Nagroda Nobla

Z Wikipedii

Nagroda Nobla – wyróżnienie przyznawane za wybitne osiągnięcia naukowe, literackie lub zasługi dla społeczeństw i ludzkości, ustanowione ostatnią wolą fundatora, szwedzkiego przemysłowca i wynalazcy dynamitu – Alfreda Nobla.

Spis treści 1 Historia 2 Zasady 3 Nominacje i wybór 3.1 Brak pośmiertnych nominacji 4 Kontrowersje 4.1 Brak uznania podobnych osiągnięć 4.2 Brak nagrody w dziedzinie matematyki 5 Nobliści i uczelnie wyższe 6 Laureaci związani z Polską 7 Polacy nominowani do Nagrody Nobla 8 Ciekawostki 8.1 Wielokrotni nobliści 8.2 Rodziny Noblistów 8.3 Wszechstronni Nobliści 9 Zobacz też 10 Linki zewnętrzne

[edytuj] Historia

Pierwsza uroczystość wręczenia tej nagrody miała miejsce w Królewskiej Akademii Muzycznej w Sztokholmie w 1901 r., pokojową nagrodę Nobla otrzymali wtedy Jean Henri Dunant, założyciel Czerwonego Krzyża i Frédéric Passy. Poczynając od 1902 r. nagrody są formalnie przyznawane przez króla Szwecji.

[edytuj] Zasady

Każdy z laureatów otrzymuje złoty medal i dyplom honorowy. Nagroda Nobla ma także wymiar finansowy. Laureat otrzymuje znaczną sumę pieniędzy, obecnie 10 milionów koron szwedzkich, aby mógł kontynuować swoje badania lub prace, bez konieczności zabiegania o fundusze.

Corocznie, od 1901 r., są przyznawane Nagrody Nobla w następujących dziedzinach:

• fizyki, przez Królewską Szwedzką Akademię Nauk, za "najważniejsze odkrycie lub wynalazek w dziedzinie fizyki",
• chemii, przez Królewską Szwedzką Akademię Nauk, za "najważniejsze odkrycie lub postęp w dziedzinie chemii",
• fizjologii lub medycyny, przez Instytut Karolinska, za "najważniejsze odkrycie w dziedzinie fizjologii lub medycyny",
• literatury, przez Akademię Szwedzką, za "wybitną pracę na rzecz idealistycznych tendencji",
• Pokojowa Nagroda Nobla, przez Norweski Komitet Noblowski, za "najlepszą pracę na rzecz braterstwa między narodami, likwidacji lub redukcji stałych armii oraz za udział i promocję stowarzyszeń pokojowych".

Od 1968 r. Bank Szwecji przyznaje w dziedzinie ekonomii nagrodę, imienia Alfreda Nobla:

• Nagroda Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii

Wtedy też zadecydowano, że nie będzie się zwiększać ilości dziedzin, w których są przyznawane te nagrody.

[edytuj] Nominacje i wybór

W porównaniu do innych nagród, nominacje do Nagrody Nobla, a następnie proces wyboru jest długi i rygorystyczny. Z tego powodu nagroda ta stała się najbardziej prestiżową na świecie.

Propozycje dotyczące nominacji składa 3000 wybranych osobistości. Przykładowo, Fundacja Nobla podaje, że w przypadku Pokojowej Nagrody Nobla nominować mogą następujące osoby:

• członkowie parlamentu i samorządów,
• członkowie międzynarodowych sądów,
• rektorzy uniwersytetów,
• profesorowie nauk humanistycznych, historii, filozofii, prawa oraz teologii,
• dyrektorzy pokojowych instytutów badawczych oraz zagranicznych instytutów politycznych,
• laureaci Pokojowej Nagrody Nobla,
• członkowie zarządu organizacji, które otrzymały Pokojową Nagrodę Nobla,
• byli i aktualni członkowie Norweskiego Komitetu Noblowskiego,
• byli doradcy mianowani przez Norweski Instytut Noblowski.

Podobne wymagania dotyczą innych dziedzin.

Ostateczny termin zgłaszania nominacji upływa 31 stycznia. Automatycznie dyskwalifikowane są nominacje własnej osoby oraz nominacje osób zmarłych.

W odróżnieniu od innych nagród, nominację do Nagrody Nobla nie są ujawniane publicznie przez 50 lat.

Po upłynięciu terminu ostatecznego, Komitet zbiera i selekcjonuje ok. 200 kandydatów. Lista jest wysyłana do wybranych ekspertów z dziedzin nominowanych, po czym zostaje jedynie 15 osób. Następnie Komitet przesyła swoje rekomendacje, w zależności od rodzaju nagrody, do Akademii lub odpowiedniej instytucji, której członkowie głosują nad wyborem zwycięzcy.

Proces wyboru różni się nieznacznie w zależności od dyscypliny. Przykładowo, Nagroda Nobla w dziedzinie literatury jest rzadko przyznawana grupie osób, w odróżnieniu od nagrody Nobla w innych dziedzinach.

[edytuj] Brak pośmiertnych nominacji

Pośmiertne nominacje do Nagrody nie są dozwolone. Wywołuje to falę krytyki z powodu braku nagród dla osób, które zmarły zanim mogły zostać nominowane. W dwóch przypadkach nagroda została przyznana pośmiertnie, gdy przyszli laureaci zmarli już po otrzymaniu nominacji. Zdobywcami nagrody zostali w tym przypadku: Sekretarz Generalny Organizacji Narodów Zjednoczonych Dag Hammarskjöld (1961, Pokojowa Nagroda Nobla) oraz Erik Axel Karlfeldt (1931, w dziedzinie literatury).

Od 1974 nie przyznaje się nagrody osobom zmarłym. William Vickrey (1996 nagroda w dziedzinie ekonomii) zmarł, zanim otrzymał nagrodę, lecz już po ogłoszeniu wyników.

[edytuj] Kontrowersje

Od wielu lat pojawiały się krytyczne głosy, sugerujące że w procesie decydującym o przyznaniu Nagrody Nobla ważniejsze jest osobiste uznanie niż aktualne osiągnięcia. Prawdopodobnie najbardziej niesławną sprawą było przyznanie Pokojowej Nagrody Nobla Henry'emu Kissingerowi oraz Le Duc Tho za zaprowadzenie pokoju w Wietnamie, chociaż w tamtym okresie nadal trwała tam wojna. Le Duc Tho nie przyjął nagrody, jako że pokój nie został tam osiągnięty. Powszechnie krytykowano także przyznanie Jaserowi Arafatowi Pokojowej Nagrody Nobla w 1994 r.

[edytuj] Brak uznania podobnych osiągnięć

Mahatma Gandhi został nominiwany do Pokojowej Nagrody Nobla pięciokrotnie między rokiem 1937 a 1948, ale nigdy nie został jej laureatem. Okazało się, że planowano uhonorować go w 1948, jednak został zamordowany na początku owego roku. Rozważano nadanie mu nagrody pośmiertnie, jednak ostatecznie zaniechano tego i zdecydowano o nienagradzaniu nikogo w 1948 r.

Surowe zasady o nieprzyznawaniu nagrody więcej niż trzem osobom także budzą kontrowersje. Jeśli nagrodę przyznaje się za osiągnięcia uzyskane przez zespół badawczy składający się z więcej niż trzech osób – co najmniej jeden członek zespołu nie zostanie jej laureatem. Przykładowo, w 2002 r. nagrodę za rozwój masowej spektrometrii w chemii proteinowej otrzymali Kōichi Tanaka oraz John Fenn, jednak nie uznano osiągnięć Franza Hillenkampa i Michaela Karasa z Instytutu Fizyki i Chemii Teoretycznej Uniwersytetu we Frankfurcie.

Zasada przeciwko pośmiertnemu nagradzaniu nie pozwala na uhonorowanie ważnych osiągnięć współpracowników zmarłych przed przyznaniem nagrody. Przykładowo, prace Rosalind Franklin nad odkryciem struktury DNA w 1953 r. był kluczowe, jednak zmarła na raka jajników w 1958 r., a nagrodę w 1962 r. zdobyli: Francis Crick, James Watson i Maurice Wilkins (współpracownicy R. Franklin).

Krytyka została zwielokrotniona w 2005 r. po przyznaniu Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki Royowi Glauberowi, a nie zdecydowano się na wyróżnienie George'a Sudarshana. Prawdopodobnie uznano, że praca Sudarshana była bardziej ogólna. Chociaż Glauber opublikował wyniki badań jako pierwszy w 1963 r., późniejsze prace Sudarshana (w tym samym roku) są tymi, na których opiera się większość optyki kwantowej.

[edytuj] Brak nagrody w dziedzinie matematyki

Jest kilka prawdopodobnych powodów, dla których Alfred Nobel nie stworzył nagrody dla matematyków. Wola Nobla dotyczyła "wynalazków i odkryć", przynoszących ludzkości największe korzyści, mając prawdopodobnie na myśli prace praktyczne, a nie teoretyczne. Matematyka nie była uważana za naukę, która może przynieść ludzkości praktyczne korzyści.

Kolejnym prawdopodobnym powodem było istnienie znanej skandynawskiej nagrody dla matematyków. Przyznawane w ówczesnym okresie nagrody matematyczne fundowane były przez Acta Mathematica, w dalszym ciągu znane czasopismo matematyczne. Wpływy założyciela fundacji, Gösta Mittag-Lefflera, skłoniły Oskara II do przyznania nagród wybitnym matematykom z całej Europy, takim jak Charles Hermite, Joseph Louis François Bertrand, Karl Weierstraß oraz Henri Poincaré.

Często pojawiały się pogłoski, że Nobel odmówił przyznawania nagrody matematycznej, ponieważ jego żona miała romans z Gösta Mittag-Lefflerem. Jednak nie jest to prawdą, ze względu na to, że Nobel nigdy nie był żonaty.

W 2001 r. rząd Norwegii rozpoczął przyznawanie Nagrody Abela, jako uzupełnienie brakującej Nagrody Nobla w dziedzinie matematyki. Od 2004 r. Nagroda Shawa – przypominająca Nagrodę Nobla – dotyczy także matematyki, jako dyscyplinie naukowej. Medal Fieldsa jest często określany "Nagrodą Nobla w dziedzinie matematyki", jednak to porównanie nie jest trafne, ze względu na fakt, że przyznawany jest jedynie matematykom do 40. roku życia.

Podobnie jak Nagroda Nobla w zakresie nauk ścisłych, Nagroda Crafoorda w matematyce przyznawana jest przez Szwedzką Akademię Królewską. Powszechnie określa się ją matematycznym odpowiednikiem nagrody Nobla w zakresie nauk ścisłych.

[edytuj] Nobliści i uczelnie wyższe

Lista uczelni wyższych, na których pracowali laureaci Nagrody w czasie jej przyznania. Ma to znaczenie prestiżowe w środowisku akademickim. "Posiadanie" jak największej liczby noblistów w swoich kadrach jest dla uczelni bardzo ważne, stanowi jedno z głównych kryteriów w opracowywaniu rankingów uniwersyteckich.

[edytuj] Laureaci związani z Polską

Zobacz więcej w osobnym artykule: Nagroda Nobla (polonica).

Nagrody Nobla przyznane obywatelom Polski:

• 1924 – Władysław Reymont – w dziedzinie literatury
• 1980 – Czesław Miłosz – w dziedzinie literatury
• 1983 – Lech Wałęsa – Pokojowa Nagroda Nobla
• 1996 – Wisława Szymborska – w dziedzinie literatury

Nagrody Nobla przyznane osobom, które nie miały polskiego obywatelstwa w momencie przyznania im nagrody, ale same uważały się za Polaków:

• 1903 – Maria Skłodowska-Curie – w dziedzinie fizyki łącznie z Henri Becquerelem i Piotrem Curie (formalnie obywatele Francji)
• 1905 – Henryk Sienkiewicz – w dziedzinie literatury (poddany Cara Rosji)
• 1911 – Maria Skłodowska-Curie – w dziedzinie chemii (formalnie obywatelka Francji)
• 1995 – Józef Rotblat – Pokojowa Nagroda Nobla łącznie z ruchem Pugwash (formalnie obywatel Wielkiej Brytanii, urodzony w Warszawie)

Osoby w inny sposób związane z Polską:

• 1935 - Irène Joliot-Curie - w dziedzinie chemii - córka Marii Curie
• 1950 - Tadeusz Reichstein - w dziedzinie fizyki (obywatel Szwajcarii, urodzony we Włocławku)
• 1978 – Isaac Bashevis Singer – w dziedzinie literatury (obywatel USA, urodzony i wychowany w Radzyminie)
• 1996 - Harold Kroto - w dziedzinie chemii (obywatel Wielkiej Brytanii, rodzina pochodziła z Krotoszyna)
• 1999 - Günter Grass - w dziedzinie literatury (obywatel Niemiec, urodzony w Gdańsku, w jego twórczości często występują polskie wątki)
• 2004 - Frank Wilczek - w dziedzinie fizyki (obywatel USA, pochodzenia polskiego)

[edytuj] Polacy nominowani do Nagrody Nobla

Polacy, którzy byli nominowani do Nagrody Nobla, lecz jej nie otrzymali:

Literacka Nagroda Nobla

• Eliza Orzeszkowa – miała ją otrzymać wspólnie z Henrykiem Sienkiewiczem, lecz nie zdecydowano się na taki krok
• Stefan Żeromski – głowny kontrkandydat Władysława Reymonta do Nagrody Nobla
• Maria Dąbrowska
• Leopold Staff
• Stanisław Lem
• Józef Wittlin - miał otrzymać w 1939 roku za Sól ziemi, wtedy nagród nie przyznano.
• Ludwik Zamenhof

Pokojowa Nagroda Nobla

• o. Marian Żelazek
• papież Jan Paweł II – m.in. w 2002, 2004
• Krystyna Kurczab Redlich – niezależna dziennikarka
• Izabela Jaruga-Nowacka
• Maria Szyszkowska

[edytuj] Ciekawostki

[edytuj] Wielokrotni nobliści

• Marie Skłodowska-Curie

fizyka 1903: odkrycie promieniotwórczości

chemia 1911: uzyskanie czystego radu

• Linus Pauling

chemia 1954: poznanie struktur skompikowanych substancji

pokojowa 1962: wkład w kampanię przeciwko próbom jądrowym

• John Bardeen

fizyka 1956: wynalezienie tranzystora

fizyka 1972: teoria nadprzewodnictwa

• Frederick Sanger

chemia 1958: struktura cząsteczki insuliny

chemia 1980: określenie sekwencji nukleotydów w wirusach

Ponadto, Nagrodę Nobla otrzymywały kilkakrotnie organizacje:

• Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca

pokojowa 1917, 1944 i 1963: pierwsze dwie nagrody były wynikiem uznania pracy dokonanej podczas wojen światowych.

• Urząd Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do Spraw Uchodźców

pokojowa 1954, 1981

[edytuj] Rodziny Noblistów

Rodzeństwa

• Jan Tinbergen (ekonomia 1969) i jego młodszy brat Niko Tinbergen (medycyna 1973).

Małżeństwa

• Maria Skłodowska-Curie (chemia 1911) i Piotr Curie (fizyka 1903 - wspólnie)
• Irène Joliot-Curie i Frédéric Joliot-Curie (chemia 1935 - wspólnie)
• Gerty Cori i Carl Cori (medycyna 1947 - wspólnie)
• Alva Myrdal (pokojowa 1982) i Gunnar Myrdal (ekonomia 1974)

Rodzice i dzieci

• Maria Skłodowska-Curie (matka), Piotr Curie (ojciec) i Irène Joliot-Curie (córka)
• Joseph John Thomson (ojciec, fizyka 1906) i George Thomson (syn, fizyka 1937)
• William Henry Bragg (ojciec) i William Lawrence Bragg (syn) (fizyka 1915 - wspólnie)
• Niels Bohr (ojciec, fizyka 1922) i Aage Niels Bohr (syn, fizyka 1975)
• Manne Siegbahn (ojciec, fizyka 1924) i Kai Siegbahn (syn, fizyka 1981)
• Hans von Euler-Chelpin (ojciec, chemia 1929) i Ulf von Euler (syn, medycyna 1970)
• Arthur Kornberg (ojciec, medycyna 1959) i Roger D. Kornberg (syn, chemia 2006)

[edytuj] Wszechstronni Nobliści

Wielu laureatów Nagrody Nobla miało wielkie osiągnięcia w innych dziedzinach niż w tych, w których zostali wyróżnieni. Osiągnięcia te były na miarę Nagrody Nobla, gdyby takowa istniała w danej dziedzinie, a działalność ta dostarczyła im nierzadko większej sławy.

• Fridtjof Nansen (pokojowa 1922) - oceanograf, badacz polarny; jako pierwszy przemierzył Grenlandię i Ocean Arktyczny. Również zoolog i neurolog; stworzył definicję sieci neuronowej.

• Bertrand Russell (literacka 1950) - matematyk i filozof. Miał wielki wpływ na rozwój logiki matematycznej i aksjomatyzację arytmetyki. Stworzył teorię typów i teorię deskrypcji. Oprócz tego był działaczem społecznym, inicjatorem kampanii Pugwash wyróżnionej Pokojową Nagrodą Nobla w 1995.

• Winston Churchill (literacka 1953) - polityk, premier Wielkiej Brytanii. Przyczynił się do zakończenia II wojny światowej.

• Andriej Sacharow (pokojowa 1975) - fizyk, szef radzieckiego programu nuklearnego, twórca radzieckiej bomby wodorowej.

Tylko jedna osoba otrzymała jednocześnie Oscara i Nagrodę Nobla. Jest to Irlandczyk, George Bernard Shaw, zdobywca Nagrody Nobla w dziedzinie literatury w 1925 oraz Oscara za "najlepszy scenariusz adaptowany" w 1938.

[edytuj] Zobacz też

• Nagroda Nobla (polonica)
• Nagroda Ig Nobla
• Nagroda Abela
• Nagroda Turinga
• Right Livelihood Award nazywana również alternatywną Nagrodą Nobla
• Witold Zglenicki - Polski Nobel

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Nagroda Nobla w internecie