Eduard Douwes Dekker

Eduard Douwes Dekker (Amsterdam, 2 maart 1820 — Nieder-Ingelheim, 19 februari 1887) was een Nederlands schrijver en vrijmetselaar, bekend onder het pseudoniem Multatuli.

Eduard Douwes Dekker werkte als ambtenaar in Nederlands-Indië, het tegenwoordige Indonesië waar, toen hij er op 19-jarige leeftijd aankwam, naar eigen zeggen zijn 'ziel ontwaakte', maar waar hij ook de vele misstanden zag door de Nederlandse koloniale overheersing aldaar. Zijn bekendste werk is Max Havelaar, waarin hij de behandeling van de plaatselijke bevolking door Nederlandse en Nederlands-Indische bestuurders aan de kaak stelde. Het pseudoniem Multatuli is Latijn voor 'ik heb veel (leed) gedragen' (multa tuli) en een verwijzing naar een beroemde passage uit de Tristia van Ovidius.

Multatuli overleed in Nieder-Ingelheim (Duitsland), en werd als eerste Nederlander gecremeerd.

In Juni 2002 werd Multatuli door de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde uitgeroepen tot de beste Nederlandse schrijver aller tijden.

Het Multatuli Genootschap stelt zich ten doel de kennis over Multatuli te bevorderen en zijn blijvend belang te onderstrepen. Het beheert het Multatuli Museum, dat gevestigd is in het geboortehuis van de auteur. De huidige voorzitter is Cees Fasseur.

[bewerk] Biografie

Eduard Douwes Dekker werd geboren in de Korsjespoortsteeg in Amsterdam uit een doopsgezinde familie. Al vroeg stelde hij kritische vragen over het geloof en schreef hij gedichten. Zijn vader was scheepskapitein. In 1838 reisde hij aan boord van het schip waar zijn vader het commando over voerde naar Nederlands-Indië, waar ze in 1839 aankwamen in de hoofdplaats Batavia. Aldaar trad hij in dienst van het Nederlands Bestuur als kommies van de Algemene Rekenkamer; in de daaropvolgende jaren maakte hij gestaag promotie als bestuursambtenaar, al beviel het financiële werk hem maar matig. Batavia, waar hij de eerste anderhalf jaar, los van het Nederlandse, kleinburgerlijke milieu, een vrolijk en afwisselend leven leidde, begon hem steeds meer tegen te staan. Omdat hij bovendien (speel-)schulden had gemaakt, solliciteerde hij bij de gouverneur-generaal naar een post in een buitengewest.

Zo werd Douwes Dekker in 1842 benoemd tot controleur van het roerige district Natal aan de Westkust van Sumatra. Onder Dekkers controleurschap bleek hier echter een kastekort, waarover hij een ernstige berisping kreeg van de gouverneur van Sumatra's Westkust, generaal Michiels. Het leverde hem het etiket "eerloos" op, waardoor Douwes Dekker zich bijzonder gegriefd voelde. Toen hij wegens het tekort te Natal door Michiels tijdelijk geschorst was, en, naar eigen zeggen zelfs honger leed, schreef hij, om zich te revancheren, het toneelstuk De eerloze, later uitgegeven als De bruid daarboven. Overigens is het de vraag of Dekker voor het kastekort te Natal wel verantwoordelijk was; door zijn bemoeienis met plaatselijke conflicten had hij nauwelijks tijd om zich met de financiën bezig te houden. Het tekort dateerde mogelijk al van voor Dekkers komst, en was wellicht ontstaan doordat gelden voor troepenzendingen naar het binnenland niet waren geadministreerd. Uiteindelijk werd de geharde generaal, die de vele opstanden op West-Sumatra met succes had neergeslagen, door de Algemene Rekenkamer te Batavia in het ongelijk gesteld. Maar Dekker was als jong bestuursambtenaar de strijd met hem aangegaan, en moest daarom onherroepelijk het veld ruimen. Nadat hij het tekort uit eigen middelen had aangevuld werd hij op wachtgeld gezet en naar Java overgeplaatst. Het zou echter nog niet het laatste conflict zijn in Dekkers ambtelijke carrière, en nadien in zijn schrijverschap.

Terug op Java trouwde Dekker in 1846 met Tine baronesse van Wijnbergen. Uit dit huwelijk zouden twee kinderen geboren worden: zoon Edu in 1854 en dochter Nonni in 1857. Met zijn zoon Edu bleef de verhouding zijn leven lang moeilijk.

Na functies in 's lands dienst te Krawang en Poerworedjo, waar hij in ondergeschikte posities werkte, werd Dekker in 1848 benoemd tot secretaris van de residentie Menado op het eiland Celebes, waarmee hij volledig herstel van zijn ambtelijke carrière genoot. Zijn sterke rechtvaardigheidsgevoel voor de inlandse bevolking vond hier waardering bij resident Scherius, die bij zijn vertrek in 1851 Dekker als zijn opvolger aanbeval. Het gouvernement ging hier niet op in; Dekker maakte ook hier privéschulden en tijdens zijn latere verlof in Nederland bleek bovendien dat hij ook hier een bestuurlijk kastekort achterliet, waarvan de precieze oorzaken niet zijn opgehelderd. Uit zijn tijd in Menado is verder een toespraak van Dekker tot de inlandse hoofden overgeleverd, die sterke gelijkenis vertoont met de beroemde toespraak uit Lebak, die de schrijver Douwes Dekker later zou verwerken in zijn Max Havelaar.

Eind 1851 beklom Dekker een nieuwe sport op de bestuurlijke ladder door zijn plaatsing te Ambon als assistent-resident, maar om gezondheidsredenen werd hem reeds na enkele maanden een langdurig verlof naar Nederland toegestaan, waar hij van 1852 tot mei 1855 verbleef. Hij maakte er vele plannen o.a. voor boekuitgaven, maar verwezenlijkte er weinig. Wel maakte hij bovenop zijn verlofgeld tal van schulden, naar het schijnt in de ijdele veronderstelling, dat hem geld zou toevloeien via de familie van zijn vrouw. Ondanks zijn later succes als schrijver, werd Dekker vrijwel zijn hele leven door schuldeisers achtervolgd.

Na aankomst te Batavia eind 1855 werd Eduard Douwes Dekker benoemd tot assistent-resident van Lebak op Java, waar hij in januari 1856 zijn intrek nam in de hoofdplaats Rangkasbetoeng. Hier werd hij geconfronteerd met ernstig machtsmisbruik van de plaatselijke Indische hoofden; bovendien meende hij uit tal van aanwijzingen op te kunnen maken dat zijn voorganger Carolus was vergiftigd, naar hij vermoedde wegens diens pogingen wantoestanden op het spoor te komen. Hij nam nog in februari 1856 ontslag toen zijn aanklacht tegen de regent (inlandse hoofdman) van het district Lebak, die zijn bevolking meedogenloos uitzoog, door het Nederlands-Indische bestuur was afgewezen. Dekker kon of wilde niet langer in dienst blijven van een ambtelijke top, die de andere kant op keek als van de plaatselijke bevolking bijvoorbeeld buffels werden geroofd ten behoeve van de regenten of onbetaalde diensten werden gevraagd. Daardoor konden de akkers niet worden bewerkt, met als gevolg dikwijls hongersnood. Toen ook gouverneur-generaal Duymaer van Twist hem niet wilde ontvangen om zijn klachten aan te horen was voor Dekker de maat vol. Tevergeefs trachtte hij op Java emplooi te vinden, o.m. op de plantage van zijn broer Jan; het jaar daarop keerde hij definitief terug naar Europa. Aldaar zwierf hij als ambteloos burger enkele jaren alleen door onder andere Nederland, België, Duitsland en Frankrijk. In 1859 keerden ook Tine en de kinderen naar Europa terug, waardoor Dekkers financiële positie steeds moeilijker werd.

In 1859 schreef Dekker, berooid in Brussel, in ongeveer een maand tijd Max Havelaar of de koffieveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappij. Reeds het manuscript van dit over de bestuurscultuur van Nederlands-Indië uiterst kritische boek, dat hij in november 1859 aan de advocaat en letterkundige Jacob van Lennep deed toekomen, maakte diepe indruk in leidende kringen in Nederland. Met Dekker werd onderhandeld om hem een 'convenabele betrekking' in West-Indië te bezorgen, zodat hij van publicatie zou afzien. Dekker weigerde echter, en in 1860 verscheen dan ook via van Lennep het boek, dat hem ondanks de eigenmachtige aanpassingen van de laatste (zo had van Lennep alle Nederlands-Indische plaatsnamen onherkenbaar gemaakt) in één klap tot een beroemd en veel besproken man maakte. Max Havelaar werd gepubliceerd onder het pseudoniem ‘Multatuli’ (Latijn voor: ‘ik heb veel gedragen’ of 'ik heb veel geleden'). In zijn boek maakte Dekker de koloniale misstanden in Nederlands-Indië, die hij van zeer nabij had aanschouwd en waartegen hij tevergeefs had geageerd, op beeldende wijze openbaar: zo staan er meeslepende vertellingen ("Saïdja en Adinda") in over de uitwerkingen van het gezagsmisbruik op de bevolking. In de figuur van koffiemakelaar Droogstoppel verschijnt een onsterfelijke parodie op de Hollands-calvinistische ondernemer ten tonele, die met zijn welbegrepen en godsvruchtig eigenbelang, half-naïef en half doortrapt, het systeem van onderdrukking in stand houdt. Het boek bevat verder, naast interessante tafelgesprekken, letterlijke weergaven van ambtelijke stukken die Dekker verstuurde en ontving als assistent-resident van Lebak.

De reacties in Nederland op het boek varieerden van geschokte afwijzing tot hartstochtelijke bewondering, al werd ook gepoogd de schrijver verdacht te maken en het boek te negeren. Tevergeefs: Max Havelaar of de koffieveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappij werd in heel Europa verkocht en bewonderd. Tot verdriet van Dekker werd het echter vooral geprezen om zijn literaire kwaliteiten, en minder om de zaak-Lebak en het lot van de inlanders, waar het de schrijver vooral om te doen was geweest. Daarnaast had hij ermee gestreefd naar eerherstel door de Nederlandse regering en een leidingevende functie in Nederlands-Indië, teneinde aldaar de nodige veranderingen te bewerkstelligen; verwachtingen waarin hij in de daaropvolgende jaren zwaar werd teleurgesteld.

Hierna besloot Dekker zich voortaan als Multatuli te wijden aan het schrijverschap. In 1866 emigreerde hij naar Duitsland, waar hij de rest van zijn leven bleef wonen. Hij was inmiddels een veelgelezen schrijver wiens stilistische kwaliteiten alom erkend werden, o.a. door zijn Minnebrieven, Ideeën en zijn jeugd- en ideeënroman Woutertje Pieterse. Toch bleef hij wegens zijn compromisloze houding bij zijn tijdgenoten omstreden en kampte hij voortdurend met geldgebrek. In 1874 overleed zijn vrouw Tine, van wie hij al langere tijd gescheiden leefde. In 1875 hertrouwde hij met Maria Hamminck Schepel (ook wel bekend als Mimi), die zich na zijn dood ontfermde over zijn omvangrijke nalatenschap aan brieven, die zij grotendeels publiceerde. In 1877 besloot hij wegens zijn slechte gezondheidstoestand definitief met schrijven te stoppen. Hij overleed op 66-jarige leeftijd te Nieder-Ingelheim.

Vier dagen later werd Multatuli als eerste Nederlander gecremeerd, in het crematorium te Gotha. De urn met de as stond tot 1930 bij Hamminck Schepel, en kwam na haar overlijden in het Multatulimuseum (dat toen nog onderdeel was van de Bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam). Op 6 maart 1948 werden de urnen met de as van Multatuli en van zijn weduwe in een monument voor Multatuli op de begraafplaats Westerveld te Driehuis geplaatst. Het monument was een initiatief van de Vereniging voor Facultatieve Lijkverbranding.

[bewerk] Bibliografie

Standbeeld van Multatuli op de Torensluis in Amsterdam, onthuld door koningin Beatrix in 1987; buste van Hans Bayens, belettering van Gerrit Noordzij.

1843 - De eerloze (toneelstuk, later uitgegeven als De bruid daarboven (1864))
1859 - Geloofsbelijdenis (verschenen in het vrijdenkerstijdschrift De Dageraad)
1860 - Indrukken van den dag
1860 - Max Havelaar of de koffiveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappy
1860 - Brief aan Ds. W. Francken z.
1860 - Brief aan den Gouverneur-Generaal in ruste
1860 - Aan de stemgerechtigden in het kiesdistrikt Tiel
1860 - Max Havelaar aan Multatuli
1861 - Het gebed van den onwetende
1861 - Wys my de plaats waar ik gezaaid heb
1861 - Minnebrieven
1862 - Over vrijen arbeid in Nederlandsch Indië en de tegenwoordige koloniale agitatie (brochure)
1862 - Brief aan Quintillianus
1862 - Ideeën I (bevat o.a. de roman De geschiedenis van Woutertje Pieterse)
1862 - Japansche gesprekken
1863 - De school des levens
1864-1865 - Ideën II
1864 - De bruid daarboven. Tooneelspel in vijf bedrijven (toneelstuk)
1865 - De zegen Gods door Waterloo
1865 - Franse rymen
1865 - Herdrukken
1865 - Verspreide stukken (overgenomen uit de Herdrukken)
1867 - Een en ander naar aanleiding van Bosscha's Pruisen en Nederland
1869-1870 - Causerieën
1869 - De maatschappij tot Nut van den Javaan
1870-1871 - Ideën III
1870-1873 - Millioenen-studiën
1870 - Divagatiën over zeker soort van Liberalismus
1870 - Nog eens: Vrye arbeid in Nederlandsch Indië
1871 - Duizend en eenige hoofdstukken over specialiteiten (satirische verhandeling)
1872 - Brief aan den koning
1872 - Ideeën IV (bevat o.a. het toneelstuk Vorstenschool)
1873 - Ideeën V
1873 - Ideeën VI
1874-1877 - Ideeën VII
1887 - Onafgewerkte blaadjes
1891 - Aleid. Twee fragmenten uit een onafgewerkt blyspel (toneelstuk)
1987 - Max Havelaar (editie Willem Frederik Hermans)

[bewerk] Verzamelbundels

1876 - Bloemlezing door Heloize (door M. Douwes Dekker-Hamminck Schepel)
1900 - Verzamelde Werken (tien delen)
1919 - Bloemlezing uit Multatuli's werken (Een keur uit zijn werken, ingeleid door J. van den Berg)
1937 - Bloemlezing (verzameld en ingeleid door Julius Pée)
1950-1995 - Volledige Werken (25 delen)
1955 - Barbertje moet hangen, Verhalen, parabelen, aforismen (Verzameld en ingeleid door Garmt Stuiveling)
1973 - Bloemlezing uit de werken van Multatuli (Samengesteld en ingeleid door G.W.Huygens, gebaseerd op de bloemlezing door Heloïse uit 1876)
1974 - De roeping van de mens. Een keuze uit zijn gehele werk door C. Bij

[bewerk] Brieven en overige publicaties

1890 - Brieven van Multatuli, Het Ontstaan van Max Havelaar 1859 (gerangschikt door M. Douwes Dekker - Hamminck Schepel)
1890 - Brieven van Multatuli, Max Havelaar verschenen (gerangschikt en bewerkt door M. Douwes Dekker - Hamminck Schepel)
1891-1896 - Multatuli, Brieven. Bijdragen tot de Kennis van zijn Leven (onder redactie van M. Douwes Dekker -Hamminck Schepel) (tweede herziene druk in 1912)
1907 - Briefwisseling tusschen Multatuli en S.E.W. Roorda van Eysinga' (uitgegeven door M. Douwes Dekker - Hamminck Schepel)
1937 - Multatuli en zĳn zoon: brieven van Multatuli aan J. van der Hoeven (uitgezocht en ingeleid door Menno ter Braak)
1941 - Multatuli, Reisbrieven aan Mimi en andere bescheiden (onder redactie van J. Pée)
1942 - Brieven van Multatuli aan Mr Carel Vosmaer, R.J.A. Kallenberg van den Bosch en Dr Vitus Bruinsma. Documenten (onder redactie van J. Pée)
1944 - Keur uit de brieven van Multatuli (onder redactie van J. Pée)
1947 - Briefwisseling tusschen Multatuli en G.L. Funke (onder redactie van G.L. Funke [jr.])
1947 - Brieven aan J. Waltman Jr. (met een inleiding door en aantekeningen van Henri A. Ett)
1948 - Multatuli-literatuur. Lijst der geschriften van en over Eduard Douwes Dekker (door A.J. de Mare) (vergelijk ook Maatstaf, 1970, 677-773)
1948 - Twee brieven uit Menado (met een inleiding door en aantekeningen van Henri A. Ett)
1979 - Liefdesbrieven (bezorgd en van aantekeningen en een nawoord voorzien door Paul van 't Veer) (ISBN 902953205X)
1987 - Multatuli-literatuur 1948-1977. Lijst der geschriften van en over Eduard Douwes Dekker (door P.C. van der Plank)
2001 - "Men moet van myn gestreken lans, een vlaggestok maken": brieven van Multatuli en Tine Douwes Dekker aan de redersfamilie Smit (ingeleid en van aantekeningen voorzien door Chantal Keijspe et al.) (ISBN 9076314705)
2006 - Woutertje Pieterse (bewerkt en bekort door Ivo de Wijs) (ISBN 9076347611)

[bewerk] Secundaire literatuur

1874 - Een Zaaier. Studiën over Multatuli's werken (door Carel Vosmaer)
1900 - Eduard Douwes Dekker: Multatuli (door J.B. Meerkerk) (herziene versie in 1912)
1920 - Het leven en de werken van Eduard Douwes Dekker (Multatuli) (door J. de Gruyter)
1937 - Douwes Dekker en Multatuli (door Menno ter Braak)
1937 - De Man van Lebak: anekdoten en dokumenten betreffende Multatuli (door E. du Perron)
1938 - Multatuli, tweede pleidooi: beschouwingen en nieuwe dokumenten (door E. du Perron)
1962 - 100 jaar Max Havelaar. Essays over Multatuli (door Pierre H. Dubois, Multatuli-Genootschap, G. Stuiveling en D. de Vries)
1976 - De raadselachtige Multatuli (door W.F. Hermans) (tweede herziene druk 1987) (ISBN 9062250041) (ISBN 9023409779)
1995 - Multatuli van blanke radja tot bedelman (door Hans van Straten) (ISBN 9073978432) (ISBN 9073978386)
1995 - K. ter Laan's Multatuli Encyclopedie (onder redactie van Chantal Keijsper) (ISBN 9012081815)
1995 - De schrijver Multatuli (door Philip Vermoortel) (ISBN 9012081823)
2000 - Multatuli voor iedereen (maar niemand voor Multatuli) (door Nop Maas) (ISBN 9075697120)
2002 - Multatuli. Leven en werk van Eduard Douwes Dekker (door Dik van der Meulen) (ISBN 905875202X)

Dit is slechts een kleine selectie van het werk dat over Multatuli is verschenen. Een uitgebreid overzicht van de secundaire literatuur over Multatuli is te vinden op de pagina Secundaire literatuur over Multatuli.