Eufemisme

Een eufemisme is een stijlfiguur waarbij iets mooier wordt voorgesteld dan het is. Het wordt gebruikt om de werkelijke, negatievere betekenis van een begrip te verdoezelen. Het woord eufemisme is afgeleid van het Griekse euphemein, hetgeen "goede woorden spreken" betekent. Vaak gaat het om woorden waarvan verwacht wordt dat ze onheil brengen als ze worden uitgesproken, of woorden waarop zelfs een taboe rust.

Er bestaat soms verwarring of een bepaalde term wel of niet een eufemisme is. Bijvoorbeeld de uitdrukking visueel gehandicapt wordt ervaren als een eufemisme voor het woord blind. Visueel gehandicapt is echter een breder begrip dat ook mensen omvat die bijvoorbeeld aan één oog een verminderd zicht hebben. Hetzelfde geldt voor gehoorgestoord ter vervanging van doof.

[bewerk] Woordverandering

Als een zin of woord in een eufemisme verandert, vervalt de oude betekenis meestal. Dit verschijnsel wordt in het Engels "taboo deformation" genoemd. In een eufemisme veranderde woorden laten in de taal sporen achter. Uit studie van het Indo-Europees zijn verschillende voorbeelden bekend. Voorbeelden zijn de woorden voor beer (*rktos) en wolf (*wlkwos). Deze woorden hebben een moeilijke etymologie door de taboo deformation. Het Germaanse woord beer betekent bruine man. Het Slavische equivalent (*medu-ed-) betekent honing-eter.

De gevoelswaarde van woorden kan snel veranderen, waardoor het spreken over eufemismen erg subjectief kan zijn. Het woord idioot was oorspronkelijk een heel neutraal woord, maar is verworden tot een scheldwoord en werd vervangen door de uitdrukking verstandelijk gehandicapte. Het woord achterlijk was ook oorspronkelijk een verzachtend eufemisme, maar kan tegenwoordig niet meer neutraal gebruikt worden. En gehoorgestoord (zie boven) wordt nu ook wel als negatief ervaren.

Eufemismen kunnen na enige tijd ook zelf taboe worden. De taalkundige Steven Pinker noemt dit proces de tredmolen van het eufemisme. Een woord dat oorspronkelijk een eufemisme was, neemt op den duur alle negatieve betekenissen van het oorspronkelijke woord over. Het eufemisme wordt dan weer door een nieuw eufemisme vervangen. Dit kan in extreme gevallen zelfs tot een cyclus van woorden leiden.

Een voorbeeld van een reeks eufemismen is: werkster - schoonmaakster - huishoudelijk hulp - interieurverzorgster. Deze cyclus kan besloten worden met de witte werkster. Een ander voorbeeld is gastarbeider - buitenlander - allochtoon - medelander.

[bewerk] Indeling naar doel

Er kunnen vijf doelstellingen zijn om een eufemisme te gebruiken:

Uit fijngevoeligheid of tact, om de gevoelens van een persoon te sparen. Een voorbeeld is: hij is boven zijn theewater (voor dronken).
Om bepaalde dingen niet bij de naam te noemen. Hierbij gaat het vaak om lichamelijke of seksuele zaken, bijvoorbeeld seksuele volkstaal en eufemismen.
Uit gevoelens van bijgeloof of taboe. Voor bijvoorbeeld het woord duivel bestaan vele eufemismen: drommel, droes, joost enzovoort. Het gaat hier ook om woorden die te maken hebben met de dood, of een ernstige ziekte. Een voorbeeld is: Hij verwisselde het tijdelijke voor het eeuwige.
Om de waarheid te verdoezelen. Zo stond Kristallnacht in de Duitse nazitijd voor de nacht waarin de ruiten van vele joodse winkels ingegooid werden.
Om zich uit de slag te trekken. Mijn kamer is bijna opgeruimd (Ik moet dus nog aan het opruimen beginnen). Ik heb een meningsverschil gehad met mijn trainer, om een blauw oog uit te leggen.

[bewerk] Indeling naar vorm

Eufemismen zijn qua vorm in een aantal categorieën onder te verdelen:

Buitenlandse woorden: derrière (voor billen), copulatie (voor geslachtsgemeenschap).
Afkortingen: GVD voor godverdomme, K.U.T. voor kut, K. voor kanker, TBC voor tuberculose.
Abstracties: het, de situatie, speciaal onderwijs.
Indirecte woorden: daarachter, van de verkeerde kant (voor homoseksueel), een moetje (voor een huwelijk met een ongeplande zwangerschap), een ongelukje (voor een ongewenste zwangerschap).
Lange en/of moeilijke woorden: urineren/defeceren (voor plassen),, de laatste adem uitblazen (voor sterven), transpireren (voor zweten), vomeren (voor braken).
Verkeerde uitspraak: gedverdemme/potverdorie (voor godverdomme), chips (voor shit).
Een geheel ander woord: Nummer 100 (voor de WC, oorspronkelijk ook al zelf een eufemisme), inslapen voor sterven, ik ga even mijn neus poederen, naar het kleinste kamertje (voor naar de WC), proletarisch winkelen (voor stelen).

[bewerk] Dagelijks gebruik van eufemismen

Eufemismen worden gebruikt om onaangename zaken te beschrijven, zelfs al zijn de woorden op zich niet beledigend. Deze woorden worden veel gebruikt in public relations en politiek. Er zijn vele voorbeelden:

Reorganisatie wanneer er sprake is van een ingrijpende sanering met vele ontslagen.
In ambtelijke taal wordt het woord amoveren gebruikt voor het afbreken van een huis dat door overheidsplannen niet kan blijven bestaan.
Etnische zuivering wordt gebruikt als eufemisme voor het uitmoorden van een bevolkingsgroep (genocide).
Biologische oorlogsvoering voor het opzettelijk verspreiden van ziektekiemen.
Ruimen, het volledig afmaken van een veestapel.
Ongewenst bezoek voor inbraak.
Penitentiaire inrichting voor gevangenis.
Tussen twee banen in voor werkloos (J.P. Balkenende).
Volslank voor iemand die mollig is
De Nederlandse Spoorwegen roepen bij vertragingen niet langer om dat een trein te laat is; in plaats daarvan horen we over hoeveel minuten de trein verwacht wordt. Hierdoor zijn we geneigd de vertragingen niet meer als een probleem op te vatten.

Op het internet worden, al is het een jong medium, ook al eufemismen gebruikt:

E-mailmarketing voor het op grote schaal verspreiden van ongewenste e-mail, spam.
Telewerkers voor webslaven.
Adult website voor een pornowebsite.

Nauw verwant aan het eufemisme zijn woorden die worden ingevoerd als politiek correct alternatief voor woorden die door sommigen als beladen kunnen worden ervaren. Voorbeelden zijn:

zwarte voor neger, zij het dat ook zwarte steeds vaker als beladen wordt ervaren.
CE (Common Era) en BCE (Before CE) voor de begrippen na Christus en voor Christus.