Zelfmoord

Zelfmoord of is de benaming voor het opzettelijk beëindigen van het eigen leven. Suïcide (< Lat. suicida) is een synoniem, en wordt veel gebruikt in een juridische of academische context. Het moderne eufemisme zelfdoding wordt voornamelijk gebruikt in kringen van hulpverleners. De termen kunnen ook overdrachtelijk worden gebruikt, wanneer er geen sprake is van een echte moord maar bijvoorbeeld van vernietiging van de eigen reputatie of carriëre.

[bewerk] Inleiding

Zelfmoord is een niet te verwaarlozen doodsoorzaak in de overlijdensstatistiek. In Nederland plegen gemiddeld 1500 mensen per jaar zelfmoord, dat zijn er meer dan er slachtoffers vallen in het verkeer. In België is zelfmoord de tweede meest voorkomende doodsoorzaak bij jonge mannen van 20 tot 24 jaar en de derde doodsoorzaak bij jonge vrouwen van die leeftijd. In de leeftijdsgroep van 25 tot 34 jaar is zelfmoord zelfs de eerste doodsoorzaak. In 2004 beroofden 106 Belgen zich van het leven door voor een trein te springen. In 2003 waren dit er nog 88. Elke dag ontnemen zeven Belgen zich het leven (wat komt op 2500 mensen per jaar). Hiermee is zelfmoord in België aanzienlijk vaker aan de orde dan in Nederland.

Met de uitdrukking 'poging tot zelfmoord' (tentamen suicidii of TS) wordt vooral bedoeld de 'niet geslaagde' poging, inclusief soortgelijke handelingen waarbij het niet echt de wens van het slachtoffer is om te overlijden; soms gaat het om een kreet om hulp, of om een manier om anderen zich schuldig te laten voelen en zo tot iets te bewegen. Deze beide vormen van poging tot zelfmoord, waartussen de grens niet scherp is, komen vele malen vaker voor dan de 'geslaagde' zelfmoord. Mensen met deze neiging noemt men in de psychiatrie ook wel parasuïcidaal. Veel mensen die uiteindelijk door zelfmoord overlijden, hebben daaraan voorafgaand al eerder pogingen tot zelfmoord gedaan. Ook kan een poging van iemand die niet werkelijk wil overlijden, wel eens onbedoeld slagen.

Iemand met zelfmoordneigingen heeft meestal vooral behoefte aan iemand die om hem of haar geeft en naar hem of haar luistert. Vaak wil de persoon eigenlijk niet dood, maar wordt zelfmoord als de enige mogelijkheid gezien om uit de situatie te komen waarin diegene zich bevindt. Tijdens een klinische depressie is zelfmoord of een poging daartoe een veelvoorkomend verschijnsel. Het aantal zelfmoorden in de omgeving van psychiatrische ziekenhuizen is veelzeggend.

Soms is zelfmoord echter een weloverwogen daad. Hermann Göring en Heinrich Himmler pleegden zelfmoord om aan de doodstraf en verantwoordelijkheid te ontkomen. Leden van geheime organisaties en spionnen plegen bij ontdekking zelfmoord. En in mei 1940 en daarna pleegden veel Joden weloverwogen zelfmoord om aan de jodenvervolgingen te ontkomen. De geëngageerde schrijver Menno ter Braak, voorvechter van democratie, was sinds de Duitse inval in Polen in september '39 in een depressie geraakt. Er is sprake van een mislukte poging naar Engeland te vluchten, maar hij vergiftigde zichzelf op 14 mei 1940 in zijn woonplaats Den Haag.

[bewerk] Parasuïcidaal

De term parasuïcidaal slaat op de niet-dodelijke handeling(en) van een persoon die opzettelijk zichzelf verwondt (automutilatie) of anderszins anderen probeert te laten denken dat deze een eind aan zijn/haar leven wil maken, terwijl de persoon in kwestie niet ècht wil sterven. Een voorbeeld hiervan zouden overdoseringen van medicijnen of drugs kunnen zijn, maar dit is niet altijd het geval. Deze handelingswijze komt veel voor bij personen met een emotioneel instabiele persoonlijkheidsstoornis.

[bewerk] Signalen

Iemand die van plan is of overweegt zelfmoord te plegen zendt signalen uit. Dit kan gaan van een eenvoudige opmerking ('zou ik het overleven als ik uit het raam op de derde verdieping spring?') tot expliciet zeggen dat hij/zij zelfmoord wil plegen. Indirecte signalen worden meestal niet opgemerkt, wat de kans op een werkelijke zelfmoord verhoogt.

Een regelmatig gehoorde opmerking is dat mensen die vaak over suïcide spreken dit doen omdat ze alleen maar aandacht willen hebben en dat daar dus niet op ingegaan moet worden. Dit is een volstrekt verkeerde opvatting. Het is wel zo dat het vaak spreken over suïcide een kreet om aandacht, beter gezegd om hulp is. Wordt die kreet echter genegeerd dan verhoogt de kans aanzienlijk dat het toch tot zelfmoord komt.

Ook als iemand met een depressie niet over zelfmoord spreekt is het goed daar toch naar te vragen.

Een andere misvatting is dat spreken over of vragen naar zelfmoord de kans erop verhoogt. Het tegendeel is echter waar: luisteren is zeer belangrijk voor het voorkomen van zelfmoord.

[bewerk] Wat niet te doen?

Als er in een familieverband toch een zelfmoord of een poging daartoe plaats vindt, moet dit niet 'weggestopt' worden. Op een open wijze daar met elkaar over spreken geeft de mogelijkheid om niet met onverwerkte gevoelens belast te worden.

Beschuldigend reageren is een volledig verkeerde reactie: in de eerste plaats valt er niets te beschuldigen want het leed kan zo groot zijn dat het ondraaglijk is geworden. In de tweede plaats zal de persoon met suïcidale gevoelens zelf al schuldgevoelens hebben die niet door anderen versterkt hoeven te worden.

Het niet ernstig nemen van begrepen signalen, beschuldigend reageren, het niet geloven, of reacties zoals 'hoe kom je daar nu bij', 'wat prakkiseer je nu toch, dat meen je toch niet' verhogen enkel de kans op een werkelijke zelfmoord, omdat men zich naast de bestaande problematiek ook nog eens volstrekt alleen gelaten voelt.

Proberen te helpen met oplossingen. Dit heeft in eerste fase misschien een goed gevoel, maar dit kan veelal overkomen alsof dat als men zich zwak opstelt men dan toch uiteindelijk krijgt wat men wil. Als dit al zou helpen in eerste fase blijft dit meestal niet duren, wat weer resulteert in misschien nog ergere problemen

Een persoon te wijzen op het feit dat hij het niet kan doen voor kinderen, vrienden, familie,... Dit leidt steevast op tot schuldgevoelens

[bewerk] Wat wel te doen?

In de eerste plaats luisteren en vooral beluisteren wat deze mensen bezig houdt. In de tweede plaats hun nood begrijpen en dit duidelijk maken. Beide zaken zijn essentiële voorwaarden om mogelijk tot een anti-zelfmoord-afspraak te komen. Een goede afspraak is dan dat als er zelfmoord-gedachten optreden daar in ieder geval met iemand uit de omgeving over gesproken moet worden. Ervaring leert dat een dergelijke afspraak weliswaar geen garantie geeft dat er geen zelfmoord zal plaatsvinden, maar dat de kans daarop wel in belangrijke mate afneemt.

Als iemand u laat weten aan zelfmoord te denken, dan doet diegene een beroep op u, en heeft blijkbaar vertrouwen in u. Het is belangrijk dat uzelf daarom het gesprek aangaat, en niet door de schok van de mededeling wegloopt (om bijvoorbeeld een hulpverlener te gaan zoeken). Natuurlijk is hulp zoeken goed, maar op dat moment bent ú zelf degene op wie een beroep op wordt gedaan. Als u niet weet wat u moet zeggen, vertel dan dat u niet weet wat u moet zeggen.

Probeer de mensen rond de persoon op een kalme en discrete manier in te lichten, over het feit. Zo kan de persoon sneller opgevangen worden en zullen mensen rondom hem sneller signalen van hem verstaan. De sociale kring rondom hem kan hem ook makkelijker overtuigen gespecialiseerde hulp te zoeken voor de achterliggende problemen, de problemen die leiden tot zijn doodswens.

[bewerk] Rituele of gedwongen zelfmoord

De dood van Socrates, door Jacques-Louis David

In sommige (historische) culturen was gedwongen zelfmoord een methode van executie, meestal voorbehouden aan aanzienlijke personen. In andere wordt zelfmoord gezien als een manier om schande uit te wissen. In beide gevallen gold het dus als een vrij eervolle dood.

In het oude Griekenland werd dit vonnis voltrokken door het drinken van een beker met gif (welk gif is niet precies bekend; mogelijk was het gevlekte scheerling). De bekendste persoon die dit lot onderging was de filosoof Socrates. De Romeinse filosoof Seneca viel een soortgelijk lot ten deel.

In de samoeraiperiode in Japan was seppuku (ook wel harakiri genoemd) een rituele wijze van zelfmoord, die samoerai verondersteld werden te verkiezen boven bijvoorbeeld de schande van een nederlaag.

In sommige streken in India was het gebruikelijk voor weduwen om zichzelf te doden door op de brandstapel van hun overleden man te springen. Weduwenverbranding is sinds 1829 verboden.

In moderne tijden was gedwongen zelfmoord ook een methode om een echte moord te camoufleren. Vaak is de reden dat men bang is voor tegenmaatregelen van de aanhangers van de persoon die men uit de weg wil ruimen. Nazileider Ernst Röhm kreeg de opdracht zichzelf dood te schieten, maar deed dit niet, waarna hij door iemand anders werd doodgeschoten. Men was namelijk bang voor een opstand van zijn SA-mannen. Een ander voorbeeld is de Duitse generaal Rommel, die deel had genomen aan de samenzwering tegen Hitler in 1944. Een openlijk proces met executie achtten de nazileiders te gevaarlijk wegens Rommels populariteit. Daarom werd Rommel overgehaald een gifpil te slikken onder bedreiging dat zijn gezin anders naar de kampen gestuurd zou worden. Het Duitse volk werd wijsgemaakt dat Rommel was overleden aan verwondingen die hij bij een bombardement had opgelopen.

[bewerk] Zelfmoordterrorisme

Een bijzondere categorie zelfmoordenaars is die van zelfmoordterroristen. Dit zijn fanatieke terroristen die voor hun ideaal zelfmoord plegen en daarbij zoveel mogelijk andere mensen proberen te doden. Sinds de beruchte 11 september 2001 heeft dit soort aanslagen een associatie met het radicale islamisme, maar het verschijnsel komt ook voor bij andere conflicten. Vanaf 1994 werd deze 'strategie' voornamelijk geassocieerd met de strijd in de door Israël bezette Palestijnse gebieden, waar zij zou zijn bedacht door de leiding van Hamas^[1] of hun bommenmaker Yahya Ayyash.

In de middeleeuwen deden bloeddorstige legendes over de Assassijnen de ronde, nadat Marco Polo, op weg naar Koeblai Khan in China, in 1271 of 1272 door Perzië reisde en daar oude verhalen aanhoorde over een sekte, die in 1090 het kasteel van Alamoet veroverde onder aanvoering van Hasan al-Sabah, maar in 1265 definitief was verslagen door Hulagu, de broer van Koeblai (kleinzoons van Genghis Khan). Eerder hadden de ridders van de kruistochten al merkwaardige mythen van Hasan's vijanden gehoord, volgens sommigen een reden voor Polo om zijn berichtgeving aan te passen aan bestaande vooroordelen. De naam van de groep leeft voort in diverse Europese talen, niet in de laatste plaats het Engelse woord "assassination", gebruikt voor 'dodelijke aanslag' of ookwel 'professionele moord'. De etymologische betekenis van "Assassijn" is zelf verklaard als 'hasj-eter', een pejoratieve term die hun vijanden gebruikten, maar volgens anderen als 'volger van Hassan', De Oude Man op de Berg van Alamoet.^[2]^[3]

Het beruchtste voorbeeld van een zelfmoordterrorist is misschien nog steeds de Servische nationalist Gavrilo Princip, die gebruikt werd door de Bosnisch-Servische 'socialistische' beweging de "Zwarte Hand": die verschafte hem zijn wapen en cyanide. Tijdens het bezoek aan Sarajevo van hertog prins Frans Ferdinand van Oostenrijk op 28 juni 1914 loste hij drie schoten (waarvan twee fataal) vanuit het publiek. Vervolgens slikte hij de gifcapsule. De pil werkte niet (evenmin als die van zijn handlanger Nedeljko Čabrinović) en hij stierf vier jaar later in de gevangenis, maar deze moord was het begin van de Eerste Wereldoorlog.

[bewerk] Methoden

Zelfmoord kan op verschillende manieren bereikt worden. Een zelfmoordpleger wil over het algemeen een middel gebruiken dat zekerheid geeft en zo pijnloos mogelijk is. Echter, als zelfmoord in een opwelling geschiedt, zal dit minder belangrijk zijn.

Van grote hoogte springen: Men springt van een hoog gebouw of brug naar beneden. Meestal is men op slag dood. Een bekend voorbeeld is Jan van Schaffelaar, die van de kerktoren van Barneveld sprong;
Voor een auto of trein springen: Men laat zich aanrijden door op het laatste moment voor een voertuig te springen. Deze methode leidt niet altijd tot de dood en traumatiseert de bestuurder van het voertuig;
Een overdosis drugs of medicijnen: Dit wordt vaak gezien als een "zachte" dood. Soms blijkt achteraf de dosis te licht of wordt men gevonden waarna behandeling in het ziekenhuis volgt. Ook kan het middel nare bijwerkingen hebben die de dood minder zacht maken dan gehoopt;
Inname van giftige stoffen: Hiervoor geldt feitelijk hetzelfde als voor de overdosis;
Een dodelijk schot: Met een pistool of geweer schoot men zich door het hoofd of ander vitaal lichaamsdeel;
Ophanging;
Verstikking met een (dichtgeknoopte) platic zak over het hoofd;
Verdrinking: men verzwaart het eigen lichaam met een steen of ander zwaar voorwerp en springt in het water. Men een sterke wil kan men ook verdrinken door het hoofd zelf onder water te houden;
De polsen doorsnijden;
Zichzelf met een mes, zwaard of ander steekwapen dodelijk verwonden: Het bekendste voorbeeld is de Japanse seppuku;
Zelfverbranding: Dit is zelfdzaam omdat het een zeer pijnlijke en wrede dood is. De methode wordt soms gekozen om publieke aandacht te trekken. de student Jan Palach stak zichzelf bijvoorbeeld in brand uit protest tegen het neerslaan van de Praagse Lente;
Vergassing kwam voor in de tijd dat huishoudens van "stadsgas" (koolmonoxide) gebruik maakten. Men legde het hoofd in de oven en zette de gaskraan open, waardoor men snel in slaap viel en overleed. Soms wordt een vergassingszelfmoord gepleegd door in een auto met draaiende motor te zitten en de uitlaatgassen via een slang terug in de auto te leiden;
Een moderne variant van vergassing is in een kleine afgesloten ruimte met een houtskoolbrander of kleine tafelbarbeque te gaan zitten. Na enige tijd is door het brandende houtskool alle zuurstof verbruikt en ontstaat koolmonoxide. Hierdoor raakt men bewusteloos en overlijd iets later door zuurstofgebrek. Vooral in Japan was een tijdje een rage aan de gang om met hele groepen tegelijk op deze manier zelfmoord te plegen.
Zich laten bijten of steken door een giftig dier. Dit komt vrijwel niet voor, maar volgens de overlevering liet Cleopatra zich bijten door een giftige slang.

Soms worden meerdere methodes tegelijk gebruikt, bijvoorbeeld om de kans op slagen te vergroten.

[bewerk] Zelfmoord in de kunst

De zelfmoordenaar door Édouard Manet

In de literatuur is zelfmoord regelmatig beschreven. Vooral in romantische literatuur werd zelfmoord vaak beschreven en soms zelfs verheerlijkt.

In de Bijbel verhangt de apostel Judas zichzelf, nadat hij Jezus verraden heeft (Matth. 27:3-5). Ook Koning Saul sloeg de hand aan zichzelf (1 Sam.31:4).
De Griekse held Ajax stort zich op zijn zwaard in het gelijknamige toneelstuk van Sophocles.
Pyramus en Thisbe waren in de Griekse mythologie twee Babylonische geliefden, die door een misverstand beiden zelfmoord pleegden voor hun liefde. Ovidius schreef over hen in de Metamorfosen. Shakespeare leende een Italiaanse versie van het verhaal voor Romeo en Julia. In 1950 maakte Kees Stip een dichtbundel met Vijf variaties op een misverstand.
In De goddelijke komedie beschrijft Dante hoe hij verdwaalt in een duister woud, dat wel gezien wordt als allegorie voor zelfmoordplannen. Tijdens zijn reis door de hel komt hij door een bos waar zelfmoordenaars gestraft worden. In zijn tijd zag de christelijke kerk zelfmoord als een zonde en een belediging van God.
Shakespeares Hamlet bevat (in act 3, scene 1) een beroemde monoloog over zelfmoord, die begint met de woorden "To be or not to be, that's the question". Schopenhauer schreef in Die Welt als Wille und Vorstellung een commentaar op deze monoloog, waarin hij betoogt dat de keuze tussen "zijn of niet zijn" een gemakkelijke is (de ellende in de wereld maakt niet-zijn verkieslijk), maar dat zelfmoord niet de garantie op totaal niet-zijn biedt. Eerder in het stuk (act 1, scene 2) wenst Hamlet "that the Everlasting had not fix'd His canon 'gainst self-slaughter", dat de Eeuwige (God) niet Zijn wet had gemaakt tegen zelfslachting.
In Goethes Die Leiden des jungen Werthers pleegt de hoofdpersoon zelfmoord uit liefdesverdriet. Dit was voor die tijd zo revolutionair, dat na het uitgeven van het boek een ware epidemie van zelfmoorden plaatsvond. Vele jonge mensen beroofden zich van het leven op een zo goed mogelijk nagebootste manier van de scène in het boek.
De titelfiguur uit de roman Eline Vere van Louis Couperus pleegt zelfmoord, na twee mislukte verlovingen, uit labiliteit, hysterie en pure wanhoop.
Jeroen Brouwers bundelde in De laatste deur (1984) essays over schrijvers die zelfmoord pleegden.
Don't Try Suicide is een lied van de rockband Queen, geschreven door Freddie Mercury, en verschenen op het album The Game uit 1980.

Ook in de popmuziek is zelfmoord een vaak terugkerend thema.

[bewerk] Zie ook

[bewerk] Bibliografie

Alvarez, A : The Savage God: A Study of Suicide, 1972 ISBN 0393306577

[bewerk] Externe links

Werkgroep Verder (nabestaanden na zelfmoord - België)
Stichting de Einder (professionele hulp aan mensen met een doodswens - Nederland)
Suicide in de Stanford Encyclopedia of Philosophy (en)
Befrienders Worldwide Wereldwijde organisatie voor voorkomen van zelfmoord
The Soliloquy in Hamlet over de monoloog in Hamlet en Schopenhauers commentaar daarop (en)
Zelfmoordpreventie (Centrum ter preventie van zelfmoord - België)
Eenheid van Zelfmoordonderzoek (Eenheid van Zelfmoordonderzoek - België)

[bewerk] Voetnoten

Categorieën: Dood | Mens en maatschappij | Ethiek | Psychiatrie