Verenigd Koninkrijk der Nederlanden
| Vlag | Wapen |
|---|---|
 |
 |
| Kaart | |
|
|
|
| Hoofdstad | Amsterdam en Brussel |
| Regeringsvorm | Unitair koninkrijk |
| Staatshoofd | koning Willem I |
| Dynastie | Oranje-Nassau |
| Bestaan | 1815-1830 |
| Ontstaan uit | Koninkrijk Holland, Oostenrijkse Nederlanden en Prinsbisdom Luik |
| Opgegaan in | Koninkrijk der Nederlanden (incl. Luxemburg) en Koninkrijk België |
| Oppervlakte | +/- 65.000 km² |
| Inwoners | 5.500.000 |
| Taal | Nederlands, Frans, Luxemburgs, Duits |
| Religie | Protestants, rooms-katholiek |
| Munteenheid | gulden |
| Nationale feestdag | 18 juni (viering van de overwinning in de Slag bij Waterloo) |
| Volkslied | Wien Neerlands bloed |
Verenigd Koninkrijk der Nederlanden is de benaming voor het koninkrijk dat het huidige België en Nederland besloeg en bestond van 1815 tot 1830. Het groothertogdom Luxemburg, dat is het huidige groothertogdom Luxemburg en de Belgische provincie Luxemburg, viel ook onder de koning der Nederlanden, maar was formeel apart.
Inhoud |
[bewerk] Prins Willem Soeverein Vorst
Nadat het latere Nederland in 1813 bevrijd was van Franse overheersing door Pruisische en Russische troepen, keerde Willem Frederik, de zoon van de laatste stadhouder Willem V na zijn landing in Scheveningen terug naar Den Haag, om er op 2 december 1813 de titel van Soeverein Vorst der Nederlanden te ontvangen.
De eerste grondwet van de Verenigde Nederlanden kwam tot stand onder leiding van Gijsbert Karel van Hogendorp en werd aangenomen door een vrij willekeurige groep notabelen. Willem kreeg het opperbevel over leger en vloot, mocht officieren aanstellen en ontslaan, kreeg het oppergezag over de financiën en over de overzeese koloniën. Hij kreeg tevens de leiding over buitenlandse betrekkingen en de aanstelling van gezanten en consuls. De leden van de Staten-Generaal zouden worden gekozen door de Provinciale Staten, maar de wetgeving in de provincies moesten zij delen met de nieuwe vorst. De grondwet verzekerde algemene godsdienstvrijheid.
[bewerk] De unificatie onder Koning Willem I
Tijdens het Congres van Wenen in 1814 werd min of meer beslist tot het afstaan van de Zuidelijke Nederlanden (België en Luxemburg) door Frankrijk.
Deze herindeling gebeurde niet zonder slag of stoot, want Willem probeerde het onderste uit de kan te halen. Sinds Hendrik Van der Noot in 1789 aan de Republiek om een hereniging vroeg, had dit idee de dan nog jonge erfprins niet meer losgelaten. Het Napoleontisch debacle liet hem toe deze kans te benutten.
Verschillende scenario's zaten in de kast:
- Ofwel zou Noord-Nederland hersteld worden binnen zijn oude grenzen en zou Zuid-Nederland een barrièrestaat worden onder een grootmacht.
- Ofwel zou Noord-Nederland gebiedsuitbreiding krijgen als Zuid-Nederland (gedeeltelijk) Frans zou blijven; gedacht werd tot aan de Nete in de provincie Antwerpen, of zelfs heel Vlaanderen. In dit scenario zou er ook gebiedsuitbreiding gebeuren in Duitsland, en zou de grens lopen van Mechelen, Maastricht, Gulik om zo te eindigen aan de Rijn bij Keulen en Düsseldorf.
- Ofwel Frankrijk binnen zijn oude grenzen, Nederland vermeerderd met Zuid-Nederland, een stuk Duitsland op de linkeroever van de Rijn tot aan de Moezel, op de rechteroever het hertogdom Berg en de oude Nassause landen.
| Geschiedenis van de Nederlanden | ||
1384  1494Bourgondische Nederlanden |
Prinsbisdom Luik Prinsdom Stavelot- Malmedy Hertogdom Bouillon e.a. |
|
1477  1556Zeventien Provinciën (Bourgondische Kreits) |
||
| 1556 1795 Spaanse Nederlanden |
||
1581  1795Verenigde Provinciën |
Zuidelijke Nederlanden | |
| Oostenrijkse Nederlanden (Nederlandse Staten) |
||
1795  1806Bataafse Republiek |
1795  1804Eerste Franse Republiek |
|
| Koninkrijk Holland | ||
| 1804 1815 Eerste Franse Keizerrijk |
||
1815  1830Verenigd Koninkrijk der Nederlanden |
Groot- Hertogdom Luxemburg | |
| 1830 heden Nederland |
1830  hedenBelgië |
 Luxemburg |
De eerste twee scenario's kwamen uit het "Memorandum betreffende Holland" van na de Slag bij Leipzig (16 tot 18 oktober 1813) en de toevoegingen van Castlereagh op 30 november betreffende de grensbepaling langs Mechelen etc. Het laatste scenario kwam op 9 november 1813 uit de map van Willem zelf. Het zou uiteindelijk dit scenario worden dat gedeeltelijk realiteit werd, al zou het tweede scenario later terugkomen in de vorm van het verdelingsplan Talleyrand bij de Belgische Revolutie. Het eerste scenario werd afgeschoten omdat Oostenrijk de Zuidelijke Nederlanden eenvoudigweg niet meer terug wilde, hoewel dit de grootste wens was van Zuid-Nederlandse vertegenwoordigers. Hun compromis om een onafhankelijk Zuid-Nederland/België onder een Oostenrijkse prins in te stellen, werd door de grootmachten op weinig enthousiasme onthaald, omdat deze staat in hun ogen te zwak was.
Het vraagstuk van de Nederlanden kende zijn problemen. Hoewel men koos voor het scenario van Willem, wilde men niet zo ver gaan in de gebiedsuitbreiding als Willem. Onder andere over de toekomst van de rechteroever van de Maas waren er meningsverschillen, maar Willem kreeg op 11 februari 1814 de linkeroever van de Maas definitief toebedeeld. Voor Willem was nu enkel het gebied tussen Maas en Rijn strijdgebied.
Uiteindelijk zou Willem het grondgebied krijgen van de Oostenrijkse Nederlanden van in 1789 (dus zonder Frans-Vlaanderen), de oude Republiek, en het Land van Luik, mits enige grenzen werden rechtgetrokken. Willem poogde nog Givet, Quesnoy, Maubeuge, Valenciennes en Condé te verkrijgen, maar faalde hier in. Frankrijk was tevreden, want men vreesde dat de grootmachten Elzas-Lotharingen en Frans-Vlaanderen zouden opnemen in het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden.
Sittard wilde Duits blijven maar kwam bij het Verenigd Koninkrijk. Herzogenrath wilde Nederlands blijven maar kwam toch bij de Duitse Bond.
1, 2 en 3 Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (tot 1830)
1 en 2 Koninkrijk der Nederlanden (sinds 1830)
2 Hertogdom Limburg (in 1839 bij de Duitse Bond ter compensatie voor Waals-Luxemburg)
3 en 4 Koninkrijk België (sinds 1830)
4 en 5:Groothertogdom Luxemburg (grenzen tot 1830)
4 Provincie Luxemburg (Waals-Luxemburg, in 1839 bij België)
5 Groothertogdom Luxemburg (Duits-Luxemburg; grenzen sinds 1839)
Blauw de grens van de Duitse Bond.
Luxemburg hoorde in principe niet tot het Verenigd Koninkrijk, en maakte deel uit van de Duitse Bond, maar Willem laste het in zijn Verenigde Nederlanden in. Willem maakte zich sterk voor de toevoeging van deze gebieden aan Nederland en de mogendheden waren uit politiek oogpunt (buffervorming tegen Frankrijk) geneigd zijn wens te vervullen, doch, zoals vermeld, niet helemaal. Op 1 maart 1815, toen het congres nog in volle gang was, wist Napoleon van Elba te ontsnappen. Al snel had hij weer een grote legermacht onder zijn bevel, waarmee hij opnieuw oprukte tegen de mogendheden. Uiteindelijk werd hij door Pruisische, Hollandse, Belgische, Nassause (onder aanvoering van de prins van Oranje) en Engelse legers verslagen bij Waterloo. Daarna aarzelde Willem niet langer en riep zich op 16 maart 1815 met instemming van de mogenheden uit tot Koning der Verenigde Nederlanden, Willem I, nadat op 13 februari 1815 de Nederlanden definitief verenigd werden in het Traktaat van de 38 Artikelen. In september werd in Brussel de eenwording van de Noordelijke- en Zuidelijke Nederlanden plechtig gevierd. Met de eenwording verwezenlijkte Willem I het ideaal van Willem van Oranje. Van de mogendheden kreeg hij de opdracht het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden uit te bouwen tot een perfect amalgaam. De staat werd zoals Willem had gewild: unitair. En dat in tegenstelling tot vertegenwoordigers uit de voormalige Staten, die een herstel wilden van de vroegere vorstendommen, zij het onder de vorst van Oranje. Her en der verschenen vlugschriften over een Confédération Batave of een of andere federale staat, op basis van een Noord-Nederlands en een Belgisch geheel. Willem zag dit niet zitten en werd daarin gesteund door Metternich. Deze laatste kon men moeilijk van enige progressieve invloeden betichten, maar koos toch voor een eenheidsstaat naar Frans model, omdat deze sterker zou staan tegenover Frankrijk dan een verdeeld land. Een visie waarvan 15 jaar later bleek dat ze niet klopte.
[bewerk] De macht van de koning
De grondwet (zie boven) gaf de koning bijzonder veel macht. Staatsrechtelijk gezien was het nieuwe koninkrijk heel anders ingericht dan het Nederland en het België van de 20e eeuw. De noordelijke provincies van het Koninkrijk hadden indertijd ruim twee miljoen inwoners, de zuidelijke provincies bijna drie-en-een-half. De Tweede Kamer der Staten-Generaal kreeg 110 leden, waarvan er, ondanks het grotere inwonertal in het zuiden, 55 door de noordelijke en 55 door de zuidelijke provincies werden gekozen. De Eerste Kamer bestond uit veelal adellijke figuren, oude en nieuwe adel, van wie velen hun benoeming aan de koning te danken hadden. Dat de koning veel macht had bleek ook uit het feit dat de acht ministers zelf geen verantwoording aan de Staten-Generaal hoefden af te leggen, maar slechts aan de koning. In feite voerden zij de bevelen van de koning uit, en bracht de volksvertegenwoordiging daar weinig tegenin. Ook kon de vorst regeren per Koninklijk Besluit.
[bewerk] Bestuurlijke eigenaardigheden
Het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden had twee regeringscentra; Den Haag en Brussel. Net als het Europees Parlement tegenwoordig, was de Nederlandse regering vaak op reis. Om het jaar zetelde de regering een jaar in Den Haag en een jaar in Brussel. Dat betekende dat de ministers en ambtenaren huizen moesten bezitten of huren in beide steden. De koning drong erop aan dat Nederlands de algemene bestuurstaal moest zijn, maar in de Tweede Kamer spraken alle Belgische afgevaardigden Frans (dat ook door de meeste Nederlandse afgevaardigden werd verstaan). In de Eerste Kamer, waarin bijna uitsluitend aristocraten zitting hadden, spraken ook de meeste Nederlandse afgevaardigden Frans om beter door hun Belgische (en vooral Waalse) collega's te worden verstaan. Deze Noord-Nederlandse aristocraten noemden dat "Défendre les intérêts nationaux en langue étrangère" (De nationale belangen in een vreemde taal verdedigen).
De zuidelijke Nederlanden hadden ruim 60% van de totale bevolking en van de soldaten was dan ook ruim 60% uit het zuiden afkomstig. Van de officieren en hoge ambtenaren was evenwel de grote meerderheid uit het noordelijk landsdeel afkomstig.
[bewerk] Economische en sociale ontwikkelingen
Economisch ging het de nieuwe staat voor de wind, hoewel vooral het noorden in het begin te maken kreeg met veel werkloosheid en armoede, nadat een vloed aan Britse goederen de handelsmarkt had gedestabiliseerd. Een op de negen mensen leefde er van een soort bijstand, nauwelijks genoeg om van te overleven. Verzwakte arbeiders werden vervangen door frisse, geschoolde werknemers uit andere Europese landen, wat het werkloosheidscijfer verder opjoeg. Via een nieuwe instelling, de Maatschappij van Weldadigheid, een initiatief van generaal Van den Bosch, werden gestichten voor weeskinderen, armen- en veenkoloniën in Drenthe opgericht, waar duizenden verpauperde mensen onder barre omstandigheden aan het werk werden gezet.
Het financieel redelijk stabiele zuiden moest weliswaar de grote schuldenlast van het noorden meedragen, maar profiteerde ook mee van de opbrengsten en afzetmogelijkheden van Nederlandse koloniën. Toch had ook het zuiden te maken met grote verschillen tussen rijk en arm. De grote winsten van de handel en nijverheid werden in nieuwe projecten gestoken, of verdwenen in de zakken van de directeuren. Een zevende van de bevolking leefde er in grote armoede.
De koning deed zijn best wat meer eenheid en welvaart te brengen. Hij voerde bijvoorbeeld het metrisch stelsel in. Dit was een niet zo voor de hand liggende daad omdat dat stelsel een product van de woelige jaren van de Franse revolutie was dat om de lieve vrede door Napoleon weer afgeschaft was. De koning stelde nieuwe in- en uitvoertarieven vast om de sukkelende, verouderde Amsterdamse handel nieuw leven in te blazen en liet kanalen graven of verdiepen en verbreden in zowel het noorden als het zuiden (het Noordhollandsch Kanaal, het Kanaal van Gent naar Terneuzen, het Kanaal van Brussel naar Charleroi, het Moezelkanaal en het Kanaal van Luik). Een positief effect hadden de ontsluiting van gebieden in zuid en noord door de aanleg van verharde wegen; de uitbouw van de staalindustrie in Wallonië; de ontsluiting van de haven van Antwerpen; en de stimulering van de zuidelijke textielnijverheid. Dit alles maakte een grote export-omzet in laken, wapens, ijzerproducten en vlas mogelijk, en import van wol en katoen. De handelsvloot van Antwerpen groeide uit tot 117 schepen. Veel van deze economische projecten financierde de koning vanuit het door hem ingestelde Amorisatiesyndicaat, een fonds dat hij tot ergernis van de notabelen buiten de controle van de Staten-Generaal hield. Ook het onderwijs werd uitgebouwd; vooral in het zuiden was dit nodig wegens de grote ongeletterdheid.
In 1825 richtte de koning, met kapitaal vanuit het zuiden, het noorden en zijn eigen portemonnee, de Nederlandse Handelsmaatschappij op, ter bevordering van de handel vanuit de koloniën. Vlak daarop brak op Java een grote opstand uit, die bloedig werd neergeslagen. Daarna werd in Nederlands-Indië het cultuurstelsel ingevoerd, waarbij eenvijfde van de opbrengsten voor de Nederlandse staat zou zijn.
Het noorden profiteerde dus van het synergetische effect van de eenmaking, de verlichting van de staatsschuld en de grote macht van het koninkrijk. Door alle inspanningen nam de welvaart toe, maar daar waren ook andere initiatieven voor nodig. Waar Engeland al lang de industriële revolutie had omarmd, ploegden de Hollanders lange tijd gezapig door in hetzelfde tempo en met dezelfde middelen. Het was bijvoorbeeld oud-officier Paul van Vlissingen die de stoomboot in Nederland introduceerde, die hij inzette voor veerdiensten. Hij was het ook die, met behulp van Engelsen, de eerste machinefabriek oprichtte. Daaruit kwamen later de eerste scheeps- en werktuigbouwkundige projecten voort, zoals het eerste stoomschip van Nederlandse makelij (werf Feijenoord). In 1835, na de scheiding, kreeg het zuiden zijn primeur voor het Europese vasteland: de eerste lijn voor stoomtreinen tussen Brussel en Mechelen. Het noorden volgde in 1839 met het lijntje Haarlem-Amsterdam.
[bewerk] Aanleidingen voor de scheiding
[bewerk] Maatschappelijke verschillen
De eenwording verliep in maatschappelijk opzicht minder goed. De zuidelijke en de noordelijke mentaliteit, het bourgondische en het calvinistische, bleken elkaar niet goed te verdragen, ook al was Noord-Brabant een katholieke provincie. Verschillen in communicatie, mentaliteit en leefstijl verhinderden vaak wederzijds vertrouwen, begrip en interesse voor elkaars belangen. Beide rijksdelen hadden een verschillende historische bagage. Wederzijdse beduchtheid voor overheersing van de ene of andere taal en godsdienst, bleken eveneens conflicten in de hand te werken.
[bewerk] Politiek/godsdienstige problemen
Ook in politiek opzicht ging het geleidelijk aan minder goed. Willem I regeerde als een verlicht despoot, en in het traditionele zuiden wekte dat vaak wrevel op. Onder meer door de relatieve ondervertegenwoordiging van het zuiden ten opzichte van het noorden op hoge overheidsposten en in de legertop, gingen vele zuiderlingen wat voelen voor autonomie (al had het zuiden getalsmatig iets meer volksvertegenwoordigers dan het noorden (een situatie die meer voorkomt bij federale staten, zoals bijvoorbeeld in de Amerikaanse senaat). Maatregelen om in het hele Nederlandstalige deel van het koninkrijk het Nederlands als overheidstaal in te voeren leidden tot grote wrevel bij het Waalse volksdeel en bij de verfranste elite van de Vlaamse gewesten.
Ook de afkeer van het homogeen katholieke zuiden tegen het 'protestantse' noorden (in feite was 40% in het noorden ook katholiek maar al sinds de Tachtigjarige Oorlog in een achtergestelde positie), en de zuidelijke wens tot invoering van het Rooms-katholicisme als staatsgodsdienst (in strijd met de grondwet) versterkten de roep om autonomie. Zeer tegen het zere been van de katholieke clerus was het verlies van kerkelijke greep op het onderwijs. Zo liet de koning met een beroep op de vrijheid van onderwijs de bisschoppelijke seminaries sluiten in ruil voor de oprichting van een minder van de kerk afhankelijk Collegium Philosophicum.
Onder aanvoering van de bisschop van Gent, monseigneur De Broglie, kwamen de zuiderlingen steeds meer in opstand. De koning probeerde dit verzet in de kiem te smoren, onder meer door de persvrijheid enigszins te beknotten en hier en daar de marechaussee in te zetten, maar dit alles was olie op het vuur van het verzet.
Koning Willem had gedacht dat hij de liberalen en katholieken in het zuiden van zijn land tegen elkaar kon uitspelen. Vele jaren lang lukte dit.
Uiteindelijk kwam het echter tot een monsterverbond van katholieken en liberalen tegen de koning. Maar omdat het liberale verzet in het noorden niet van de grond kwam - er overheerste meer een anti-papistische stemming - leidde dit enkel in het zuiden tot een algemene opstand, de Belgische Revolutie van 1830, waarmee België zich afscheidde van Nederland en een apart koninkrijk werd.
[bewerk] Enkele ontwikkelingen na 1830
Pas in 1848 kwam in het noorden het verzet tegen de grote macht van de koning van de grond, wat onder koning Willem II leidde tot een nieuwe grondwet, een ontwerp van de liberaal Johan Thorbecke.
In 1860 kwam België op vrijersvoeten terug bij Nederland omwille van de dreiging met annexatie door Napoleon III. Premier Charles Rogier van België verklaarde zelfs dat het oude Koninkrijk der Nederlanden hersteld moest worden onder twee regeringen (dus als een confederatie) en liet de Brabançonne aanpassen opdat die de vriendschapsbanden tussen Nederlanders en Belgen (lett: Bataven en Belgen) zou benadrukken.
Luxemburg werd een zelfstandig groothertogdom in 1890, toen met de dood van koning Willem III de Ottoonse tak van de Nassaus uitstierf in de mannelijke linie. De Nederlandse kroon ging over op de vrouwelijke erfgenaam, Wilhelmina, in Luxemburg vanwege de daar geldende Salische wet echter op Adolf van Nassau-Weilburg.
In de jaren 1920 ontstond er in beide landen een streven naar hereniging: de Groot-Nederlandse gedachte; in Vlaanderen geniet dit ideaal nog de breedste steun: ongeveer 30% van de bevolking staat er positief tegenover.
Hoewel er natuurlijk nog tal van banden waren tussen Nederland en België kwam er pas een hernieuwde sterke samenwerking tussen beide bij de oprichting van de Benelux na de Tweede Wereldoorlog.
