijdens de 15e eeuw veranderden de deelstaten zichzelf in voorgangers van moderne staten. Het proces varieerde van staat tot staat, en ging sneller in gebieden die ongeveer overeenkwamen met de landen van de oudere Germaanse stammen, zoals Beieren.
[bewerk] Rijkshervorming
De grondwet van het rijk was grotendeels nog niet vastgelegd aan het begin van de 15e eeuw. Hoewel enkele procedures en instellingen vast lagen, hingen de mogelijkheden van de hertogen om zich onafhankelijk te gedragen in het Rijk vooral af van de persoonlijkheid van de respectievelijke koning. Wanneer bijvoorbeeld dan ook Frederik III, die grotendeels binnen zijn kroondomein verbleef, de oude kernlanden verwaarloosde, viel het oude regeringsorgaan, de Hoftag, uit elkaar. De Rijksdag bestond nog niet, waardoor het rijk onbestuurbaar werd. Uiteindelijk ontstonden zelfs interne oorlogen.
Op hetzelfde moment onderging ook de kerk een crisis. Het conflict tussen verschillende pausen werd pas opgelost in 1418, en na 1419 werd veel energie gestoken in het bevechten van de "ketterij" van andersdenkenden. Het middeleeuwse idee van een verenigd Corpus christianum, waarvan de paus en het Rijk de leiding in handen hadden, begon uiteen te vallen.
Tijdens deze drastische veranderingen gingen dan ook stemmen op om de structuur van het Rijk te veranderen. Regels uit een ver verleden waren niet meer relevant, en een versterking van het gecentraliseerd bestuur werd noodzakelijk geacht.
Wanneer Frederik III de hertogen nodig had om zijn oorlog tegen Hongarije te financieren in 1486 en zijn zoon, de latere Maximiliaan I, tot koning werd verkozen, eisten de hertogen een samenkomst. Voor de eerste keer werd de vergadering van kieshertogen en anderen de Rijksdag genoemd. Hoewel Frederik weigerde dit nieuwe orgaan bijeen te roepen, ging zijn zoon na de dood van zijn vader akkoord. In Worms werd de Reichstag voor het eerst samengebracht in 1495. Hier werd de Rijkshervorming goedgekeurd, waardoor het Rijk terug wat structuur zou krijgen.
Het zou echter enkele decennia duren voor de nieuwe regels waren goedgekeurd. Pas in 1512 zou dit volbracht zijn, door het samenbrengen van tien landen binnen het Rijk binnen een nieuwe organisatiestructuur, de kreitsen. In hetzelfde jaar kreeg het Heilige Roomse Rijk ook een nieuwe naam, vanaf dan zou het Rijk het Heiliges Römisches Reich deutscher Nation ("Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie") heten.
In 1559 tenslotte werd met het Verdrag van Cateau-Cambrésis tussen de koningen van Engeland, Frankrijk en Spanje de westgrens van het rijk verlegd van de Schelde naar het zuiden. De Schelde had al zeker 600 jaar gegolden als westgrens. Voor Filips II die binnen het gebied van de Nederlanden zo goed als alles bezat betekende het dat hij nu niet meer voor een deel van zijn gebieden gezien werd als vazal van de Franse koning.
[bewerk] Crisis na de Reformatie
Wanneer Maarten Luther in 1517 de Reformatie startte, zagen veel plaatselijke hertogen een kans om de Keizer nog meer macht afhandig te maken. Na enkele decennia van oorlog en verwarring besloot de Rijksdag van Augsburg op 25 september 1555 tot een Godsdienstvrede. Voortaan zou de landsheer bepalen, welke religie zijn onderdanen zouden aanhangen.
Daarmee was de geloofskwestie slechts tijdelijk geregeld. De meer dan een eeuw durende machtsstrijd tussen de hertogen en de Keizer was een van de factoren die leidde tot de Dertigjarige Oorlog (1618-1648), waarin het grootste deel van Europa betrokken raakte.
[bewerk] Na de Vrede van Münster
Het einde van het Rijk was te wijten aan verschillende oorzaken. Na de Vrede van Münster in 1648, die de gebieden bijna volledige onafhankelijkheid gaf, was het Rijk niet meer dan een samenraapsel van verschillende staten. Voltaire noemde het Rijk in dit stadium dan ook noch Heilig, noch Romeins, noch een Rijk. In 1648 werd de onafhankelijkheid van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en de Zwitserse Confederatie officieel bevestigd. Overigens waren al een eeuw eerder (1548) met de stichting van de Bourgondische Kreis de Nederlanden zo goed als los van het Rijk komen te staan. Zij waren niet meer onderhorig aan de Duitse landdag en hadden hun eigen Staten-Generaal en betaalden alleen nog een bescheiden jaargeld aan de persoon van de keizer die daarvoor de (vage) belofte deed de Nederlanden te beschermen. Keizer Karel V kon dat makkelijk doen omdat hij persoonlijk de Nederlanden in bezit had.
[bewerk] De implosie van het Rijk
Het Rijk werd officieel ontbonden op 6 augustus 1806, toen de laatste Keizer, Frans II, aftrad nadat zijn Rijk was overwonnen door Napoleon Bonaparte. Frans II was reeds sinds 1804 ook Frans I van het nieuwe Keizerrijk Oostenrijk. Leden van zijn geslacht zouden tot 1918 keizer van Oostenrijk blijven.
[bewerk] De heraldiek en de regalia van het Heilige Roomse Rijk.
De keizers werden steeds gekroond. Dat gebeurde eerst in Aken en later in Frankfurt. De daarvoor benodigde kroon , scepter, rijksappel, kleding en psalter ( gebedsboek ) werden in Neurenberg bewaard. Het rijk bezat een aantal hoogwaardigheidsbekleders met klinkende titels zoals "Rijkskamerheer", "Rijksschatmeester", "Rijkserfmaarschalk", Rijkskanselier voor Italië, Rijksopperstalmeester en wat dies meer zij. Geen van deze functies bracht werkelijke macht met zich mee.
Karel de Grote plaatste een adelaar in het hof van zijn palts in Aken. Adelaren, symbolen van kracht en macht waren al bij de Goten geliefde tekens van heerschappij. Onder de Ottonen dynastie wordt men zich meer bewust van de Romeinse traditie van de adelaar. Konrad II plaatst een adelaar op zijn scepter. In de tijd dat de heraldiek ontstaat, gaat men een adelaar van goud of zwart, en met één kop, al snel als het wapendier van het rijk zien. Onder Hendrik VI zien we voor het eerst een zwarte adelaar op een schild. Maar vorm en kleur liggen nog lang niet vast.
Door de eeuwen veranderde de vorm sterk; Keizer Sigismund laat rond 1430 een dubbel gekopte en van nimbussen voorziene zwarte adelaar op zijn schild plaatsen.
Deze adelaar blijft van 1434 tot 1806 min of meer onveranderd. De heraldische tekenaars voegen soms kronen, zwaard, scepter, rijksappel en een schild van de heerser op de borst van de adelaar aan het wapen toe.
De wapens met adelaar van het Keizerrijk Oostenrijk, Het tweede rijk, De Weimarer republiek, Hitler- Duitsland en de Bondsrepublieken Duitsland en Oostenrijk zijn allen voortzettingen van deze eeuwenoude heraldische traditie. De zogenaamde "DDR" brak met de traditie en koos een nieuw wapen in de socialistische heraldiek, dus zonder adelaar. Sinds 1950 lijkt de adelaar van de Bondsrepubliek weer sterk op die van de Hohenstaufen uit de 12e eeuw. Toen de Bondsdag in 1990 naar Berlijn verhuisde debatteerde dit parlement over de vorm van de adelaar. Moest het de "vette kip", spotnaam voor de vriendelijker uitziende corpulente adelaar blijven of koos men de oude, agressief aandoende magere adelaar? De Bondsdag koos een adelaar die zo vreedzaam was als een grote roofvogel maar zijn kan...
[bewerk] Duitse Derde Rijk
Naar de ideeën van Arthur Moeller van den Bruck noemden de nazisten het Heilige Roomse Rijk later het Eerste Rijk. Het Duitse Keizerrijk was dan het Tweede Rijk en hun eigen rijk het Derde Rijk.
Over het algemeen wordt echter gesproken over het Romeinse rijk als het eerste rijk, waarbij het Heilige Roomse Rijk als tweede rijk wordt aangeduid, gevolgd door Hitlers derde rijk.
