1933

Eeuwen:	19e eeuw · 20e eeuw · 21e eeuw
Decennia:	1900s 1910s 1920s 1930s 1940s 1950s 1960s
Jaren:	1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936

Kalenders
Gregoriaanse kalender	1933 MCMXXXIII
Ab urbe condita	2686
Armeense kalender	1382 ԹՎ ՌՅՁԲ
Chinese kalender	4629 – 4630 壬申 – 癸酉
Ethiopische kalender	1925 – 1926
Hebreeuwse kalender	5693 – 5694
Hindoekalenders
- Vikram Samvat	1988 – 1989
- Shaka Samvat	1855 – 1856
- Kali Yuga	5034 – 5035
Iraanse kalender	1311 – 1312
Islamitische kalender	1352 – 1353

Kalender van 1933

[bewerk] Gebeurtenissen

Hier staan alleen een aantal markante of belangrijke gebeurtenissen en langer durende ontwikkelingen vermeld. Voor een veel groter overzicht van de gebeurtenissen in 1933 kunt u de maandpagina's raadplegen:

januari - februari - maart - april - mei - juni - juli - augustus - september - oktober - november - december

• President Hindenburg benoemt op 30 januari, op aanraden van Franz von Papen, Adolf Hitler tot rijkskanselier. Von Papen wordt vicekanselier, en ook verder zitten er voornamelijk niet-NSDAP-leden op de sleutelposities. Desondanks weet de NSDAP al snel de macht naar zich toe te trekken.

Op 27 februari gaat het gebouw van de Rijksdag in vlammen op. Als dader wordt de Nederlander Marinus van der Lubbe aangewezen. De regering-Hitler maakt van de gelegenheid gebruik om verregaande maatregelen tegen de communisten te nemen. Later in het jaar wordt Van der Lubbe ter dood veroordeeld, maar zijn medeverdachten (Ernst Torgler en drie Bulgaarse communisten) krijgen vrijspraak.

De verkiezingen voor de Rijksdag van 5 maart leveren een overwinning op voor de NSDAP, die 288 van de 647 zetels behaalt. Omdat de zetels van de communistische KPD niet worden meegeteld, is dit zelfs een absolute meerderheid. Met steun van de DVP krijgt hij een wet aangenomen die zijn regering dictatoriale bevoegdheden geeft.

Duitsland wordt op nationaal-socialistische wijze 'gelijkgeschakeld': De vakbonden worden opgeheven en vervangen door een nationaal-socialistisch Arbeitsfront, de andere partijen worden verboden of heffen zichzelf op, en ook in de kerk geldt het nationaal-socialistische gedachtegoed. Politieke gevangenen worden ondergebracht in concentratiekampen. Onder meer het concentratiekamp Dachau stamt uit 1933.

• Ook tegen de Joden worden in Duitsland maatregelen genomen. Joden worden uitgesloten van de ambtenarij, en hun mogelijkheden om hoger onderwijs te krijgen of als dokter of advocaat te werken worden ingeperkt. Vele Joden vluchten naar het buitenland, en de Volkenbond richt een orgaan op om zich met de Duitse vluchtelingen bezig te houden.

Op 1 april wordt een boycot van Joodse winkels en bedrijven gehouden. In de nacht voordien werd op de ruiten geschilderd: "Gevaar! Joodse winkel."

• Boeken van communisme, joodse en andere het regime niet welgevallige schrijvers worden in Duitsland uit bibliotheken verwijderd en openbaar verbrand.

Een wet regelt de eventueel gedwongen sterilisatie van bepaalde ernstig zieken.

• Het Japanse leger rukt verder op in China. Jehol wordt bij Mantsjoekwo gevoegd, en het Chinese leger wordt verdreven uit het gebied tot aan Peking. Ook elders heeft China problemen: Het 19e leger, onder leiding van Tsai Ting-kai, komt in opstand en verklaart de onafhankelijkheid voor de provincie Fukien.

Nadat de Volkenbond Japan als agressor aanwijst in het conflict met China, en een autonoom Mantsjoerije binnen China steunt, stapt Japan op 25 februari uit de Volkenbond.

• Op het Nederlandse pantserschip De Zeven Provinciën breekt muiterij uit, naar aanleiding van de bezuiningen. De gewelddadige wijze waarop de muiterij wordt neergeslagen (er wordt een bom op het dek gegooid) leidt tot protesten.
• Colombia en Peru komen tot een kleine oorlog rond het bezit van de stad Leticia, maar stemmen uiteindelijk beide toe in arbitrage.
• De onderhandelingen op de Ontwapeningsconferentie verlopen moeizaam. Een van de belangrijkste geschilpunten is de Duitse wens tot 'bewapeningsgelijkheid': Duitsland wil dat het dezelfde recht op bewapening krijgt als andere landen. Frankrijk staat hier negatief tegenover, zeker als dit door bewapening van Duitsland, en niet ontwapening van de andere landen zal gebeuren. De problemen om deze 'bewapeningsgelijkheid' te krijgen brengen Duitsland ertoe om op 14 oktober uit de conferentie en de Volkenbond te stappen. Het internationale politieke klimaat staat ook niet naar ontwapening: landen als de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Japan maken plannen om hun marinevloot uit te breiden.
• Franklin Delano Roosevelt treedt aan als president van de Verenigde Staten. Hij begint met een serie maatregelen die de economie uit het slop moet halen, de zogenaamde 'New Deal'. Een van de maatregelen is dat de Verenigde Staten de goudstandaard verlaat, een andere een uitgebreid pakket aan werkverschaffing.
• De regering van Engelbert Dollfuss in Oostenrijk krijgt dictatoriale volmachten. Hij heeft veel te stellen met de nationaal-socialisten, en de NSDAP in Oostenrijk wordt verboden. Tussen Duitsland en Oostenrijk ontstaan ernstige spanningen. Oostenrijk wordt ontwricht door grote aantallen nationaal-socailistische bomaanslagen en andere acties.
• In Siam draait koning Prajadiphok door middel van een staatsgreep de constitutionele hervormingen terug, maar later in het jaar vindt een liberale tegenstaatsgreep plaats.
• In de Sovjet-Unie vinden zuiveringen plaats.
• Om de internationale crisis te bestrijden wordt in Londen een internationale economische conferentie gehouden. Deze mislukt vooral door onenigheid over de goudstandaard: De overgebleven 'goudlanden' in Europa en het Verenigd Koninkrijk zijn voorstander van een vasthouden van en terugkeren naar de goudstandaard, de Verenigde Staten zijn fel tegen.
• Ierland schrapt de eed van trouw aan de Britse Kroon.
• De Cubaanse president Carlos Manuel de Céspedes en zijn regering worden in een burgeroorlog tot aftreden gedwongen en een militaire junta neemt de macht in handen. De burger Grau San Martin wordt president, maar feitelijk sterke man is kolonel Fulgencio Batista.
• De Verenigde Staten erkennen de Sovjet-Unie en de beide landen knopen diplomatieke betrekkingen aan.
• De Drooglegging in de Verenigde Staten wordt beëindigd.
• Verkiezingen in Spanje leveren een ruk naar rechts op. De anarchisten proberen in december een revolutie, die echter faalt.
• In de Chaco-oorlog tussen Paraguay en Bolivia wordt een wapenstilstand bereikt.
• Diverse politieke leiders komen om bij aanslagen: president Luis Miguel Sánchez Cerro van Peru, koning Nadir Shah van Afghanistan en premier Ion Duca van Roemenië. Aanslagen op aankomend president Franklin Delano Roosevelt van de VS en president Engelbert Dollfuss van Oostenrijk mislukken.

Zie verder:

• maandoverzichten: januari, februari, maart, april, mei, juni, juli, augustus, september, oktober, november, december
• wetenschap in 1933

[bewerk] Geboren

januari

• 10 - Adèle Bloemendaal, Nederlands actrice en zangeres
• 17 - Dalida, zangeres en actrice
• 20 - Don Thompson, Brits snelwandelaar (overleden 2006)

februari

• 6 - Jon Bluming, Nederlands vechtsporter
• 8 - Elly Ameling, Nederlandse sopraan
• 12 - Costa-Gavras, Frans-Grieks regisseur
• 13 - Paul Biya, Kameroens president
• 18 - Yoko Ono, Japans kunstenares en weduwe van Beatle-muzikant John Lennon
• 18 - Bobby Robson, Engels voetballer en voetbaltrainer
• 21 - Nina Simone, Amerikaanse zangeres (overleden 2003)

maart

• 11 - Peter Pit, Nederlands goochelaar
• 14 - Quincy Jones, Amerikaans muziekproducer
• 14 - Michael Caine, Brits acteur
• 16 - Dick Passchier, Nederlands presentator

april

• 2 - György Konrád, Hongaars schrijver
• 4 - Frits Bolkestein, Nederlands politicus
• 9 - Jean-Paul Belmondo, Frans acteur
• 12 - Montserrat Caballé, Spaans operazangeres
• 19 - Jayne Mansfield, Amerikaans actrice
• 26 - Carol Burnett, Amerikaans actrice
• 29 - Mark Eyskens, Belgisch econoom en politicus
• 29 - Rod McKuen, Amerikaans zanger
• 30 - Willie Nelson, Amerikaans muzikant, zanger en liedjesschrijver

mei

• 3 - James Brown, Amerikaans zanger
• 17 - Thérèse Steinmetz, Nederlands zangeres, actrice en kunstschilderes
• 23 - Gerrit Braks, Nederlands politicus (CDA)
• 23 - Joan Collins, Amerikaans actrice
• 25 - Daan de Groot, Nederlands wielrenner
• 26 - Rudi Falkenhagen, Nederlandse acteur
• 29 - Tarquinio Provini, Italiaans motorcoureur
• 30 - Sylvia de Leur, Nederlands actrice en cabaretière

juni

• 4 - Godfried Danneels, Belgisch kardinaal
• 8 - Jan Kruis, Nederlands striptekenaar
• 11 - Gene Wilder, Amerikaans acteur
• 14 - Jerzy Kosinski, Joods-Pools-Amerikaans schrijver (overleden 2006)
• 21 - Bernie Kopell, acteur
• 22 - Gerrit Brokx, Nederlands CDA-politicus

juli

• 7 - Toon Brusselers, Nederlands voetballer
• 18 - Aad Nuis, Nederlands politicus (D66) en literair criticus
• 30 - Gerda Kraan, Nederlands atlete
• 31 - Cees Nooteboom, Nederlands dichter en schrijver

augustus

• 1 - Dom DeLuise, Amerikaans komiek
• 1 - Antonio Negri, Italiaans politicoloog en filosoof
• 3 - Hugo Walker, Nederlands sportverslaggever
• 4 - Rudi van Dantzig, Nederlands choreograaf
• 4 - Thé Tjong-Khing, Nederlands striptekenaar
• 6 - Frans van Dusschoten, Nederlands conferencier, imitator en stemartiest
• 9 - André van der Louw, Nederlandse politicus en -bestuurder (overleden 2005)
• 15 - Stanley Milgram, Amerikaans psycholoog (overleden 1984)
• 18 - Roman Polanski, Pools-Amerikaans filmregisseur
• 19 - Gerard de Vries, Nederlands zanger en diskjockey
• 23 - Fred Emmer, voormalig presentator van het NOS journaal
• 27 - Joke Smit, Nederlands feministe en publiciste
• 29 - Ramses Shaffy, Nederlands zanger en acteur

september

• 14 - Hans Faverey, Nederlands dichter (overleden 1990)
• 19 - Ingrid Jonker, Zuid-Afrikaanse dichteres en schrijfster

oktober

• 2 - Carel ter Linden, Nederlands predikant
• 17 - Maya Bouma, Nederlands actrice (overleden 1998)
• 21 - Francisco "Paco" Gento, Spaans voetballer
• 28 - Garrincha, Braziliaans voetballer

november

• 3 - John Barry, Brits componist
• 3 - Amartya Sen, Indiaas econoom
• 12 - Peter Post, Nederlands wielrenner en ploegleider
• 18 - Mireille Cottenjé, Vlaams schrijfster en verpleegster
• 19 - Larry King, Amerikaans tv-presentator bij CNN
• 19 - Cyrill Ramkisor, Surinaams politicus en diplomaat
• 23 - Ferry Hoogendijk, Nederlands journalist en politicus (LPF)
• 26 - Robert Goulet, Amerikaans zanger en acteur
• 29 - John Mayall, Brits muzikant, peetvader van de Britse blues

december

• 11 - Ernst van Altena, Nederlands dichter, schrijver en vertaler
• 18 - Lonnie Brooks, Amerikaans bluesgitarist
• 23 - Akihito, keizer van Japan (sinds 1989
• 20 - Rik Van Looy, Belgisch wielrenner
• 29 - Milly Scott, Nederlandse zangeres en actrice

---

[bewerk] Overleden

januari

• 3 - Jack Pickford (36), Amerikaans acteur
• 3 - Wilhelm Cuno (56), Duits politicus
• 4 - Lucas Lindeboom (87), Nederlands theoloog
• 5 - Calvin Coolidge (60), president van de Verenigde Staten (1923-1929)
• 16 - Willy Burmester (63), Duits violist
• 17 - Edouard Descamps-David (85), Belgisch politicus en rechtsgeleerde
• 25 - Rudolf Adriaan van Sandick (77), Nederlands ingenieur
• 31 - John Galsworthy (65), Brits schrijver

februari

• 2 - Gustav Lilienthal (84), Duits luchtvaartpionier
• 7 - Albert Apponyi (86), Hongaars politicus
• 9 - Andreas Frühwirth (88), Oostenrijks kardinaal
• 10 - Bart Kreeft (79), Nederlands acteur
• 14 - Henri Duparc (85), Frans componist
• 17 - Henri Viotta (84), Nederlands dirigent

maart

• 5 - Dom de Gruyter (51), Nederlands acteur
• 6 - Anton Cermak (59), zittend burgemeeter van Chicago (gevolgen aanslag)
• 20 - Giuseppe Zangara (32), dader aanslag op Roosevelt
• 23 - Albert Eehog (48), Nederlands theoloog
• 28 - Julius Hoste (85), Belgisch schrijver en Vlaams-nationalist
• 29 - Alexander Schmuller (52), Russisch-Nederlands violist

april

• 10 - Henry van Dyke (81), Amerikaans theoloog
• 29 - Cornelis van Vollenhoven (58), Nederlands rechtsgeleerde
• 30 - Luis Miguel Sánchez Cerro (43), zittend president van Peru (moordaanslag)
• 30 - Anna de Noailles (56), Frans schrijfster

mei

• 8 - Bonaventura Cevretti (60), Italiaans kardinaal
• 10 - Mina Buderman-van Dijk (82), Nederlands operettezangeres
• 11 - Anton van Gijn (66), Nederlands politicus
• 21 - Alice Nahon (37), Belgisch dichteres

juni

• 1 - Daniel Johannes de Villiers (60), Zuid-Afrikaans politicus
• 20 - Clara Zetkin-Eissner (89), Duits comunistisch politica

juli

• 3 - Hipólito Yrigoyen (80), president van Argentinië (1916-1922, 1928-1930)
• 15 - Léon de Witte de Haelen (76), Belgisch militair
• 22 - Adolf Olland (66), Nederlands schaker
• 25 - Max von Schilling (65), Duits componist
• 30 - Willem Storm van Leeuwen (50), Nederlands geneeskundige

augustus

• 17 - Henri Brémond (68), Frans kerkhistoricus
• 21 - Gustaf Cederström (88), Zweeds schilder
• 29 - Hendrik van der Vegte (65), Nederlands politicus
• 31 - Henri Borel (63), Nederlands journalist en schrijver

september

• 2 - Georges Leygues (75), Frans politicus
• 7 - Edward Grey (71), Brits politicus
• 7 - Herman Poort (47), Nederlands letterkundige
• 8 - Faisal I (50), koning van Irak (1920-1933)
• 18 - Stéphen Pichon, Frans politicus
• 20 - Annie Besant (85), Brits theosofe
• 25 - Paul Ehrenfest (53), Oostenrijks natuurkundige

oktober

• 10 - Jules Persyn (55), Belgisch letterkundige
• 19 - Hein Boeken (71), Nederlands dichter
• 21 - Ede Zeilinga (68), Nederlands zakenman
• 22 - Vithalbhai Patel, Indisch politicus
• 29 - Paul Painlevé (69), Frans politicus en wetenschapper
• 29 - Albert Calmette (70), Frans geneeskundige

november

• 2 - Arnold Werumeus Buning (87), Nederlands schrijver
• 3 - Émile Roux (79), Frans bacterioloog
• 3 - Bram van Collem (75), Nederlands dichter
• 8 - Albert Vogel (59), Nederlands voordrachtskunstenaar
• 8 - Nadir Shah (53), koning van Afghanistan (1929-1933) (moord)
• 19 - Vittorio Sciajola (77), Italiaans jurist
• 26 - Firmin Gémier (53), Frans toneelregisseur

december

• 4 - Stefan George (65), Duits dichter
• 4 - pater Raphael Ligtenberg, Nederlands kunsthistoricus en monnik
• 7 - Giuseppe Albini (70), Italiaans letterkundige
• 7 - Jan Brandts Buys (65), Nederlands-Oostenrijks componist
• 12 - Antonín Švehla (60), premier van Tsjechoslowakije (1922-1929)
• 14 - Philomène van Kerckhoven-Jonkers (70), Belgisch-Nederlands actrice
• 17 - Thubten Gyatso (66), Dalai Lama
• 19 - Johan Hendrik Kern (66), Nederlands taalkundige
• 21 - Knud Rasmussen (54), Groenlands-Deens poolreiziger
• 25 - Francesc Macià (75), president van Catalonië (1932-1933)
• 27 - Anatoli Loenatsjarski (58), Russisch politicus
• 27 - Max Heldt (61), Duits politicus
• 29 - Ion Duca (54), premier van Roemenië (1933) (moordaanslag)