Slavernij

Slaventransport in Afrika

Slavernij of lijfeigenschap is een vorm van onvrijwillige dienst waarin een persoon wordt behandeld als het eigendom van een ander persoon. De persoon die het bezit is, wordt slaaf genoemd, naar het Balkanvolk (zie ook Slavische volkeren) dat na de oudheid eeuwenlang de belangrijkste leverancier was van slaven. Slavernij komt over de hele wereld nog steeds voor, hoewel het vrijwel overal illegaal is. Naar schatting 100 miljoen mensen leven nog in een situatie waarin ze gedwongen tewerk worden gesteld. Ook in Nederland komt slavernij voor, in de vorm van gedwongen tewerkstelling in de prostitutie en in de huishouding, door "geadopteerde" kinderen, van Afrikaanse vluchtelingen.

[bewerk] Slavernij in de oudheid

Zie Slavernij in de oudheid voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Het beeld van slavernij als Westerse misdaad van de 16e tot de 19e eeuw is niet volledig. Slavernij bestaat namelijk minstens zolang als de geschiedschrijving. Het Oude Egypte, Oude Griekenland, de Romeinen, maar ook modernere Afrikaanse en Arabische culturen maakten en maken veelvuldig gebruik van slaven. Slavernij kwam ook in de Chinese, Indische en Amerikaanse indianenculturen voor. Er waren wel verschillen tussen de diverse vormen van slavernij. Slavernij kwam voor als gedwongen dienstverlening (huishoudelijk werk, dienst in het leger, zware arbeid), maar werd ook als straf opgelegd om bijvoorbeeld schulden af te lossen. Soms kregen slaven loon, soms kost en inwoning. Essentieel aan slavernij is echter de onvrijwilligheid. Er was geen keuze, men werd gedwongen. Een slaaf werkte meestal vanaf zijn geboorte of gevangenneming tot aan zijn dood voor zijn eigenaar. In sommige culturen kon een slaaf zijn vrijheid wel verdienen of kopen. Een arbeider uit den vreemde, die in een ander land tegen betaling werkt, wordt daarentegen geen slaaf, maar gastarbeider genoemd.

Hoewel slavernij dus bij (vrijwel) alle culturen in de oudheid voorkwam, waren het vooral de Grieken en Romeinen die op grote schaal hiervan gebruik maakten. In de meeste culturen werden slaven vooral in de huishouding van rijke mensen gehouden en waren ze betrekkelijk gering in aantal. Alleen na oorlogen zwol hun aantal sterk aan, wanneer de verslagenen door een overwinnend leger in slavernij werden weggevoerd. Door de grote uitbreidingsoorlogen van de late Romeinse Republiek kwamen er tijdelijk grote aantallen slaven beschikbaar. Deze werden overal te werk gesteld waar veel mankracht nodig was, zoals in de landbouw, mijnbouw en grote constructiewerken. De vaak verkondigde voorstelling dat in de Griekse en Romeinse samenleving slaven de grote meerderheid der bevolking uitmaakten is echter beslist overdreven.

In de meeste culturen van de oudheid verkeerde een groot deel van de "vrije" boeren in een soort horigheid ten opzichte van de grondbezitters. Daardoor hadden dezen ook zonder slavernij de beschikking over een voldoende hoeveelheid goedkope arbeidskrachten.

[bewerk] Slavernij in de Bijbel

De Bijbel verhaalt vaak en uitvoerig over slaven, slavernij en slavenhandel, bijvoorbeeld de bijvrouw van Abraham, Hagar, was een Egyptische slavin die hem zijn eerste zoon, Ismael, schonk Of de verkoop van Jozef als slaaf naar Egypte. Het hele Joodse volk was in slavernij in Babylon en ook Egypte geraakt, waaraan het kon ontsnappen onder leiding van Mozes (en dit wordt nog steeds herdacht met het joodse paasfeest, Pascha). De Bijbel geeft ook uitvoerige regels voor het behandelen van slaven. Zo is het volgens het Oude Testament verboden om Joden voor altijd in slavernij te houden (Exodus 21:2), wordt de verkoop van dochters als slavinnen gereguleerd (Exodus 21:7-11), of de toepassing van de doodstraf voor degene die Joden roofde om hen als slaaf te verkopen (Deuteronomium 24:7)

Vroeger dacht men ook dat bv. de Egyptische Piramiden door massale inzet van slaven gebouwd werden. Recent archeologisch onderzoek heeft aanwijzingen gevonden dat dit voornamelijk door de Egyptische boeren en arbeiders zelf werd gedaan als 'herendienst' aan de farao op tijdstippen dat het land toch niet bewerkt kon worden (tijdens de periodieke Nijloverstromingen die het land bevruchtten met vers slib.)

Ook in het oude China en India bestond de grote massa der bevolking uit nominaal vrije boeren, wier positie echter vaak niet veel verschilde van die van horigen.

In de Romeinse keizertijd, toen de grote veroveringsoorlogen hadden opgehouden, begon de aanvoer van "verse slaven" te stokken. De grondbezitters gingen toen bevorderen dat de slaven op hun plantages een gezin konden stichten ("servi casati") (slaven met een eigen huishouding), zodat de slavenpopulatie langs natuurlijke weg in stand kon worden gehouden.

Tegelijk was een groot deel van de voorheen vrije boeren, de coloni, langzamerhand in een soort toestand van horigheid vervallen.

Op den duur zou het onderscheid tussen "servi casati" en "coloni" grotendeels verdwijnen.

[bewerk] Middeleeuwen

In de vroege Middeleeuwen ontstond er in toenemende mate een weerzin om medechristenen in een toestand van volledige slavernij te houden. Het betrekkelijk geringe aantal "volle slaven" werd toen vooral gerekruteerd onder de Slaven in Oost-Europa, die vóór AD 1000 of 1100 nog grotendeels heidens waren. Het Latijnse woord "servus" voor "slaaf" ging toen "horige" betekenen en voor de "volle slaven" ging men het woord "sclavus" gebruiken (dat afgeleid is van het Oud-Slavische woord sloviti, dat "spreken" betekent, m.a.w. "de mensen die onze taal spreken").

De kerk ontmoedigde het reduceren van medechristenen tot slaven, maar lijfeigenschap en horigheid, waardoor toen de meerderheid van de Europese bevolking gebonden was, vormden een gematigde vorm van slavernij. In het Byzantijnse en islamitische oosten kwam slavernij op grotere schaal voor en werd dit als normaal gezien. In het westen werden krijgsgevangen moslims meestal als slaaf behandeld.

Omstreeks 1500 waren er in Spanje en Portugal talrijke blanke, Moorse, joodse en negerslaven. In het begin van de 16de eeuw en nog lang daarna, werden door Spanje en andere landen de volgende personen als slaaf beschouwd:

iedereen die uit een slavenmoeder geboren was
wie in een 'rechtvaardige oorlog' gevangen genomen was
ouders verkochten hun kinderen in slavernij
misdadigers konden bij rechterlijk vonnis tot slaaf worden gemaakt
gedoopte joden en Moren die niet zuiver in de leer waren, verloren soms hun vrijheid
vrouwen van hogere stand verloren soms hun vrijheid door 'ongeoorloofde' betrekkingen tot de lagere geestelijkheid; hun kinderen deelden soms hun lot.
iemand kon zijn schulden afkopen door zich tijdelijk of blijvend in vrijwillige slavernij van de schuldeiser te begeven.

[bewerk] Slavernij in de Nieuwe Wereld

[bewerk] Blanke slaven

Tussen 1512 en 1692 werden regelmatig blanke slaven en slavinnen naar het Caribisch gebied getransporteerd. Eerst door de Spanjaarden, later ook door andere Europese mogendheden. Tussen 1654 en 1685 vertrokken zo'n tienduizend indentured servants uit Bristol naar West-Indië en Virginia. Sommigen kwamen op contact, anderen waren ontvoerd in de straten van Londen en Bristol. Later werden criminelen als dwangarbeider uit Engeland naar West-Indië gebracht. Franse koloniën kenden zogenaamde engagés. De Staten van Holland besloten in 1684 om misdadigers uit de provincie Holland naar de West te zenden in plaats van ze in tuchthuizen op te sluiten.

[bewerk] Indianen

In de Spaanse en Portugese koloniën in Zuid- en Midden-Amerika stierf de autochtone bevolking, die gedwongen werd als slaaf op de plantages te werken, massaal doordat zij in het geheel geen resistentie had tegen ziekten als pokken en pest. In sommige gebieden was de inheemse bevolking bovendien al vóór de epidemieën erg schaars geweest.

[bewerk] Afrikanen

Afrikaans slaventransport

Rond 1660 ontstond een arbeiderstekort. Boeren uit Nieuw Carolina en Virginia waren de eersten die Afrikaanse slaven gingen gebruiken voor de tabaksoogst. Virginia was ook de eerste staat die haar wetten veranderde: zwarten die in hun geboorteland geen christen waren werden als slaven beschouwd. Men ging op grote schaal slaven importeren uit Afrika, waar stamhoofden graag krijgsgevangenen, misdadigers, ongehoorzame slaven e.d. voor een goede prijs van de hand deden.

Mishandeling van slaven was aan de orde van de dag

De slaven werden vooral ingezet bij de teelt en verwerking van suikerriet. Het leven van deze slaven was zeer hard. Ze werden met een terreurregime onder de duim gehouden. Het sterftecijfer op de plantages overtrof over het algemeen in aanzienlijke mate het geboortecijfer.

Toen de Engelsen, Nederlanders en Fransen zich in de 17e eeuw meester maakten van een groot deel der Caribische eilanden en Suriname, begonnen zij ook daar suikerplantages aan te leggen, met zwarte slaven. De levensomstandigheden op de plantages waren over het algemeen affreus.

Tussen ca. 1500 en ca. 1850 werden 10 tot 15 miljoen Afrikanen als slaaf over de Atlantische Oceaan getransporteerd.

In de 18e eeuw begon de slavernij zich ook te ontwikkelen in de Engelse kolonies langs de kust van Noord-Amerika, de Oostkust van de latere Verenigde Staten. Hier was het sterftecijfer onder de slaven over het algemeen lager dan het geboortecijfer, misschien dankzij een iets betere behandeling, misschien door het minder tropische klimaat, waardoor het gemakkelijker was ziekten onder controle te houden. Werkelijk goed waren de levensomstandigheden der zwarte slaven hier evenmin.

Gevluchte slaven stichtten gemeenschappen op ontoegankelijke plaatsen. Zulke gemeenschappen van Marrons ontstonden op vele plaatsen, van het Amazonegebied tot in de Amerikaanse staten Florida en North Carolina. Veelal voerden de Marrons een guerrillastrijd tegen de plantage-eigenaren.

[bewerk] Aziaten

Ook in Batavia waren slaven, in de 18e eeuw zelfs meer dan 60% van de bevolking. Deze waren met vele duizenden aangevoerd uit India en Arakan (Birma), en later ook uit Bali en Celebes. Om opstanden te voorkomen mochten geen Javanen tot slaaf worden gemaakt.

[bewerk] Afschaffing van de slavernij

Frankrijk schaft tijdens de revolutie in 1794 de slavernij af (uiteraard paste slavernij niet goed bij de Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap), maar Napoleon I draait dat snel weer terug. In 1807 verbiedt het Verenigd Koninkrijk de slavenhandel en in 1833 verbiedt het de slavernij. In 1838 wordt in de Britse koloniën de laatste binding tussen voormalige eigenaars en slaven ontbonden. In 1848 wordt de heringevoerde slavernij in Franse koloniën verboden.

Slavenmarkt in 1864 in VS, vlak voor de afschaffing van de slavernij

In 1859 schaft Nederland de slavernij in de onder direct bestuur staande delen van Oost-Indië af. Een strategisch moment van minister van koloniën Jan Jacob Rochussen. Een jaar later verschijnt namelijk Max Havelaar, de aanklacht van Multatuli (Eduard Douwes Dekker) tegen de Nederlandse politiek in Nederlands-Indië. Nog vier jaar later, in 1863, schaft Nederland de lucratieve slavernij in de West-Indische koloniën (Suriname en de Nederlandse Antillen) af.

De Verenigde Staten volgen in 1865, na er een burgeroorlog over te hebben uitgevochten. In Brazilië ondertekende in 1888 prinses Isabel, tijdens de afwezigheid van de keizer, de Lei de Aurea waarmee de slavernij werd afgeschaft.

In de indirect bestuurde delen van Nederlands-Indië bleef slavernij legitiem tot in de 20e eeuw. Op het eiland Sumbawa (Soembawa) werden de slaven pas vrijgelaten op 31 maart 1910.

Als laatste land ter wereld schaft Mauritanië de slavernij af, in 1980, hoewel in de praktijk deze afschaffing zeker niet overal is uitgevoerd.

[bewerk] Industriële revolutie

De lacune die ontstond door de afschaffing van de slavernij noopte tot vervanging van de weggevallen goedkope arbeidskrachten. De uitvinding van de stoommachine kwam daarbij heel goed van pas. Dit verklaart de sterke opkomst van industrialisatie, de industriële revolutie, die de afschaffing van de slavernij mede mogelijk heeft gemaakt.

[bewerk] VN: misdaad tegen de menselijkheid

In 2001 verklaarde de VN-conferentie tegen racisme die in Durban gehouden werd slavernij tot een van de misdaden tegen de menselijkheid. Er werd aan staten geen juridische verplichting opgelegd om compensatie te betalen.

[bewerk] Slavernij in de Arabische wereld

Slavenmarkt in Jemen

Arabische slavenmarkt in Oost-Afrika

Slavernij in de Arabische wereld is een onderbelicht punt. De Arabische slavenhandel was echter van een omvang die absoluut niet onderdeed voor de Europese. Zij begon al ongeveer 1000 jaar voor de Europese in de koloniale tijd, en eindigde pas meer dan een eeuw later. Al met al dus zo'n 1.400 jaar.

De profeet Mohammed was zelf een actief slavenhandelaar en maakte bij overwinningen op andere stammen de vrouwen en kinderen van de vermoorde strijders buit en tot slaaf en verdeelde deze onder zijn krijgers, zoals bij de Slag bij Khaybar. Hij keurde ook het houden van slaven in de Koran goed. Uiteindelijk werd de slavernij onder hevige politieke druk van de westerse wereld in de laatste Arabische gebieden in 1980 afgeschaft. Men schat dat de Arabieren zo'n 28 miljoen mensen als slaaf uit Afrika haalden, zo'n 60 procent van de door de Arabieren veroverde slaven stierf al tijdens het transport dat per boot of lopend (in een karavaan) geschiedde. Waar de Westerlingen zich concentreerde op mannelijke slaven (voor arbeid), richtte de Arabieren zich op vrouwen. Ongeveer 65% vrouwen tegen 35% mannen - deze vrouwen waren bedoeld als seksslavinnen. De mannen werden vooral ingezet in het leger. Jongetjes werden omgevormd tot eunuch, dit ging weinig subtiel want men verwijderde het scrotum en de penis volledig. Zo'n 10 procent van de jongens overleefde deze procedure.

De Arabische slavenhandel beperkte zich niet tot Afrika. Hele dorpen, gelegen van Sicilië tot IJsland en zelfs de Verenigde Staten zijn vanaf de 16e tot de 19de eeuw in de Noord-Afrikaanse slavernij gestort. Daarnaast gebruikten of verkochten Noord-Afrikaanse piraten vaak gevangengenomen Europeanen als slaven.

Voor de jonge Verenigde Staten van Amerika waren de aanvallen de reden voor de oprichting van hun marine in 1794. Op enkele van die plaatsen wordt jaarlijks nog steeds herdenkingen gehouden voor deze voorvallen. Later werd de ontvoering van de held(in) door Arabische piraten, gevolgd door slavernij, meestal in de harem, een literair topos dat met name in veel opera's voorkomt.

[bewerk] Nederland en slavernij

Zie Geschiedenis van de Nederlandse slavernij voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

In de 17e en 18e eeuw was voor Nederland de slavenhandel een lucratieve bezigheid van met name de West-Indische Compagnie, hoewel pogingen in Nederland zelf slaven op de markt te brengen op weerstand gestoten waren.

In 1797 schreef de Schot in Nederlandse dienst, John Gabriël Stedman, het boek Narrative of a five years expedition against the Revolted Negroes of Surinam. Dit door Johannes Allart als Reize naar Surinamen en door de binnenste gedeelten van Guiana vertaalde boek (verschenen in 1799-1800), werd door zijn omschrijvingen van de mishandelingen door Nederlandse slavenhouders en door de afbeeldingen van Stedmans vriend William Blake een belangrijk wapen voor de voorstanders van afschaffing van slavernij.

Op 1 juli 1863, ruim dertig jaar na het voorbeeld van de Britten, klonken 21 kanonschoten in Paramaribo en werden de slaven vrije mensen. De Nederlandse regering betaalde zelfs een schadevergoeding van 300 gulden per slaaf, maar die ging niet naar de slaaf maar naar de eigenaar. Ter compensatie voor het verloren eigendom. Dit maakte de afschaffing des te wranger, omdat slavenhouders vlak voor de afschaffing extra jacht gingen maken op weglopers om zoveel mogelijk compensatiegeld op te strijken.

[bewerk] België en slavernij

Omdat de Belgische kolonisatie zich later afspeelde dan de Nederlandse, is van een werkelijke kolonisatie van Belgische zijde geen sprake geweest. Maar al reeds bij het ontstaan in 1830 van het huidige België vonden bepaalde politici, dat de nieuwe staat koloniën nodig had. Onder Nederlands bewind was daartoe slechts weinig gelegenheid geweest. In de periode 1840 tot 1870 werden daarom diverse pogingen gedaan koloniën te verkrijgen. In Guinea en de Filipijnen faalde deze pogingen, maar elders slaagden deze wel. Vanaf 1876 probeerde men namelijk Kongo te verwerven en in 1884 werd Kongo toegewezen aan Leopold II op een conferentie in Berlijn. Deze regeerde daar als absoluut vorst. In 1908 werd Kongo vervolgens door de Belgische regering geannexeerd en Belgisch Kongo genoemd. De 20 jaar onder het bewind van Leopold II werden gekenmerkt door slavernij, ontvoeringen, marteling, verkrachtingen, onthoofdingen, afhakken van handen. De schattingen over het aantal slachtoffers variëren echter aanzienlijk. Aan het eind van de jaren '50 kwam de Congolese onafhankelijkheidsbeweging onder leiding van Patrice Lumumba op, en in juni 1960 vond de soevereiniteitsoverdracht plaats.

[bewerk] Kindslavernij

Naar schatting tien miljoen kinderen werken als slaaf, hoewel ook wel schattingen van 100 miljoen worden gehoord. Kindsoldaten in Colombia en Afrika zijn voorbeelden van moderne slavernij. Verder werken kinderen als slaaf in steengroeven, in de tapijtindustrie in India, en op cacaoplantages in Ivoorkust. Op Haïti werken tenminste 400 duizend kinderen als slaaf; restaveks genoemd. Ook werken veel kinderen in ontwikkelingslanden onder dwang in de prostitutie, met name in Zuidoost-Azië.

De Indiër Kailash Satyarthi richtte in 1992 de Zuidaziatische Coalitie tegen Kinderslavernij (SACCS) op. De SACCS voerde een keurmerk in voor niet met kinderarbeid vervaardigde producten, en voerde bevrijdingsacties uit. Ondanks felle protesten in India werden tienduizenden kinderen bevrijd.

De slavernij en haar geschiedenis zijn dan ook nog steeds belangrijke onderwerpen voor schrijvers. Zo schreef de Zuid-Afrikaan Ronald Segal, die lange jaren als ANC-aanhanger in ballingschap verbleef, zowel een boek over de Westerse slavernij (The black diaspora 1996) als meer recentelijk een studie van de slavernij en slavenhandel van de islamitische wereld (Islam's black slaves 2001).

[bewerk] Gastarbeiders

Na de afschaffing van de slavernij bleef natuurlijk bij de rijkere landen behoefte aan goedkope arbeidskrachten. Daarom werden en worden, maar nu op vrijwillige basis en tegen betaling, mensen uit armere landen aangetrokken, de zogenaamde gastarbeiders. Zo kwamen aanvankelijk veel Chinezen en Italianen, later Marokkanen, Tunesiërs en Turken, en tegenwoordig veel Polen en mensen van de Balkanlanden naar noord-west Europa. En worden veel Filippijnse arbeidskrachten gehaald naar Aziatische landen.

[bewerk] Literatuur

Emmer, P.C., 2003, De Nederlandse Slavenhandel 1500-1850, Amsterdam. ISBN 9029515090
Gordon, Murray, 1989, Slavery in the Arab World, New Amsterdam Books, New York
Kom, Anton de, 1934, Wij slaven van Suriname (1e ongecensureerde uitgave in 1971), RVU i.s.m. Uitgeverij Contact, ISBN 9025496059
Lier, Rudolf van, 1949, Samenleving in een grensgebied. Een sociaal-historische studie van Suriname, 3e herziene uitgave S. Emmering 1977, ISBN 90-6033-381-0
Vrijman, L.C., 1943, Slavenhalers en slavenhandel, Amsterdam
Williams, Eric, 1966, Capitalism and Slavery, New York

[bewerk] Zie ook

[bewerk] Externe link

Categorieën: Mens en maatschappij | Slavernij