Otto von Bismarck

Otto von Bismarck

Otto Eduard Leopold von Bismarck-Schönhausen (Schönhausen, 1 april 1815 - Friedrichsruh, 30 juli 1898), graaf von Bismarck-Schönhausen, sinds 1871 prins von Bismarck, sinds 1890 ook hertog van Lauenburg, bijgenaamd De IJzeren Kanselier, was een van de belangrijkste staatslieden van de negentiende eeuw. Gedurende de kwart eeuw tussen 1865 en 1890 beheerste hij voor een belangrijk deel het politieke toneel in Europa en besliste hij bij diverse conflicten over oorlog en vrede. Hij was de voornaamste initiatiefnemer tot de stichting van het Duitse Keizerrijk.

[bewerk] Vroege carrière

Bismarck in 1836

Otto von Bismarck stamde uit een voorname Pruisische adellijke familie, die relaties onderhield met het koninklijk huis. Hij studeerde rechten in Göttingen en Berlijn en vanaf de tweede helft van de jaren '40 was hij lid van de Pruisische landdag, een soort parlement met geringe bevoegdheden. Gedurende de jaren '50 was hij Pruisisch afgevaardigde bij de Duitse Bond in Frankfurt. Hier ging hij geleidelijk aan een eigen politieke visie ontwikkelen; een visie die bepaald werd door de staatsbelangen van Pruisen.

[bewerk] Nationalisme

Hij had oog voor de economische belangen van een sterk Pruisen, en meende dat deze belangen het beste gediend konden worden met versterking van de eenheid tussen de verschillende Duitse staten. Tevens streefde hij bij deze versterking naar een tegenwicht voor de macht van Oostenrijk. Dat land hoorde naar zijn mening niet tot de Duitse statenfamilie en hij meende dat de andere leden van de Duitse Bond zich los zouden moeten maken van de Oostenrijkse voogdij over allerlei Duitse aangelegenheden. Bismarck ontwikkelde zich hiermee tot een Duitse of Pruisische nationalist; en dat was niet iets dat bij een conservatieve edelman hoorde. Conservatieven streefden destijds naar handhaving van de status quo en dat betekende in die dagen dat in allerlei politieke, economische en militaire aangelegenheden Oostenrijk naar de ogen werd gezien.

[bewerk] Gezant

Zijn anti-Oostenrijkse houding in Frankfurt werd door zijn regering niet erg gewaardeerd, zodat hij een andere functie kreeg: de koning benoemde hem tot Pruisisch gezant in St. Petersburg. Enkele jaren later werd hij - eveneens als gezant - overgeplaatst naar Parijs. Gedurende zijn Russische en Franse jaren deed hij veel belangrijke contacten op met machthebbers in Rusland en Frankrijk. Hij won door zijn houding en optreden de achting en de genegenheid van zowel Alexander II van Rusland alsook die van de Franse keizer Napoleon III.

[bewerk] Ministerschap

In 1862 werd hij door koning Wilhelm I naar Berlijn gehaald, wegens een conflict over de legerhervormingen tussen de kamer en de regering. Bismarck werd benoemd tot eerste minister van Pruisen en loste het probleem op. Dat deed hij overigens niet met overleg, maar met intimidatie en juridische goochelarij. In dat conflict was hij erin geslaagd om aan het regeringsstandpunt vrijwel geen concessies te doen. Gedurende de jaren die volgden ging hij zich geheel toeleggen op de formatie van een nieuwe Duitse Bond; een federatie zónder Oostenrijk. Dit doel bereikte hij door middel van een drietal korte oorlogen.

[bewerk] Oorlogen

Bismarck als de IJzeren Kanselier, met een Pickelhaube op het hoofd

De eerste was de Duits-Deense Oorlog om de hertogdommen Sleeswijk en Holstein in 1864. Na een succesvolle beëindiging van deze oorlog brak er onenigheid uit tussen Pruisen en Oostenrijk over het bestuur van deze gebieden. Dit conflict, plus de Pruisische weigering om Oostenrijk toe te laten tot de tolunie, leidde uiteindelijk in 1866 tot oorlog tussen Pruisen en Oostenrijk. Gedurende deze oorlog drong het Pruisische leger diep door op Oostenrijks gebied en na zes weken vroeg de Oostenrijkse regering een wapenstilstand aan. Dit werd door Bismarck onmiddellijk gehonoreerd en spoedig werd de vrede getekend in Olmütz, met als vrijwel enige bepaling dat de Duitse Bond werd opgeheven.

Bismarck ging nu over tot de formatie van een nieuwe Duitse Bond, zonder Oostenrijk. Deze nieuwe federatie moest nu geen 'statenbond' meer zijn, maar een 'bondsstaat'. De grondwet die Bismarck nu liet invoeren is nog in grote lijnen dezelfde als die van de tegenwoordige Duitse Bondsrepubliek. Vanaf 1867 was er een Noord-Duitse Bond (Beieren en enkele kleinere Zuid-Duitse staten deden nog niet mee), waarvan de Pruisische koning president was en de Pruisische minister-president de functie kreeg van Bondskanselier. Het gezantencollege in Frankfurt werd opgeheven en er kwam een Bondsregering voor in de plaats die zetelde in Berlijn, de hoofdstad van Pruisen. Als parlement kwamen er een Bondsdag (afgevaardigden van de bevolking) en een Bondsraad (afgevaardigden van de deelstaten). Voor Zuid-Duitsland organiseerde Beieren ongeveer een zelfde soort Bond.

Ondertussen was in Frankrijk enige ongerustheid ontstaan over deze enorme Pruisische machtsexplosie. Een nationalistische regering die in 1868 in Parijs aantrad nam iedere gelegenheid te baat om zich tegenover het nieuwe Pruisen te profileren. Een uitgelezen mogelijkheid daartoe was een troonopvolgingskwestie in Spanje, alwaar een familielid van de Pruisische koning zich kandidaat had gesteld voor de Spaanse troon. De Franse regering eiste echter dat deze kandidatuur ingetrokken zou worden en verzocht in een telegram aan koning Wilhelm I van Pruisen dat hij nooit meer zijn goedkeuring zou geven over een dergelijke kandidatuur. Bismarck beschouwde dit als een provocatie en stuurde het telegram dat bekend staat als het Emser Depesche in iets aangedikte vorm naar de krant. De rest ging vanzelf: de publieke opinie, in die tijden zeer nationalistisch, gistte van verontwaardiging en in beide landen, Frankrijk en Duitsland ontstond een gevaarlijke oorlogsstemming, die uiteindelijk uitliep op de Frans-Duitse oorlog van 1870-1871. Ook nu weer bleek de superieure slagkracht van de Pruisische oorlogsmachine en binnen een jaar was Frankrijk verslagen.

Anton von Werner: Proclamatie keizer Wilhelm de eerste. (Oprichting van het Duitse Rijk) op 18 januari 1871 o.a. met Bismarck in een wit uniform in de Spiegelzaal van Versailles

Tijdens deze oorlog sloten de Zuid-Duitse staten zich aan bij de Noord-Duitse Bond. Op 18 januari 1871 werd dan ook feestelijk het nieuwe Duitse Keizerrijk opgericht in het paleis van Versailles; het prestigieuze huis van de reeds zo goed als verslagen vijand. De Noord-Duitse grondwet bleef van kracht, alleen de benamingen veranderden: President werd Keizer, Bondsdag werd Rijksdag en Bondskanselier werd Rijkskanselier.

[bewerk] Driekeizerbond

Na de oorlog beseft hij dat de annexatie van Elzas-Lotharingen zou leiden tot een nieuw conflict met Frankrijk. Daarom werd in 1873 het Driekeizerrijk uitgeroepen. Duitsland, Rusland en Oostenrijk-Hongarije beloofden elkaar samen te werken bij bedreiging van buitenaf.

Duitsland organiseerde deze belofte na de annexatie van Elzas-Lotharingen om te verhinderen dat Frankrijk ooit een grootmacht zou worden en een bedreiging zou kunnen vormen.

Deze oorlogen en de gevolgen die eruit voortvloeiden zijn ondenkbaar zonder Bismarck. Hij is misschien niet de enige, maar wel verreweg de voornaamste regisseur van de gebeurtenissen van de jaren '60 geweest. Na de Frans-Duitse oorlog trad hij op als bemiddelaar bij andere Europese conflicten zoals tussen Engeland, Oostenrijk, Turkije en Rusland over de Balkan en de Middellandse Zee. In 1878 organiseerde hij een congres in Berlijn, waarmee voor enkele decennia de vrede in het explosieve gebied gewaarborgd werd.

Tijdens het Congres van Berlijn in 1878 werd onder zijn leiding de zogenaamde “Oosterse kwestie” opgelost. De Franse expansieplannen in Afrika werden aangekaart. Groot-Brittannië en Italië klaagden over de Russische invloed in de Middellandse Zee. Oostenrijk-Hongarije was ongelukkig met de Russische uitbreiding in de Balkan.

Bismarck bemiddelde en Groot-Bulgarije werd verdeeld onder Turkije, Servië en Roemenië. Zuid-Bulgarije werd aan de Turkse sultan teruggegeven. Oostenrijk-Hongarije werd tot ongenoegen van Servië belast met het toezicht op Bosnië-Herzegovina. Tegen de wil van Turkije nam Groot-Brittannië Cyprus in bezit. Als compensatie voor het Russische verlies werd haar de Kaukasus aangeboden. En omdat Frankrijk hier een probleem in zag werd hen Tunis aangeboden. De wereld was heringedeeld.

Toen de Russische tsaar in 1879 protesteerde tegen Duitsland, dat volgens hem altijd de kant van Oostenrijk-Hongarije koos, besloot Bismarck op 7 oktober een geheim militair verdrag te sluiten met Oostenrijk-Hongarije waarin ze elkaar beloofden te helpen indien Rusland een van hen zou aanvallen.

Bismarck in 1886 in zijn kantoor

Rusland verliet in 1887 de Driekeizerbond door de verslechterde verhouding met Duitsland. Bismarck bood de Russen het “rugdekkingsverdrag” aan waarin hij de Duitse neutraliteit beloofde indien Rusland aangevallen zou worden door Oostenrijk-Hongarije. Hij hield dit verdrag wel verborgen voor Oostenrijk-Hongarije.

Op binnenlands terrein was hij minder succesvol. Hij was intelligent genoeg om te beseffen dat de toenemende industrialisatie de wereld ingrijpend aan het veranderen was; daar richtte hij zich ook wel op in zijn economische politiek. Hij had echter weinig oog voor de sociale en maatschappelijke gevolgen die dat met zich meebracht. Als oer-conservatieve edelman bestreed hij ieder streven naar emancipatie; vooral die van katholieken en die van arbeiders.

Tijdens de 'Kulturkampf' wilde hij de katholieke pers inbinden door middel van allerlei censuur op bladen. De arbeiders probeerde hij monddood te maken met aan de ene kant 'socialistenwetten' (verbod op socialistische partijvorming) en aan de andere kant met verregaande wetgeving op het gebied van gezondheidszorg, onderwijs en bejaardenzorg. Tevens voerde hij het algemeen mannenkiesrecht voor de Rijksdag in; alhoewel hij ervoor waakte dat de Rijksdag bevoegdheden kreeg over cruciale onderwerpen.

In 1890 kwam er een nieuwe keizer, Wilhelm II, die zich wilde profileren als een krachtig en zelfbewust staatshoofd. Bismarck liep hem daarbij in de weg en daarom moest deze, ook gezien zijn leeftijd, het veld ruimen. Hij wordt opgevolgd door graaf Leo von Caprivi. Bismarck kreeg als afscheid een landgoed, een hertogentitel en een zetel in de Rijksdag, die hij overigens niet meer gebruikte. Hij stierf in 1898 op zijn slot Friedrichsruh.

Bismarck-Monument, Hamburg

Bismarck was in de politiek een einzelgänger. Hij was een volstrekte conservatief, maar kon samenwerken met allerlei soorten partijen en politici, wanneer hem dat zo uitkwam. In dat opzicht was hij weinig principieel en voor hem heiligde het doel altijd de middelen. Zijn wijze van regeren was autoritair en vaak ook confronterend. Toen hij als minister-president van Pruisen aantrad, provoceerde hij de liberale afgevaardigden bij zijn eerste rede met de uitspraak dat politieke doelen niet verwezenlijkt konden worden met meerderheidsbesluiten en redevoeringen, maar 'durch Blut und Eisen'.

Op het terrein van de buitenlandse politiek streefde hij op een uitgesproken wijze naar een veiligheidsbeleid. Duitsland was een nieuwkomer in het Europese machtsspel en door dit nieuwe Duitsland waren de krachtsverhoudingen tussen de grote mogendheden volledig overhoop gehaald. Duitsland werd bewonderd, maar ook gevreesd en gewantrouwd. Niemand die dit beter begreep dan Bismarck. Daar kwam bij dat Duitslands geografische positie hoogst ongunstig was; het grensde aan maar liefst drie andere grootmachten en het was van het allergrootste belang dat de relaties met deze grootmachten goed bleven. Als Bismarck dan toch een oorlog begon dekte hij zich diplomatiek altijd in bij andere grootmachten; wanneer de oorlog eenmaal was uitgebroken moest de vijand constateren dat hij alleen stond. Desondanks duurden oorlogen die Bismarck voerde altijd kort; er mocht geen ruimte ontstaan voor rancune. Daardoor kon Bismarck relatief kort na de oorlog van 1866 weer goede relaties aanknopen met Oostenrijk en uiteindelijk een bondgenootschap aangaan.

Alleen met Frankrijk had hij een misrekening gemaakt. Na de Frans-Duitse oorlog moest Frankrijk - vooral onder druk van de Pruisische generaals - Elzas-Lotharingen aan het nieuwe Duitsland afstaan. Bismarck ging ervan uit dat de Fransen uiteindelijk wel zouden berusten in het verlies van dit (van oorsprong Duitstalige) gebied. Dat gebeurde echter niet; de Fransen bleven wrokken hierover en de betrekkingen tussen Frankrijk en Duitsland zijn tot na de Eerste Wereldoorlog dan ook niet meer genormaliseerd. Bismarck heeft er toen in zijn buitenlandse beleid naar gestreefd om Frankrijk politiek te isoleren van alle andere grote mogendheden. Dat is hem - zo lang hij regeerde - dan ook wel gelukt.

Het veiligheidsprincipe van het nieuwe Duitsland stond heel hoog op de agenda. Er waren twee manieren om die politiek gestalte te geven: Duitsland kon streven naar harmonieuze verhoudingen met de buurlanden of Duitsland kon met intimidatie en machtspolitiek de anderen aan het schrikken maken. Bismarck koos voor de eerste optie, zijn opvolgers voor de tweede.

Bismarck was verder geen voorstander van kolonisatie. Toen in Versailles het Duitse Rijk werd gesticht was de wereld allang verdeeld onder de toenmalige grootmachten. Actieve kolonisatiepolitiek zou immers vooral Engeland in de wielen rijden, reden genoeg om ervan af te zien. Na Bismarck ging het roer geheel om. De Duitse politiek ging steeds meer streven naar machtspolitiek en een manier om aan Europa de hegemonie op te leggen. Ook voor de opvolgers van Bismarck was dit niets anders dan een vorm van 'veiligheidsstrategie', maar het psychologische effect was averechts. Andere grootmachten werden door het Duitse optreden geleidelijk aan in elkaars armen gedreven, waardoor de Eerste Wereldoorlog haar schaduwen vooruit kon werpen.

[bewerk] Huwelijk en kinderen

Otto von Bismarck was sinds 1847 gehuwd met Johanna von Puttkamer. Uit dit huwelijk werden drie kinderen geboren: Marie (1847-1926), Herbert (1849–1904) en Wilhelm (1852-1901).

Meer afbeeldingen die bij dit onderwerp horen kunt u vinden op de pagina Otto von Bismarck op Wikimedia Commons.