Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich
Z Wikipedii
| Союз Советских Социалистических Республик |
|||||
|
|||||
| Dewiza: (ros.) Пролетарии всех стран, соединяйтесь! (Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!) |
|||||
 |
|||||
| Język urzędowy | oficjalnie żaden, de facto rosyjski | ||||
| Stolica | Moskwa | ||||
| Ustrój polityczny | socjalistyczna republika federalna | ||||
| Głowa państwa | Przywódcy ZSRR prezydent Michaił Gorbaczow (ostatni) |
||||
| Szef rządu | Premier ZSRR premier Iwan Siłajew (ostatni) |
||||
| Powierzchnia • całkowita |
1. na świecie 22 402 200 km² |
||||
| Liczba ludności • całkowita (1991) • gęstość zaludnienia |
3. na świecie 293 047 571 13 osób/km² |
||||
| Czas istnienia | 30 grudnia 1922-25 grudnia 1991 | ||||
| Jednostka monetarna | rubel (RUR) | ||||
| Strefa czasowa | UTC +2 (Moskwa) do +13 (Kamczatka) | ||||
| Hymn państwowy | Гимн Советского Союза (Gimn Sowietskogo Sojuza) | ||||
| Domena internetowa | .su | ||||
| Kod samochodowy | SU | ||||
 |
|||||
| Ten artykuł powiązany jest z serią Komunizm  |
|
Symbole Szkoły w komunizmie Partie polityczne Państwa uznawane Tematy powiązane Znani komuniści |
Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ros. Союз Советских Социалистических Республик – CCCP, trl. Sojuz Sovietskich Socialističeskich Respublik, transkr. Sojuz Sowietskich Socjalisticzeskich Riespublik), w skrócie Związek Radziecki (Związek Sowiecki) lub ZSRR – państwo socjalistyczne w Europie wschodniej i północnej oraz północnej i środkowej Azji. Obejmowało obszar 22 mln km² od Morza Bałtyckiego i Czarnego do Pacyfiku. Państwo to istniało od 30 grudnia 1922 r. do 25 grudnia 1991 r.
Spis treści |
[edytuj] Nazwa i ideologia
O utworzeniu państwa i jego nazwie zadecydowały władze Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików) w 1922 roku i w nazwie tej nie ma żadnego odniesienia do geografii, ani do tradycji narodów je zamieszkujących. Dlatego często unikano oficjalnej nazwy, używając innych określeń: Sowiety, Bolszewia a nawet Rosja. Nazwa streszczała ideologię państwową:
- Związek (Союз) – władze komunistyczne głosiły internacjonalizm oraz samostanowienie i równe prawa narodów. ZSRR został utworzony jako federacja (państwo związkowe) formalnie niepodległych państw narodowych (republik związkowych), mających prawo wystąpienia ze Związku. Kiedy władza partii komunistycznej – KPZR – upadła republiki związkowe uzyskały niepodległość.
- Socjalistycznych (Социалистических) – ideologią państwową był marksizm, który głosił zastąpienie społeczeństwa kapitalistycznego przez socjalistyczne (oparte o zasadę każdemu według jego pracy), a następnie komunistyczne (oparte o zasadę każdemu według jego potrzeb); w komunizmie państwo i własność prywatna miały zostać zniesione, ale w okresie przejściowym rządzić miała klasa robotnicza (tzw. dyktatura proletariatu), a właściwie jej awangarda, tzn. partia komunistyczna (do 1925 Rosyjska Partia Komunistyczna (bolszewików) РКП(б), 1925-1952 Wszechzwiązkowa Partia Komunistyczna (bolszewików) ВКП(б), od 1952 – Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego КПСС).
- Radzieckich (Советских) – republiki radzieckie i ich związek zostały powołane przez zdominowane przez bolszewików zjazdy rad (w jęz. ros. sowiety советы) deputowanych robotniczych, chłopskich i żołnierskich. Przymiotnik ten na jęz. polski jest tłumaczony dwojako, co w czasach Polski Ludowej miało wymiar polityczny. Forma sowiecki była używana powszechnie przed II wojną światową, a następnie w prasie emigracyjnej oraz publikacjach drugiego obiegu. Polska forma radziecki, która w dawnej Polsce była używana w odniesieniu do rad miejskich i sądów, była stosowana oficjalnie w okresie powojennym, natomiast forma sowiecki była wtedy traktowana jako niepoprawna politycznie. Użycie tej formy sygnalizowało dystans lub wrogość wobec ZSRR i w okresie stalinowskim mogło być przyczyną uwięzienia. Obecnie obie synonimiczne formy są uważane za poprawne.
- Republik (Республик) – republikańska forma rządów; w rzeczywistości władza ustawodawcza miała fasadowy charakter, a władza wykonawcza i sądownicza była podporządkowana Partii; lider partii (sekretarz generalny albo pierwszy sekretarz KC) dysponował ogromną – nierzadko nieograniczoną – władzą.
[edytuj] Polityka
| To jest artykuł z cyklu Historia Rosji |
[edytuj] Ustrój
ZSRR zgodnie z konstytucją z 1924 roku było państwem federalnym, w których władze lokalne sprawowały Rady (Sowiety) Deputowanych Robotniczych i Żołnierskich (na wsi Rady Deputowanych Chłopskich). Na poziomie władz gubernialnych (obwodowych, krajowych), w republikach autonomicznych, w republikach związkowych i na poziomie związkowym formalną władzę stanowiły zjazdy delegatów deputowanych, przy czym deputowani chłopscy mieli prawo do wybierania kilkakrotnie mniejszej liczby delegatów, niż deputowani robotniczy. Członkowie dawnych tzw. klas wyzyskujących, duchowni itp. byli pozbawieni praw wyborczych (tzw. лишенцы – liszeńcy). Rady oraz ich zjazdy wybierały komitety wykonawcze; na najwyższym szczeblu był to Centralny Komitet Wykonawczy ZSRR (Центральный Исполнительный Комитет СССР – ЦИК – CIK), którego przewodniczącym byli kolejno reprezentanci republik związkowych.
Konstytucja z 1936 roku zmieniła ten system, nadając prawa wyborcze liszeńcom, oraz wprowadzając formalne zasady równych i bezpośrednich wyborów do rad na szczeblu lokalnym i ponadlokalnym (nazywanych Radami Deputowanych Pracujących), a także władz republikańskich i centralnych, nazywanych radami najwyższymi. Rada Najwyższa ZSRR (Верховный Совет СССР) była formalnie typowym dwuizbowym parlamentem państwa federalnego, w którym deputowani do Izby Związku byli wybierani proporcjonalnie do liczby ludności, a do Izby Narodowości – po równo z republik związkowych, a także od republik autonomicznych, obwodów i okręgów autonomicznych. Stałym organem Rady Najwyższej ZSRR było Prezydium. Konstytucja z 1977 roku dokonała w tym systemie niewielkich zmian.
Fasadowość Konstytucji można dostrzec choćby w szczegółowych regulacjach dotyczących ustroju republik związkowych.
W Radach (podobnie jak we wszystkich ciałach społecznych w ZSRR) członkowie Partii byli w większości i tworzyli odrębną frakcję, poddaną partyjnej dyscyplinie. Do wyborów dopuszczano tylko kandydatów rekomendowanych przez partię. Rząd (do 1946 Rada Komisarzy Ludowych – Совет Народных Комиссаров, następnie Rada Ministrów) był odpowiedzialny przed parlamentem, a faktycznie przed Biurem Politycznym KC. Także resorty rządowe były dublowane przez biurokrację partyjną, nadzorującą ich pracę.
Realną najwyższą władzę w państwie sprawowało, w imieniu klasy robotniczej, kierownictwo partii bolszewików. Również w partii istniały ciała fasadowe – Zjazd partii i konferencje partyjne oraz posiadające faktyczną władzę. Centrum partii stanowił Komitet Centralny pojmowany dwojako: jako plenum – wybierany przez Zjazd rodzaj partyjnego parlamentu, ale także urząd, na który składał się Sekretariat oraz wydziały, którzy przygotowywali i wykonywali postanowienia partyjne. Realna władza ogniskowała się w Biurze Politycznym (Политическое бюро) (w latach 1952-1966 Prezydium), do którego należeli reprezentanci różnych sił. Z reguły do Biura Politycznego należał i odgrywał w nim kluczową rolę sekretarz generalny KC (którego władza wynikała z kierowania aparatem partyjnym), ponadto ważniejsi sekretarze KC (zwłaszcza zajmujący się ideologią oraz sprawami organizacyjno-kadrowymi), ministrowie zajmujący się siłami zbrojnymi, bezpieczeństwem państwowym, szef rządu oraz sekretarze najważniejszych komitetów partyjnych – Moskiewskiego, Leningradzkiego, Ukrainy. Z reguły w kilka lat po obraniu nowego sekretarza generalnego KC kumulował on w swoim ręku władzę nad aparatem partyjnym i zmieniał się prawie we władcę absolutnego, a Biuro Polityczne stawało się ciałem doradczym.
Szczególnym aparatem władzy był organ bezpieczeństwa państwowego (noszący nazwy: ВЧК CzeKa – Nadzwyczajna Komisja do walki z kontrrewolucją, ГПУ GPU – Główny Zarząd Polityczny, ОГПУ OGPU – Zjednoczony Główny Zarząd Polityczny, НКВД NKWD – Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych, НКГБ NKGB – Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego, КГБ KGB – Komitet Bezpieczeństwa Państwowego). Oprócz wykrywania i zwalczania przeciwników politycznych, do jego zadań należała walka z przestępstwami urzędniczymi oraz kontrolowanie sił zbrojnych i innych służb państwowych. Czekistów określano jako miecz i tarczę Partii – nie byli oni siłą niezależnie działającą, ale wykonywali polecenia władzy. Ważną rolę nie tylko jako siły zbrojne ale także jako środek represji odgrywała armia: do 1946 r. Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona (Рабоче-крестьянская Красная Армия), następnie Armia Radziecka (Советская Армия).
W systemie politycznym ZSRR nie było miejsca na niezależne organizacje. Związki zawodowe i organizacje społeczne były ściśle kontrolowane przez frakcje partyjne w ich władzach. Ważną rolę wśród nich odgrywały skupiający młodzież Wszechzwiązkowy Leninowski Komunistyczny Związek Młodzieży (Всесоюзный Ленинский Коммунистический союз молодёжи Komsomoł), a także dziecięca organizacja pionierska. Także media z gazetą "Prawda" na czele były podporządkowane władzy. W latach 30. próbowano zlikwidować związki wyznaniowe (tzw. bezbożna pięciolatka), później poddano je ścisłej kontroli.
[edytuj] Republiki związkowe ZSRR
Pod koniec swojego istnienia, w 1991 roku, ZSRR składało się z piętnastu republik (Karelo-Fińską zlikwidowano w 1956). Największą z republik, zarówno pod względem ludności, powierzchni, jak i siły polityczno-ekonomicznej, była Rosja. W skład ZSRR oprócz 15 republik związkowych wchodziły też republiki autonomiczne(20), okręgi autonomiczne(10),obwody autonomiczne(8), ponadto kraje(6) i obwody(123);(w nawiasach podana liczba jednostek administracyjnych).
| Republiki ZSRR | Lata | Państwa Współczesne | WNP | NATO | UE | EWG | GUAM |
| Armeńska SRR | 1936-1991 | Armenia | 1991 | - | - | - | - |
| Azerbejdżańska SRR | 1936-1991 | Azerbejdżan | 1991 | - | - | - | 1997 |
| Białoruska SRR | 1922-1991 | Białoruś | 1991 | - | - | 2002 | - |
| Estońska SRR | 1940-1991 | Estonia | - | 2004 | 2004 | - | - |
| Gruzińska SRR | 1936-1991 | Gruzja | 1993 | - | - | - | 1997 |
| Kazachska SRR | 1936-1991 | Kazachstan | 1991 | - | - | 2002 | - |
| Karelo-Fińska SRR¹ | 1940-1956 | Rosja | - | - | - | - | - |
| Kirgiska SRR | 1936-1991 | Kirgistan | 1991 | - | - | 2002 | - |
| Litewska SRR | 1940-1991 | Litwa | - | 2004 | 2004 | - | - |
| Łotewska SRR | 1940-1991 | Łotwa | - | 2004 | 2004 | - | - |
| Mołdawska SRR | 1940-1991 | Mołdawia | 1991 | - | - | - | 1997 |
| Rosyjska FSRR | 1922-1991 | Rosja | 1991 | - | - | 2002 | - |
| Tadżycka SRR | 1929-1991 | Tadżykistan | 1991 | - | - | 2002 | - |
| Turkmeńska SRR | 1925-1991 | Turkmenistan | 1991-2005 | - | - | - | - |
| Ukraińska SRR | 1922-1991 | Ukraina | 1991 | - | - | - | 1997 |
| Uzbecka SRR | 1925-1991 | Uzbekistan | 1991 | - | - | - | 1999-2005 |
| Zakaukaska FSRR² | 1922-1936 | Armenia, Azerbejdżan, Gruzja | - | - | - | - | - |
| ¹ w 1956 roku włączona do Rosyjskiej FSRR ² w 1936 roku podzielona na Armeńską SRR, Azerbejdżańską SRR i Gruzińską SRR |
|||||||
 |
|||||||
| Mapa podziału administracyjnego ZSRR w 1989 roku | |||||||
[edytuj] Polityka zagraniczna
Do 1943 radziecka polityka zagraniczna toczyła się dwutorowo: przez oficjalną dyplomację, oraz przez funkcjonariuszy Kominternu.
Ponieważ rewolucja październikowa dokonana została przy znacznym wsparciu Niemiec, liczących na wygraną w I wojnie światowej celem dyplomacji radzieckiej, kierowanej do 1930 roku przez Gieorgija Cziczerina, była jak najściślejsza współpraca z Niemcami, przy stopniowym wychodzeniu ZSRR z izolacji. ZSRR nawiązał ścisłą gospodarczą i wojskową współpracę z Niemcami na podstawie traktatu z Rapallo z 1922 roku. W tym samym czasie Komintern wspierał w wielu krajach (także w Niemczech) bojówki komunistyczne, licząc na wybuch światowej rewolucji. Zmiana na stanowisku ludowego komisarza spraw zagranicznych na anglofila Maksyma Litwinowa w 1930 zbiegła się ze stopniowym przeorientowaniem kursu: odbudowano relacje z krajami dawnej ententy: Wielką Brytanią, Francją i USA. Ukoronowaniem tych starań było przyjęcie ZSRR do Ligi Narodów. Również Komintern zrezygnował z agresywnej polityki: jego deklarowanym celem było włączenie komunistów na całym świecie do walki z faszyzmem w ramach tzw. Frontów Ludowych, czego przykładem była wojna domowa w Hiszpanii.
Kolejna, nagła zmiana polityki zagranicznej nastąpiła w 1939 roku, kiedy Litwinowa zastąpił Wiaczesław Mołotow. Pakt Ribbentrop-Mołotow był planem podziału Europy i wznowienia ścisłej współpracy radziecko-niemieckiej. Realizację tego planu przerwała niespodziewana napaść Niemiec 22 czerwca 1941 roku, w wyniku której ZSRR stał się członkiem antyhitlerowskiej koalicji. Konferencje z sojusznikami w Teheranie, Jałcie i Poczdamie nakreśliły nowy podział Europy, w którym usankcjonowano obecność Armii Czerwonej w strefie wpływów, obejmującej Polskę, Czechosłowację, Węgry, Rumunię i Bułgarię. Ponadto ZSRR objął strefy okupacyjne w Niemczech i Austrii.
W roku 1948 doszło do pierwszego poważnego konfliktu z USA (kryzys berliński), a po wybuchu radzieckiej bomby atomowej oraz komunizacji Chin w 1949 potęga ZSRR zaczęła budzić powszechny niepokój na zachodzie. Relacje między ZSRR a USA (określane jako zimna wojna) stały się najważniejszym czynnikiem polityki na świecie. Na relacje te składały się: obustronne dążenie do uzyskania przewagi militarnej, tendencje do rozszerzenia strefy wpływów i zwalczania wpływów drugiej strony w każdym miejscu globu oraz powstrzymywanie się od bezpośredniej konfrontacji oraz użycia broni masowego rażenia. W efekcie w wojnach, w których uczestniczyły USA (wojna koreańska, wojna wietnamska) ZSRR uczestniczył tylko pośrednio, poprzez dostawy sprzętu i pomoc doradców, a interwencje Armii Radzieckiej również wywoływały ograniczoną reakcję USA. W relacjach amerykańsko-radzieckich następowały cykliczne okresy osłabienie napięcia (odprężenie), kiedy zawierano traktaty rozbrojeniowe oraz okresy zaostrzenia kursu. Jednak tylko raz w 1962 roku ZSRR stanął na krawędzi konfliktu zbrojnego z USA (kryzys kubański). Stosunkową niezmienność powojennej polityki zagranicznej ZSRR symbolizował długi okres kierowania radziecką dyplomacją (1957-1985) przez Andrieja Gromyko.
Kraje należące do strefy wpływów ZSRR zostały zmuszone do skopiowania ustroju politycznego oraz gospodarczego ZSRR - wprowadzano dyktaturę partii komunistycznej i gospodarkę planową. Margines suwerenności tych krajów był tak niewielki, że strefę wpływów nazywano czasem imperium zewnętrznym ZSRR. Ambasador ZSRR w tych krajach miał często silniejszą pozycję niż nominalny przywódca. Kiedy w tych krajach wybuchały powstania, albo władze zaczynały prowadzić nadmiernie niezależny kurs dochodziło do interwencji Armii Radzieckiej: w NRD w 1953, na Węgrzech w 1956 oraz w Czechosłowacji w 1968. Po okresie stalinowskim państwa te uzyskały większą suwerenność. Również w Polsce w 1981 planowano interwencję (choć zaawansowanie planów jest przedmiotem sporu historyków). Ostatnia interwencja ZSRR, który miał wspomóc komunistyczny zamach stanu w Afganistanie rozpoczęła przegraną wojnę (wojna afgańska). Państwa strefy wpływów ZSRR jednoczył istniejący w latach 1955-1991 wojskowy pakt - Układ Warszawski oraz organizacja współpracy ekonomicznej o nazwie Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej.
[edytuj] Opozycja w ZSRR
[edytuj] Społeczeństwo radzieckie
[edytuj] Klasy społeczne
W wyniku rewolucji październikowej, wojny domowej, obustronnego terroru (na który składał się instytucjonalny terror CzeKa, ale w jeszcze większym stopniu rewolucyjne pogromy ze strony zrewoltowanych żołnierzy), klęski głodu oraz emigracji zasadniczo zmienił się skład społeczny Rosji. Dawni posiadacze ziemscy, przedsiębiorcy, carscy urzędnicy oraz działacze społeczni zniknęli, natomiast dominującą pozycję zajęli bolszewiccy dowódcy wojskowi, czekiści oraz działacze.
Klasa robotnicza była formalnie hegemonem nowego państwa, ale już w kilka dni po rewolucji CzeKa była zmuszona stłumić strajk kolejarzy. Wielu działaczy bolszewickich było autentycznymi robotnikami i władza podejmowała wysiłki w kierunku polepszenia warunków pracy, ale państwo jako główny pracodawca do realizacji swoich celów musiał zwiększać wyzysk. Kolejne cele polityki były realizowane kosztem robotników: NEP spowodował falę bezrobocia, natomiast forsowna industrializacja lat 30. - śrubowanie norm, pogorszenie sytuacji socjalnej (olbrzymie budowy obiektów przemysłowych i skromne - mieszkań dla robotników), kary za naruszenia dyscypliny, utrata prawa do zmiany zakładu pracy. Partycypację we władzy często dotyczyła tylko robotników będących aktywnymi członkami partii, jeżeli zostali wysunięci przez lokalnych działaczy. Robotników nie ominął również stalinowski terror lat 30. Dopiero rządy Chruszczowa przyniosły polepszenie sytuacji socjalnej: masowe budownictwo i wzrost spożycia (symbolizowały je bezpłatna kiszona kapusta i chleb w pracowniczych stołówkach). Mimo to poprawa była za mało satysfakcjonująca i stale dochodziło do dzikich strajków.
Polityka wobec chłopów w latach 20. według znanej formuły Lenina miała polegać na zwalczaniu zamożnych chłopów (kułaków), pozyskiwanie średniozamożnych (średniaków) i opieranie się na najbiedniejszych (biedniakach). Preferencje dla tych ostatnich, a także zwalczanie cerkwi wywoływały jednak ciągłe napięcia. Koniec lat 20. przyniósł krach dotychczasowej polityki, który próbowano rozwiązać przez politykę kolektywizacji. Z chłopów przymusem uczyniono spółdzielców (kołchoźników), ale produkcja była niska, a zarządzanie niekompetentne, co zmusiło w końcu do utworzenia tzw. działek przyzagrodowych. Dopiero w latach 70. zdecydowano się na wydanie kołchoźnikom paszportów, umożliwiających im swobodne podróżowanie (w efekcie wieś wyludniła się).
Inteligencja była w większości nastawiona antybolszewicko i była równie wrogo i pogardliwie traktowana przez nowe władze. Uważani byli w latach 20. za część burżuazji, niezbędną tylko do czasu wykształcenia nowej, ludowej inteligencji. Nie mieli wielu podstawowych praw: np. nie mogli posyłać dzieci na studia. Sytuację zmienił program industrializacji, do realizacji którego profesjonaliści stali się niezbędni. Profesor, inżynier i lekarz stali się pozytywnymi bohaterami propagandy, ich zarobki zostały podniesione. Duża część inteligencji poczęła utożsamiać się z państwem i brała udział w jego przedsięwzięciach. Znaczna część jednak sympatyzowała z dysydentami.
System radziecki stworzył nową elitę - nomenklaturę, obejmującą osoby na stanowiskach wymagających rekomendacji partyjnej. Nomenklatura dzieliła się na centralną (rekomendacja należała do kompetencji KC), republikańską, obwodową etc. Aparat partyjny i nomenklatura po terrorze lat 30. zmieniła się w kastę w pewnym stopniu dziedziczną, uprzywilejowaną materialnie (specjalne zaopatrzenie, tzw. sklepy za żółtymi firankami; sanatoria) oraz społecznie. Od początku spodziewano się lub obawiano dążenia kadry kierowniczej do zamienienia swojego statusu społecznego na własność (uwłaszczenie nomenklatury) i wydaje się, że dążenie to odegrało znaczną rolę w kryzysie i transformacji ustrojowej, która doprowadziła do upadku ZSRR.
[edytuj] Narodowości
W rewolucji październikowej brali udział przedstawiciele wszystkich narodów dawnego Imperium Rosyjskiego. Nieproporcjonalnie duży udział mniejszości narodowych można tłumaczyć dyskryminacją w czasach carskich. Lenin nie ufał Rosjanom, wolał opierać się na Łotyszach (z których złożona była jego gwardia przyboczna), Żydach, Gruzinach, albo Polakach. Sam zresztą jako delegat na zjazd partyjny demonstracyjnie w rubryce narodowość wpisał: "bez narodowości". Taka polityka spowodowała dość duży udział przedstawicieli mniejszości we władzach, w CzeKa, w nowym aparacie państwowym i nomenklaturze. W obszarach, w których dominowały mniejszości narodowe prowadzono politykę korienizacji, tzn. wprowadzania języków narodowych do szkół i urzędów w miejsce rosyjskiego. M.in. utworzono dwie polskie autonomie: Marchlewszczyznę i Dzierżowszczyznę. Polityka ta uległa zmianie w latach 30. w obliczu planów wojennych. Stalin nawiązując do tradycji carów polecił przywrócić część rosyjskiej tradycji w wojskowości, kulturze i życiu społecznym. Akcja ta osiągnęła kulminację w latach 40. jako kampania antykosmopolityczna: skierowana w pierwszym rzędzie przeciwko Żydom, ale także obejmująca wynajdywanie rzekomego pierwszeństwa i wyższości Rosjan w różnych dziedzinach nauki i kultury. Rozpoczęto także preferowanie szkolnictwa rosyjskojęzycznego i rusyfikację.
W okresie kolektywizacji okazało się, że chłopi niektórych narodowości stawiali większy opór niż rosyjscy. Wywołało to odwet ze strony władz: głód na Ukrainie miał charakter eksterminacji, wielu działaczy partyjnych stracono pod zarzutem burżuazyjnego nacjonalizmu, rozstrzelano lub zastraszono wielu ukraińskich artystów. Również Polacy stali się obiektem prześladowań: wielu zesłano, polskie okręgi autonomiczne, gazety i szkoły zamknięto. Prześladowanie całych narodów stało się ważnym elementem polityki wewnętrznej w latach II wojny światowej. W całości aresztowano i zesłano narody, które zdaniem władz wykazywały się niedostatecznie lojalną postawą: Niemców nadwołżańskich zamieszkujących ówczesną Niemiecką Nadwołżańską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką, Tatarów krymskich, Czeczenów, Inguszy i innych. Zdziesiątkowano świeżo przyjętych w skład ZSRR Estończyków, Łotyszy i Litwinów, a także Polaków na ziemiach przyłączonych do ZSRR w 1939.
[edytuj] Kultura
Początkowo z nowym państwem utożsamiali się zarówno artyści awangardowi (futuryzm, konstruktywizm, abstrakcjonizm), którzy byli przekonani, że rewolucja w sztuce jest związana z rewolucją społeczną, jak i twórcy o przekonaniach komunistycznych, preferujących tradycyjne formy (określający się jako "proletariaccy"). Na początku lat 30. władze potępiły zbyt daleko idące poszukiwania jako formalizm i określiły preferowany wzorzec jako realizm socjalistyczny (według formuły socjalistyczna w treści, ludowa w formie). Utworzono wtedy oficjalne związki pisarzy, kompozytorów, architektów itp., zrzeszające uznanych artystów - partyjnych oraz tolerowanych poputczików. Artyści, których prace miały wydźwięk niezgodny z państwową ideologią, albo krytykujących władze pozbawiano możliwości tworzenia.
[edytuj] Gospodarka
W ZSRR powstał na początku lat 30. unikalny system gospodarowania, którego teoretyczną podstawą była idea Marksa o zarządzaniu gospodarką "jak jedną fabryką" bez udziału rynku. W systemie tym przedsiębiorstwa (państwowe lub spółdzielcze) były ubezwłasnowolnione i zarządzane z centrum. Pieniądz nie został całkowicie wyeliminowany, ale odgrywał drugorzędną rolę. Kierunki polityki gospodarczej wyznaczały władze centralne, preferując wydatki wojskowe, prestiżowe projekty (m.in. program kosmiczny) oraz przemysł środków produkcji; minimalizowano natomiast wydatki na konsumpcję.
System określano jako "gospodarkę planową" lub "nakazowo-rozdzielczą", to znaczy gospodarka miała działać według całościowego planu, który wyznaczał poszczególnym przedsiębiorstwo zadania i przydzielał środki na ich realizację. Głównym narzędziem był plan roczny (plany pięcioletnie piatiletki miały głównie orientacyjno-prognostyczny charakter). Sporządzenie planu realizował Państwowy Komitet Planowania Gospłan, a jego rozwinięcia dokonywały branżowe ministerstwa (w latach 1957-1965 lokalne rady gospodarcze tzw. sownarchozy). System ten jednak był od początku nieefektywny, a w miarę komplikowania się więzi gospodarczych i powiększania asortymentu produkcji zdolność do zbudowania spójnego i optymalnego planu stawała się coraz mniejsza. Narastające problemy i niepowodzenie reform spowodowało dekompozycję całego systemu, która w latach 80. przybrała formę permanentnego kryzysu.
[edytuj] Historia
[edytuj] Utworzenie ZSRR
Rewolucja październikowa 1917 roku przeprowadzona przez bolszewików spowodowała ustrojową i terytorialną dezintegrację Rosji. Niepodległość ogłosiły kraje, których terytorium częściowo lub całkowicie wchodziło w skład tego państwa do I wojny światowej, w tym: Polska, Finlandia, Ukraina, Gruzja, Armenia, Azerbejdżan. Bolszewicy uznając formalnie zasadę "samostanowienia narodów" dążyli do światowej rewolucji i wkrótce zaczęli instalować i wspierać w tych państwach lokalne partie komunistyczne. Poparcie to najczęściej sprowadzało się do interwencji Armii Czerwonej. Na zajętych obszarach proklamowano "władzę radziecką", sprawowaną formalnie przez robotników i chłopów - faktycznie przez partyjnych "komisarzy", konfiskowano zakłady przemysłowe i nieruchomości, a chłopom zabierano "nadwyżki" żywności. Zaprowadzano także terror (CzeKa) wobec przeciwników politycznych i przedstawicieli "klas posiadających": ziemian, przedsiębiorców, zamożnych chłopów. Proklamowano kilka "republik" o takim ustroju, z których większość wkrótce upadła. Największa z tych republik nosiła od 1917 roku (do 1991) nazwę Rosyjska Socjalistyczna Federacyjna Republika Radziecka - RSFSR. W tym samym roku powstała republika ukraińska, a w 1919 - białoruska. W latach 1920-1921 bolszewicy zajęli Azerbejdżan, Armenię i Gruzję i powołali na tym obszarze Zakaukaską Federacyjną Socjalistyczną Republikę Radziecką.
Początkowo bolszewicy sądzili, że rewolucja rosyjska jest tylko wstępem do rewolucji światowej. Po stłumieniu ruchów rewolucyjnych (którym udało się przejściowo, zwłaszcza na Węgrzech i częściowo w Niemczech przejąć władzę), nieudanej wyprawie na Zachód (wojna polsko-bolszewicka) oraz załamania gospodarki rosyjskiej wskutek eksperymentów tak zwanego komunizmu wojennego a także zniszczeń wojennych bolszewicy zostali zmuszeni do zmiany kursu. W 1921 wprowadzono w życie nową gospodarkę rynkową (tak zwany NEP - Nowa Polityka Ekonomiczna), ograniczono terror, zachowując jednak zasadę dyktatury partii (zwanej dyktaturą proletariatu). Jednocześnie postanowiono dokonać umocnienia państwowości.
Lenin wymógł przekształcenie czterech republik radzieckich: Ukrainy, Białorusi, Rosji i Federacji Zakaukaskiej w konfederację, występując przeciwko planowi Stalina włączenia pozostałych republik do RSFSR jako republik autonomicznych. Związek republik powołano do życia 30 grudnia 1922. Pierwszym szefem rządu ZSRR został Lenin, a funkcje nominalnej głowy państwa sprawować mieli rotacyjnie przedstawiciele wszystkich republik.
[edytuj] Stalinowski ZSRR
| Przywódcy Związku Radzieckiego |
|---|
 Władimir Ilicz Uljanow 1917-1922 |
 Josif Wissarionowicz Dżugaszwili 1922-1953 |
 Georgij Maksymilianowicz Malenkow 1953-1955 |
| Grafika:Ac.Nikita.jpg Nikita Siergiejewicz Chruszczow 1955-1964 |
 Leonid Ilicz Breżniew 1964-1982 |
 Jurij Władimirowicz Andropov 1982-1984 |
 Konstantin Ustinowicz Czernienko 1984-1985 |
 Michaił Siergiejewicz Gorbaczow 1985-1991 |
Choroba i śmierć (21 stycznia 1924) niekwestionowanego przywódcy partii - Lenina spowodowały zaciętą walkę o władzę w partii. Najbliżsi współpracownicy Lenina - Grigorij Zinowiew i Lew Kamieniew w sojuszu z Józefem Stalinem usunęli uważanego za drugą osobę w partii i następcę wodza - organizatora i głównodowodzącego Armii Czerwonej Lwa Trockiego. Następnie Stalin zawarł sojusz ze zwolennikami rozszerzania gospodarki rynkowej oraz pewnej liberalizacji politycznej - ideologiem NEPu Nikołajem Bucharinem, szefem rządu Aleksiejem Rykowem i przywódcą związków zawodowych Michaiłem Tomskim. Sojusz ten przetrwa do "roku wielkiego przełomu" - 1929, w którym zapada decyzja o zasadniczej zmianie polityki. Zmianę tę wymusiły z jednej strony stagnacja ekonomiczna, powszechna krytyka "biurokratyzacji" partii oraz nierówności społecznych. Z drugiej strony Stalin i jego zwolennicy w aparacie postanowili rozprawić się z opozycją i dokończyć budowę państwa totalitarnego. Po eliminacji przeciwników w toku czystek w partii, armii i administracji Stalin przejął władzę dyktatorską, zgodnie z przewidywaniami Trockiego. Najważniejszym posunięciem władz była kolektywizacja rolnictwa - przymusowe połączenie gospodarstw chłopskich w quasi-spółdzielcze przedsiębiorstwa (kołchozy). Spowodowało to klęskę głodu oraz załamanie produkcji rolnej (z powodu uwięzienia wielu opornych chłopów, chronicznego niedofinansowania państwowego rolnictwa oraz braku motywacji chłopów do pracy), ale poprzez terror i zajadłą propagandę demonizującą bogatych chłopów - tzw. kułaków - fakt ten spotkał się ze słabą reakcją ludności miejskiej oraz był niedoceniany przez międzynarodową opinię publiczną. Drugą kampanią było forsowne uprzemysłowienie w ramach państwowych planów pięcioletnich. Motorem uprzemysłowienia był sterowany za pośrednictwem propagandy entuzjazm (wyścig pracy, ruch stachanowski), obawa przed uznaniem za "szkodnika" albo "bumelanta" i uwięzieniem (GUŁAG) oraz napływ wywłaszczonych chłopów, zapewniających tanią siłę roboczą. W efekcie pierwsze pięciolatki przyniosły zbudowanie wielu obiektów przemysłowych i rozwój gospodarczy. Poziom życia pozostał jednak niski, ponieważ gospodarka pozostała nieefektywna i marnotrawna, a głównym kierunkiem uprzemysłowienia była budowa przemysłu zbrojeniowego i gałęzi o znaczeniu militarnym (górnictwo, hutnictwo, energetyka, budowa maszyn).
W wyniku kolektywizacji oraz masowego terroru ZSRR stał się państwem totalitarnym. Proces ten ukoronował XVII zjazd partii bolszewików, w którym wszyscy mówcy wychwalali Stalina i politykę władz. Jednak władca postanowił usunąć także potencjalną opozycję, do czego pretekstu dostarczyło zabójstwo popularnego działacza - Siergieja Kirowa (popełnione najprawdopodobniej na rozkaz samego Stalina). Aresztowano i rozstrzelano prawie wszystkich byłych opozycjonistów, następnie zaś represjami objęto posłusznych zwolenników Stalina, którym przypisywano rzekome szpiegostwo i sabotaż. Zapanował powszechny strach, podsycany propagandowymi relacjami o procesach pokazowych oraz wezwaniami do "czujności" i denuncjacji (bohaterem stał się donosiciel na ojca-kułaka Pawlik Morozow). Represje, których kulminacja nastąpiła w 1937 (Wielka Czystka) doprowadziły do częściowej eksterminacji tzw. starych bolszewików - działaczy z czasów rewolucji, korpusu dowódczego Armii Czerwonej (rozstrzelano 35 z 80 tys. oficerów), a także pracowników NKWD (jako szkodników rozstrzelano za czasów komisarza Nikołaja Jeżowa protegowanych poprzednika - Genricha Jagody, a za czasów Berii - protegowanych Jeżowa). Wzmożony terror Stalin tłumaczył tezą o "zaostrzaniu się walki klasowej wraz z postępami w budowie socjalizmu". Postępy owe ukoronowało przyjęcie 25 listopada 1936 tzw. "stalinowskiej Konstytucji ZSRR". Na jej mocy z RSFSR wyodrębniono republiki radzieckie: Kazachską i Kirgiską, a Zakaukazką SFSR podzielono na Azerbejdżańską SRR, Gruzińską SRR i Armeńską SRR (1936). Republiki Turkmeńska, Uzbecka i Tadżycka powstały już w latach dwudziestych (1925-1929). Decyzje te miały jednak małe znaczenie ze względu na ciągłe ograniczanie niezależności ich władz.
ZSRR po okresie ożywionej współpracy z Niemcami w latach 20. stopniowo reorientował swoją politykę zagraniczną na państwa dawnej ententy. ZSRR zawarł traktaty o nieagresji z Francją i Polską (w 1932), nawiązał stosunki dyplomatyczne z USA (w 1933 roku), Czechosłowacją, Rumunią i Bułgarią oraz został przyjęty do Ligi Narodów w 1934. ZSRR poprzez Komintern wspierał zaangażowanie komunistów na świecie we wspólną walkę z faszyzmem w ramach tzw. Frontu Ludowego i zbrojnie wspierał republikanów w Hiszpanii (wojna domowa w Hiszpanii) 1936-1939. Nieoczekiwaną woltę wykonała radziecka dyplomacja 23 sierpnia 1939, kiedy został podpisany pakt Ribbentrop-Mołotow. W zgodzie z jego postanowieniami Armia Czerwona 17 września przekroczyła granicę z Polską i zajęła znaczną część terytorium. Na zajętych obszarach przeprowadzono fikcyjne wybory i obwieszczono o wcieleniu tych ziem do republik: białoruskiej i ukraińskiej. Pod presją siły i w zgodzie z traktatem Ribbentrop-Mołotow wymuszono także wejście (w 1940) Armii Czerwonej do Litwy, Łotwy i Estonii i w tych krajach proklamowano republiki radzieckie, które "przystąpiły" do ZSRR. Również Rumunia została zmuszona do zwrotu Besarabii - na tym terytorium powstała Mołdawska SRR. Tylko próba zajęcia Finlandii (tzw. wojna zimowa) nie powiodła się wskutek zaciętego oporu wojsk fińskich.
22 czerwca 1941 wojska niemieckie, być może uprzedzając planowany atak radziecki, rozpoczęły realizację Planu "Barbarossa" - wojny błyskawicznej w ZSRR. Zdemoralizowane przez represje i słabo wyszkolone do obrony oddziały stawiały słaby opór i wkrótce wojska niemieckie znalazły się na przedpolach Moskwy. Nie udało się jednak Niemcom ani zająć stolicy, ani sparaliżować gospodarki, a przewaga demograficzna i patriotyzm Rosjan sprawił, że w 1943 roku (bitwa pod Stalingradem) Armia Czerwona osiągnęła strategiczną przewagę i zmusiła Niemców nie tylko do wycofania się z terytorium ZSRR, ale także z Rumunii, Bułgarii, Węgier, Polski, znacznej części Czechosłowacji, Austrii i Niemiec. Konferencje Stalina z zachodnimi sojusznikami w Teheranie, Jałcie i Poczdamie stały się podstawą powojennego ładu międzynarodowego.
Po zakończeniu wojny w ZSRR nie zmieniono systemu politycznego ani gospodarczego. Przywrócono przedwojenny terror: masowe deportacje objęły narody oskarżone o kolaborację: Tatarów krymskich, Czeczeńców, Niemców nadwołżańskich. W przeddzień śmierci Stalina przygotowywano także czystkę antyżydowską. Wysiłki władz skoncentrowały się na uzyskaniu militarnej przewagi nad państwami zachodnimi, co doprowadziło do tzw. zimnej wojny. ZSRR zbudował własną bombę atomową (z pomocą szpiegów) i termojądrową (samodzielnie). Jednocześnie trwała budowa systemów komunistycznych w krajach podporządkowanych ZSRR. W krajach tych polityka została podporządkowana interesom ZSRR, a system gospodarczy i polityczny oraz terror i propaganda zostały skopiowane według wzorców radzieckich.
[edytuj] ZSRR 1953-85
Śmierć Stalina 5 marca 1953 zapoczątkowała okres zaciętej walki o władzę. Najbardziej liberalny program polityczny zaproponował paradoksalnie szef MVD Ławrientij Beria: z jego inicjatywy ogłoszono amnestię, wstrzymano druk dzieł Stalina, rozpoczęto odprężenie w stosunkach międzynarodowych (negocjacje pokojowe w wojnie koreańskiej, przywrócenie stosunków z Jugosławią, obiecywano decentralizację i liberalizację gospodarczą. Jego obalenie (czerwiec 1953) i rozstrzelanie zostało jednak przyjęte powszechnie jako krok w stronę destalinizacji, gdyż kojarzył się ze stalinowskimi represjami. Stopniowo umacniała się pozycja nowego pierwszego sekretarza KC KPZR Nikity Chruszczowa, który pozbył się w 1955 roku potężnego premiera Gieorgija Malenkowa, a w 1957 udaremnił próbę obalenia jego władzy przez "starą gwardię" stalinowców. Chruszczow oparł się na aparacie partyjnym, jednocześnie próbując przeprowadzić destalinizację: w 1956 na zjeździe partii wygłosił sławny referat, wyliczający zbrodnie i pomyłki Stalina. Destalinizację ograniczały jednak ważne okoliczności: po pierwsze współwinnym zbrodni był sam Chruszczow i wielu popierających go działaczy; po drugie - czasy stalinowskie uformowały mentalność milionów obywateli ZSRR; po trzecie - w interesie aparatu partyjnego było utrzymanie ukształtowanego w czasach Stalina modelu politycznego i gospodarczego.
Polityka Chruszczowa była pełna sprzeczności. Z jednej strony zniósł masowy terror, przywrócił podstawowe prawa pracownicze i podstawy praworządności (nowy kodeks karny), unikał zamykania dysydentów i dopuścił do publikacji dzieła Sołżenicyna, z drugiej strony walczył ze sztuką abstrakcyjną, wzmógł prześladowania cerkwi i nakazał strzelać do demonstrujących robotników w Nowoczerkassku w 1962. W polityce zagranicznej z jednej strony pogodził się z niezależnością Jugosławii i mniejszym obciążeniem państw satelickich, głosił hasła rozbrojenia i "współistnienia" dwóch systemów - z drugiej brutalnie stłumił powstanie na Węgrzech w 1956 roku, wysłał czołgi na Warszawę w październiku 1956 bo nie zgodził się na Gomułkę (na szczęście został przekonany i czołgi wróciły do baz, m.in. dzięki powstaniu węgierskiemu) , sprowokował kryzys kubański. Chruszczow doprowadził w 1961 roku do uchwalenia nowego programu Partii, obiecując zbudowanie komunizmu w ciągu 20 lat. Utrzymanie wydatków zbrojeniowych oraz utrzymująca się nieefektywność gospodarki planowej powodowały niski poziom życia i malejącą popularność przywódcy. Rządy Chruszczowa zakończył spisek najbliższych współpracowników, który pozbawił go władzy 14 października 1964 roku. Na czele nowej ekipy stanął Leonid Breżniew, a stanowisko premiera objął Aleksiej Kosygin.
Ekipa Breżniewa doszła do władzy na fali sprzeciwu aparatu partyjnego wobec eksperymentów poprzedniej ekipy i udało jej się ustabilizować system polityczny i gospodarczy tak skutecznie, że lata 1964-1985 uzyskały miano "epoki zastoju". Konserwację systemu umożliwiły trzy czynniki: skuteczna walka z ruchem dysydenckim, prowadzona przez KGB pod sprężystym kierownictwem Jurija Andropowa, równowaga w wyścigu zbrojeń z USA, zmuszający Zachód do ustępstw oraz wysokie ceny eksportowych towarów (zwłaszcza ropy naftowej), które pozwoliły odroczyć kryzys gospodarczy (m.in. poprzez import zboża). Następcy Breżniewa - Jurij Andropow rządzący od 11 listopada 1982 do 9 lutego 1984 oraz Konstantin Czernienko sprawujący władzę od 13 lutego 1984 do 10 marca 1985 kontynuowali w zasadzie politykę Breżniewa. Najważniejszymi wydarzeniami lat 1980-1985 były zgony całej generacji polityków, do których obok trzech kolejnych sekretarzy generalnych należał także premier Kosygin, główny ideolog Michaił Susłow oraz wpływowy lider kompleksu wojenno-przemysłowego Dymitr Ustinow.
[edytuj] "Przebudowa" i rozpad
Michaił Gorbaczow, który objął władzę w 1985 roku stanął w obliczu narastającego kryzysu gospodarczego, toczącej się bez szans na zwycięstwo wojny afgańskiej, przegranego wyścigu zbrojeń (tzw. wojny gwiezdne) oraz korupcji władzy. Jego celem były kardynalne reformy, które umocniłyby system polityczny ZSRR pod hasłami ustrojowej przebudowy (pierestrojka, "перестройка"), przyspieszenia ("ускорение") rozwoju gospodarczego oraz jawności ("гласность") życia społecznego. Jego wysiłki jednak zakończyły się fiaskiem i nie tylko nie umocniły, ale raczej przyspieszyły upadek totalitarnego państwa. Szczególnie niekonsekwentny charakter miały reformy ustrojowe, które miały doprowadzić do "demokratyzacji" społeczeństwa, ale bez naruszenia "kierowniczej roli" KPZR. W ekipie Gorbaczowa znaleźli się zarówno przedstawiciele "reformatorów" o poglądach demokratycznych (ich przywódcami byli nowy sekretarz KC KPZR ds. ideologii Aleksandr N. Jakowlew nazywany "ojcem pierestrojki", minister spraw zagranicznych Eduard Szewardnadze i popularny sekretarz obwodu swierdłowskiego, potem sekretarz komitetu miejskiego Moskwy Borys Jelcyn), jak i przeciwnicy daleko idących zmian, których przywódcą był sekretarz KC KPZR ds. organizacyjnych Jegor Ligaczow. Wskutek polaryzacji poglądów w partii oraz coraz mniejszej popularności społecznej autorytet Gorbaczowa stale malał. Najważniejsze realne znaczenie miało uwolnienie więźniów politycznych (w tym Andrieja Sacharowa) oraz "jawność", tj. ograniczenie cenzury i liberalizacja polityki kulturalnej, która nieuchronnie prowadziła do pluralizmu politycznego. Także ograniczone reformy gospodarcze (kierowane przez premiera Nikołaja Ryżkowa) nie zahamowały narastającego kryzysu. Znaczne sukcesy Gorbaczow odniósł w dyplomacji, zwłaszcza w negocjacjach rozbrojeniowych z USA.
Od 1988 "odgórna rewolucja" zaczyna rozwijać się według własnych praw. Ujawniły się tłumione dotąd konflikty narodowościowe, których najkrwawszym przejawem był pogrom Ormian w Sumgaicie 28 lutego tego roku. Wkrótce w większości republik powstały tzw. fronty ludowe, domagające się uwzględnienia praw narodowych. Jako pierwszy niepodległość ogłosił parlament litewski 11 marca 1990 (co sprowokowało interwencję Armii Radzieckiej). 29 maja 1990 prezydentem republiki rosyjskiej zostaje Borys Jelcyn. Gorbaczowa, usiłującego zachować ZSRR poprzez negocjowanie nowego traktatu związkowego tzw. nowo-ogariowskiego, który miał zamienić leninowski z 1922 roku, opuszczają zwolennicy reform (Jelcyn, Szewardnadze), natomiast od grudnia 1990 otaczają ich przeciwnicy (szef KGB Władimir Kriuczkow, szef MSW Borys Pugo, premier Walentin Pawłow i wiceprezydent ZSRR Giennadij Janajew) - którzy 19 sierpnia 1991 dokonują nieudanego zamachu stanu. Zamachowcy aresztują przebywającego na Krymie Gorbaczowa i ogłaszają o wprowadzeniu stanu wyjątkowego oraz przejęciu władzy w państwie przez Janajewa. Próba zdobycia siedziby władz rosyjskich kończy się jednak niepowodzeniem, gdy przez budynkiem gromadzą się tłumy mieszkańców Moskwy, do których przemawia Jelcyn. Spiskowcy niepewni poparcia żołnierzy nie decydują się na użycie siły i po trzech dniach oddają władzę Gorbaczowowi. Głównym wygranym puczu jest jednak Borys Jelcyn, na którego wniosek 29 sierpnia parlament rosyjski zakazuje działalności KPZR i konfiskuje jej majątek. 6 września rząd rosyjski uznaje niepodległość Litwy, Łotwy i Estonii, a 8 grudnia przywódcy pozostałych republik ZSRR podpisują układ białowieski o likwidacji ZSRR i utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw. 25 grudnia 1991 podaje się do dymisji całkowicie już pozbawiony władzy prezydent ZSRR - Michaił Gorbaczow, i akt ten ostatecznie kończy istnienie prawie 70-letniego państwa.
[edytuj] Ważne postacie w historii Związku Radzieckiego
[edytuj] Bibliografia
- Heller M. (М.Я. Хеллер), Niekricz A. (А.М. Некрич): Historia Rosji 1917-1995 Utopia u władzy. 4 t. ISBN 5-87902-004-5
- Pipes Richard: Rosja bolszewików. Magnum. ISBN 83-89656-15-9
- Pipes Richard: Rewolucja rosyjska. PWN. Warszawa 1994. ISBN 83-01115-21-1
[edytuj] Zobacz też
- Armia Czerwona
- Cze-Ka
- GUŁAG
- Hymn ZSRR
- Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego
- NKWD
- premierzy ZSRR
- prezydenci ZSRR
- radzieckie miejsca odosobnienia
- Rosja
- Kopaliny (kopalnia uranu)
[edytuj] Linki zewnętrzne
