Oostenrijk-Hongarije
| Vlag | Wapen |
|---|---|
 (Details) |
 |
| Kaart | |
|
|
|
| Hoofdstad | Wenen, Boedapest |
| Regeringsvorm | monarchie, bondsstaat |
| Staatshoofd | Keizer/koning |
| Dynastie | Habsburg |
| Bestaan | 1867-1918 |
| Ontstaan uit | Keizerrijk Oostenrijk |
| Opgegaan in | Oostenrijk, Hongarije, Tsjechoslowakije, Polen, Staat van Slovenen, Kroaten en Serven |
| Oppervlakte | 680,887 km² (1907) |
| Inwoners | 51,390,223 (1910) |
| Taal | Duits, Hongaars, Tsjechisch, Kroatisch, Pools, Oekraïens, Slowaaks, Italiaans, Servisch, Bosnisch en Sloveens |
| Religie | rooms-katholiek, Protestants, Orthodox |
| Munteenheid | Oostenrijkse gulden Oostenrijkse kroon (vanaf 1892) |
| Volkslied | Kaiserhymne |
Oostenrijk-Hongarije, ook bekend als de Donaumonarchie, de Dubbelmonarchie of de k.u.k.-Monarchie, was een staat in Midden-Europa van 1867 tot 1918. Het was een losse federatie, voortgekomen uit het Keizerrijk Oostenrijk. Het bestond uit de in de Rijksraad vertegenwoordigde Koninkrijken en Landen (het "Oostenrijkse" deel) en De Landen van de Heilige Hongaarse Stefanskroon (het koninkrijk Hongarije). Oostenrijk-Hongarije was rond 1900 na Rusland het grootste land van Europa en speelde een belangrijke economisch-politieke rol.
Inhoud |
[bewerk] Voorgeschiedenis
De vereniging van Oostenrijk met Hongarije vond plaats door het huwelijk van Anna van Bohemen (dochter van Vladislav II, koning van Bohemen en Hongarije) met aartshertog Ferdinand van Oostenrijk, broer van keizer Karel V in 1521. Na de dood van Wladislaw in 1526 kreeg Ferdinand er dus Bohemen en Hongarije bij, tenminste dat deel dat in dat jaar niet door de Turken was bezet.
In die tijd was Oostenrijk nog de dominante staat binnen het Heilige Roomse Rijk, Ferdinand droeg onder andere de keizerkroon na de abdicatie van zijn broer. Hongarije stond buiten dit Heilige Roomse Rijk, Bohemen niet.
Het was pas met de Franse Revolutie dat Oostenrijk zich meer ging richten op Hongarije; het Heilige Roomse Rijk hield op te bestaan in 1806, en de laatste keizer, de aartshertog van Oostenrijk, werd keizer van Oostenrijk. Met de stijgende invloed van Pruisen in de Duitse Bond (een confederatie van Duitse staten), ten koste van Oostenrijk, werd deze belangstelling verder aangewakkerd.
De Hongaren zelf waren niet tevreden met de unitaire staat Oostenrijk. In het revolutiejaar 1848 kwamen ze (net als de Slavische volkeren in de monarchie) in opstand. De opstand kon alleen met Russische steun worden neergeslagen. De innerlijke samenhang van het rijk was echter sterk verzwakt. Oostenrijk werd verder verzwakt door de opkomst van het Duitsland van Bismarck en de eenwording van Italië. De Hongaren bleven erkenning eisen van Hongarije als apart koninkrijk onder de heerschappij van de Habsburgers.
 |
Oostenrijk in de geschiedenis | |
|
|
||
|
Marchia Orientalis (976-1156) Anschluss (1938) Tweede Oostenrijkse Republiek (1955-heden) |
||
[bewerk] Dubbelmonarchie
Na de Oostenrijkse nederlaag tegen Pruisen in de oorlog van 1866 was de keizerlijke regering niet langer in staat de eisen van de Hongaren te negeren. Deze kregen hun zin in 1867, toen door het Oostenrijks-Hongaars Compromis (de "Ausgleich") Frans Jozef aan Hongarije dezelfde status gaf als Oostenrijk. De Slavische volkeren in de monarchie werden in dit proces echter geheel buiten spel gezet.
Met het Oostenrijks-Hongaarse Compromis kregen de Duitse en Hongaarse bevolkingsgroepen immers een gepriviligieerde positie. De andere volken, die samen een kleine meerderheid vormden, werden in de dubbelmonarchie echter op een zijspoor gezet, hetgeen met name bij de Tsjechen op groeiende weerstand stuitte. De scheidingslijn ging niet langs historische lijnen (Bohemen ressorteerde tot 1526 onder dezelfde dynastie als Hongarije), maar werd getrokken langs de rivier de Leitha. Oostenrijk (samen met onder meer Bohemen, dat deel uitmaakte van Oostenrijk) werd Cisleithanië, Hongarije (inclusief Slowakije, Kroatië, Transsylvanië en de Banaat) werd Transleithanië. De Hongaren kenden een zeer grote interne autonomie. Defensie, buitenlandse zaken en financiën werden federale aangelegenheden. Nadat Bosnië in 1908 geannexeerd werd, werd dit gebied op federaal niveau bestuurd (vanuit het ministerie van financiën).
De volgende historische bestuurseenheden (de kroonlanden) maakten deel uit van de beide rijksdelen:
- Cisleithanië
- Koninkrijk Bohemen
- Koninkrijk Dalmatië
- Koninkrijk Galicië en Lodomerië
- Aartshertogdom Oostenrijk beneden de Enns
- Aartshertogdom Oostenrijk boven de Enns
- Hertogdom Boekovina
- Hertogdom Karinthië
- Hertogdom Krain
- Hertogdom Salzburg
- Hertogdom Silezië
- Hertogdom Stiermarken
- Markgraafschap Moravië
- Vorstelijk Graafschap Tirol
- Land Vorarlberg
- Kroonland Primorska (Küstenland)
- Transleithanië
- Koninkrijk Hongarije
- Vorstendom Transsylvanië
- Koninkrijk Kroatië en Slavonië
- Stad Fiume
- Koninkrijk Hongarije
- Bosnië-Hercegovina dat in 1908 ingelijfd werd.
Zie ook : Lijst van vlaggen van Oostenrijks-Hongaarse deelgebieden
[bewerk] Interne zaken
Oostenrijk-Hongarije moest voortdurend afrekenen met communautaire kwesties, wat - ondanks de grote populariteit van Frans Jozef I - het rijk voortdurend verzwakte. Frans Jozef was niet per se tegen verdere decentralisatie, onder andere door de Slaven zelfbestuur te willen toekennen. Hierdoor kon de invloed van de Hongaren worden beperkt. Verdere decentralisatie, in concreto trialisme (met de Tsjechen als derde partner), werd echter tegengegaan door de Oostenrijkse en Hongaarse elites, die uiteindelijk aan het langste eind trokken. Een politiek van verzwakking van Hongarije en versterking van de positie van de Slavische volkeren werd ook bepleit door de troonopvolger Frans Ferdinand. Hij had een plan gemaakt voor een federatie waarin elke bevolkingsgroep autonomie zou krijgen binnen de Verenigde Staten van Oostenrijk. Frans Ferdinand werd echter in 1914 in Sarajevo (in deelstaat Bosnië-Hercegovina) vermoord.
Deze moord was een katalysator in verschillende vijandelijkheden en bondgenootschappen, en vormde de aanleiding tot de Eerste Wereldoorlog. Oostenrijk-Hongarije wilde afrekenen met Servië, dat voor de moord aansprakelijk werd gehouden. Het kreeg onvoorwaardelijke steun van de kant van Duitsland, ook al zou dit tot oorlog met Rusland leiden. Frans Jozef overleed in 1916 en werd opgevolgd door kroonprins Karel. Maar Oostenrijk-Hongarije overleefde de oorlog niet. Het land was te heterogeen om de last van een totale oorlog te kunnen dragen.
Omdat het land veel verschillende bevolkingsgroepen binnen zijn grenzen had, was er weinig gevoel van eenheid. De meeste bevolkingsgroepen eisten slechts autonomie en wilden zich niet per sé losmaken van het keizerrijk. Dat dit wel gebeurde had drie oorzaken:
- Servië en Italië wilden delen van het land annexeren,
- de geallieerden zegden stukken Oostenrijk-Hongarije toe om landen over te halen zich bij hen aan te sluiten (hetgeen lukte bij Italië en Roemenië)
- de wens van autonomie werd niet toegekend aan de bevolkingsgroepen
Dit laatste leidde tot streven naar onafhankelijkheid (Tsjechoslowakije), of aansluiting zoeken bij een land waarin mensen van dezelfde bevolkingsgroep leefden (Vojvodina, Kroatië, Dalmatië en Slovenië bij Joegoslavië, Galicië bij Polen en Transsylvanië bij Roemenië.
Oostenrijk-Hongarije viel na de nederlaag uiteen in Tsjechoslowakije (de noordelijke Slaven), Joegoslavië (de zuidelijke Slaven), Oostenrijk, Hongarije. Transsylvanië viel toe aan Roemenië. Andere delen van het land gingen naar Polen (Galicië) en Italië (Zuid-Tirol, West-Slovenië, Istrië en delen van Dalmatië).
[bewerk] Politiek
| Duitsers | 24% |
| Hongaren | 20% |
| Tsjechen | 13% |
| Polen | 10% |
| Roethenen | 8% |
| Roemenen | 6% |
| Kroaten | 5% |
| Slowaken | 4% |
| Serven | 4% |
| Slovenen | 3% |
| Italianen | 3% |
| Bosniakken | 2% |
Oostenrijk was oorspronkelijk een unitaire staat, maar werd opgesplitst in twee delen in 1867. Deze politiek heet dualisme. Dit was nodig, omdat de Hongaren steeds nadrukkelijker om autonomie vroegen en de macht van het immense rijk taande. Deze politiek was succesvol, omdat het de Hongaren suste. Anderzijds werd het verworpen door de Slavische volkeren, met name de Tsjechen, Kroaten en Slovenen, die een eigen derde rijksdeel verlangden. Dit trialisme, dat mede verwoord werd door de aanhangers van het austroslavisme, zou een Tsjechische (Bohemen en Moravië) respectievelijk een Zuid-Slavische (Kroatië en Slovenië omvattende) entiteit vormen, naast de al bestaande Oostenrijkse en Hongaarse rijksdelen.
Bij de Hongaarse en Oostenrijkse elites, die vreesden hun macht te verliezen ten gunste van de Tsjechen, was dit idee niet populair. Zo mondde het protest van de Tsjechen in aanloop naar de grondwet van 1867 na jaren ruzie uit in een voorstel voor een zwakke autonomie voor de Tsjechen (1871), maar werd dit weer getorpedeerd door de regering met goeddunken van Frans Jozef I.
Frans Ferdinand, de kroonprins, pleitte na de eeuwwisseling voor autonomie ten gunste van de Slaven (de Tsjechen, ook de Kroaten en de Bosniërs na de inlijving van Bosnië-Hercegovina, maar niet de Slovenen). Ook het idee van een Oostenrijkse federatie duikt in de omgeving van de kroonprins op, in de tijd toen deze tegen de Duits-Oostenrijkse christen-socialen van Wilhelm Miklas aanschurkte. Deze idee moet eerder worden gezien als een herstel van een unitair Oostenrijk op basis van de vaak etnisch gemengde kroonlanden en dus als een afschaffing van de Hongaarse status aparte, dan als een verwerkelijking van het zelfbeschikkingsrecht van de verschillende Slavische aspiraties.
Dit idee van de troonopvolger, zowel het trialisme noch de "unitair-federale" monarchie, heeft nooit kans van slagen gehad. Het dualisme is sinds zijn invoering feitelijk nooit hervormd en vormde zelfs een obstakel op weg naar enige verdere federalisering. Men neemt aan dat verdere decentralisatie zich zou hebben doorgezet indien het land was blijven bestaan, al dan niet door externe inmenging. Tegen het eind van de Eerste Wereldoorlog werd met name door de Amerikanen onderzoek in deze richting verricht.
Het land zelf was een zeer losse federatie, haast een confederatie. Buitenlandse politiek was een federale materie, net als het leger. Binnen hun grenzen hadden de Oostenrijkers en de Hongaren een zeer grote autonomie.
Beiden voerden dan ook een zeer verschillende politiek. Oostenrijk kende aan zijn minderheden bepaalde autonomie toe. De Tsjechen konden vrijuit hun taal spreken, werden er ook in onderwezen op eigen scholen en zelfs een eigen universiteit. De situatie was voor de Kroaten, Slowaken, Slovenen, Italianen, Oekrainers niet dezelfde. Hongarije daarentegen voerde een zeer strenge magyariseringpolitiek door, die de Hongaarse taal en cultuur wilde opleggen in het hele gebied van het koninkrijk Hongarije, hoewel de Hongaren maar de helft van de inwoners waren van dat gebied. Enkel de Kroaten konden via het Hongaars-Kroatische Compromis van 1868 rekenen op een beperkte autonomie, maar dat akkoord werd al snel door de Hongaren opzij geschoven.
Deze communautaire twisten kenmerken het hele bestaan van Oostenrijk-Hongarije, en zou, zonder de Eerste Wereldoorlog uiteindelijk tot separatisme of een verdere decentralisatie hebben geleid.
[bewerk] Demografie
Oostenrijk-Hongarije was een multinationale staat, met verschillende etnische groepen op zijn grondgebied, hoofdzakelijk Duitsers, Hongaren en Tsjechen, maar ook Polen, Kroaten, Slowaken, Italianen, Slovenen en Roemenen. Van deze groepen hadden enkel de Duits-Oostenrijkers en de Hongaren reële politieke macht.
[bewerk] Bestuur
keizer van Oostenrijk, koning van Hongarije
[bewerk] Ministers van Buitenlandse Zaken
Dit ambt was een gezamenlijke aangelegenheid.
- Ferdinand von Beust (1867 - 1871)
- Gyula I Andrássy (1871 - 1879)
- Heinrich von Haymerle (1879 - 1881)
- Gustav Kalnoky van Krospatak (1881 - 1895)
- Agenor Goluchowski von Goluchowo (1895 - 1906)
- Aloi Lexa van Aehrenthal (1906 - 1912)
- Leopold Berchtold (1912 - 1915)
- István Burian von Rajecz (1915 - 1916)
- Ottokar Czernin (1916 - 1918)
- István Burian von Rajecz (1918)
- Gyula II Andrássy (1918)
- Ludwig von Flotov (1918)
