Esperanto

El Vikipedio

Ĉi tiu artikolo temas pri la lingvo. Por aliaj signifoj de la vorto vidu Esperanto (apartigilo).

Specimeno

La Patro Nia: (Aŭskultu sondosieron) Patro nia, kiu estas en la ĉielo, sanktigata estu via nomo. Venu via regno, fariĝu via volo, kiel en la ĉielo, tiel ankaŭ sur la tero. Nian panon ĉiutagan donu al ni hodiaŭ. Kaj pardonu al ni niajn ŝuldojn, kiel ankaŭ ni pardonas al niaj ŝuldantoj. Kaj ne konduku nin en tenton, sed liberigu nin de la malbono. (Ĉar via estas la regno kaj la potenco kaj la gloro eterne.) Amen.

Esperanto ( aŭskultu ^Dosiero ) estas la plej multe parolata internacia planlingvo. Ĝia nomo venas de Doktoro Esperanto, la plumnomo per kiu L. L. Zamenhof publikigis la bazon de la lingvo en 1887. La intenco de Zamenhof estis krei facile lerneblan, neŭtralan lingvon por la internacia komunikado, kiu tamen ne malaperigu la jam ekzistantajn lingvojn.

Nuntempe Esperanto estas uzata por multaj aferoj, inkluzive de vojaĝado, korespondado, kultura interŝanĝo, literaturo kaj lingvo-instruado. Ĝin parolas inter 100.000 kaj 2.000.000 da homoj en la mondo, el kiuj proksimume 2.000 estas denaskaj parolantoj.

Enhavo 1 Specifaj trajtoj 2 Vortprovizo 2.1 Etimaj ekzemploj 2.2 Principoj de la vortelekto 2.3 Specifaj vortoj en Esperanto 3 Alfabeto kaj ortografio 4 Lingvoevoluo 5 Parolantaro 6 Movado 7 Kulturo 7.1 Famaj aŭtoroj de verkoj en Esperanto 8 Ankaŭ vidu 9 Esperanto kaj internacia uzo por pagata laboro 10 Eksteraj ligoj 10.1 Kritikoj

[redaktu] Specifaj trajtoj

La strukturoj de Esperanto subtenas la naturan emon de la homa pensado al analogio kaj estas pli trarigardeblaj ol tiuj de la plej multaj etnaj lingvoj. Tre produktiva sistemo de vortfarado garantias jam en frua stadio de la lingvolernado nuancitajn esprimeblecojn. Sekve fruaj sukcesoj emocie motivas la lernanton progresi.
Tial la sama lernintenso ebligas akiri kompareblan lingvan nivelon en ono de la tempo necesa en etna lingvo.

Ĝenerale pluraj monatoj da studado de Esperanto egalas kelkajn jarojn da lernado de lingvoj kiel la angla aŭ la franca.

Pro la domino de eŭropdevenaj vortradikoj, ekzemple azianoj bezonas pli da lernotempo, tamen malpli ol por alia azia lingvo.

En sia fama "Unua Libro" de Esperanto (1887) Zamenhof prezentis la gramatikon per 16 reguloj. (Kiuj kompreneble ne klarigas ĉiujn detalojn de la lingvouzo.) Tiu ĉi gramatiko eniris en la sistemdokumenton "Fundamento de Esperanto", kiu, laŭ decido de la unua Universala Kongreso en 1905, garantiu la kontinuecon de la lingvoevoluo.

[redaktu] Vortprovizo

La vortostoko devenas de diversaj lingvoj. Iuj novaj vortoj estas venintaj el ekstereŭropaj lingvoj kiel la japana, ĉar ili iĝis internaciaj, sed la plejparto venis el la ĉefaj eŭropaj lingvoj - precipe el la latina, la hispana, la franca, la germana kaj la angla. Pro la internaciemo, multaj etimoj apartenas al pluraj lingvoj eĉ se la konkreta formo en Esperanto similas pli al tiu de unu lingvo.

[redaktu] Etimaj ekzemploj

• el latinidaj lingvoj:
  • el la latina: abio, sed, tamen, okulo, akvo
  • el la franca: dimanĉo, fermi, ĉe, frapi, ĉevalo, butiko
  • el la itala: ĉielo, fari, voĉo
  • el la portugala: saŭdado
  • pluraj: facila, fero, tra, verda
• el ĝermanaj lingvoj:
  • el la germana: baldaŭ, bedaŭri, haŭto, jaro, nur
  • el la angla: birdo, mitingo, spite, suno, ŝarko, teamo
  • pluraj: bildo, fiŝo, fremda, grundo, halti, hasti, hundo, ofta, somero, ŝipo, vintro
• el slavaj lingvoj:
  • el la pola: celo, ĉu, krado, luti, moŝto
  • el la rusa: barakti, serpo, vosto
  • pluraj: klopodi, krom, prava
• el pliaj hindeŭropaj lingvoj
  • el la greka: hepato, kaj, biologio, politiko
  • el la litova: du, ju, tuj
  • el sanskrito: budho, nirvano, pado

• el Finno-Ugra grupo de la Uralaj lingvoj
  • el la samea: samea, boaco, jojko
  • el la finna: lirli, saŭno
  • el la hungara: cinci, ĉako, ĉardo, ĉardaŝo, ĉuro

• el semidaj lingvoj
  • el la hebrea: kabalo
  • el la araba: kadio, kaido

• el aliaj lingvoj
  • el la japana: cunamo, haŝio, hajko, utao, zeno
  • el la ĉina: toŭfuo

[redaktu] Principoj de la vortelekto

La tagoj de la semajno estas el la latinidaj lingvoj laŭ la francaj vortoformoj (dimanĉo, lundo, mardo ...), multaj partoj de la korpo laŭ la latinaj (hepato, okulo, brako, koro, reno...), kaj la unuoj de tempo el la ĝermanaj lingvoj laŭ formoj germanaj (jaro, monato, tago...). La nomoj de animaloj kaj vegetaloj ĉefe venas de la sciencaj latinaj nomoj.

Kiel jam supre estis videble, multaj vortoj samtempe klarigeblas el diversaj lingvoj. (Vidu en la libro "Etimologia vortaro de Esperanto" de Ebbe Vilborg)

• abdiki laŭ angla, franca, itala kaj latina
• abituriento laŭ germana kaj rusa
• ablativo laŭ latina, angla, itala kaj hispana, sed ĝi ankaŭ estas konata al germana lingvisto kaj lingvoŝatantoj
• funto laŭ pola, rusa, jida kaj germana
• ŝnuro laŭ germana, pola kaj ĉeĥa

Plue, Zamenhof zorgeme kreis malgrandan bazon de radikaj vortoj kaj afiksoj per kiu plia multo da vortoj estas konstruita. Pro tio, oni povas esprimi sin flue post lernado de malgranda vortprovizo (eble 500-2000 vortoj kaj afiksoj).

Kvankam Zamenhof klopodis internaciigi Esperanton, ĝi estas eŭropeca pro sia vortaro. Tiu trajto ne apartenas sole al Esperanto: la plejmulto de la projektoj de internaciaj lingvoj uzas la eŭropajn komunajn vortojn. La ĉefa diferenco inter Esperanto kaj aliaj planlingvoj devenas de la ne-eŭropeco de la gramatiko, kaj tiun ne-eŭropecon Zamenhof mem agnoskis kiel volan penon de li. La vorteroj kun gramatika funkcio aperas memstare ene de la vortaro, tiel ke ĉiu teksto estas deĉifrebla eĉ sen helpo de aparta gramatika klarigo. Aliflanke, li alkonformigis la gramatikajn vortetojn (interalie la vortfinaĵojn) tiel ke la eŭropanoj eĉ ne bezonu konscii pri tiu ne-eŭropeca gramatiko de Esperanto.

[redaktu] Specifaj vortoj en Esperanto

Ne ĉiuj vortoj de Esperanto havas signifon rekte diveneblan pere de aliaj lingvoj. Kelkaj el ili estas Esperantaj idiotismoj indiĝene naskitaj en Esperantujo, ĉu pro zamenhofa kaprico, ĉu pro natura lingvo-evoluo inter la parolantaro.

Laŭforme (rimarku, ke la listo enhavas mikse vortojn tute kutimajn kaj vortojn foje uzatajn sed neoficialajn):

aliĝilo, edzo, espo (slango por Esperanto), ĝi, kabei, nifo (laŭ angla UFO), pli, plej, ujo, zamenhofa.

Oni ankaŭ povus aldoni la tabelvortojn kaj la uzon de afiksoj kiel memstaraj vortoj (igi, ilo, ree, umi, ktp.).

Foje oni trovas la vortojn aliel, alies, -iĉ-, kaŭ (= kaj + aŭ), kaj ri, sed tiuj ne konformas al la reguloj de la Fundamento. Temas ĉe ili aŭ pri nekonsciaj pekoj kontraŭ la reguloj aŭ pri intencaj reformprojektoj.

Laŭsignife:

aligatori, fundamento, memzorganto, necesejo, kajmani, krokodili, krokodilo, fina venko, verda, verdo

[redaktu] Alfabeto kaj ortografio

La literumado aŭ ortografio ankaŭ estas tre simpla: unu fonemo por unu litero, kaj inverse.

Esperanto uzas la latinan alfabeton, sed ĉar la lingvo uzas pli ol 26 fonemojn (same kiel la plejmulto de lingvoj), por respekti la supran priskribitan principon, Zamenhof devis krei novajn literojn: la tiel nomatajn "ĉapelitajn" literojn: ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, ŭ.

En Esperantlingvaj TTT-paĝoj oni uzas (en 2006) la jenajn manierojn skribi la ĉapelitajn literojn de Esperanto:

• 74%: veraj supersignaj literoj, preskaŭ ĉiam laŭ Unikodo (rekte aŭ per numeraj signoreferencoj), iafoje laŭ Latino 3: ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, ŭ.
• 17%: surogate laŭ la X-sistemo: cx, gx, hx, jx, sx, ux.
• 9%: surogate laŭ la H-sistemo: ch, gh, hh, jh, sh, u.

[redaktu] Lingvoevoluo

Kvankam E. montriĝis plene taŭga por la celoj de la internacia komunikado, dum ĝia tuta historio ne mankis proponoj reformi detalojn. En la jaro 1908 el reformprovo rezultis nova lingvoprojekto, kaj fine aparta planlingvo: Ido. Kontraste al ĝi Esperanto de 1887 ĝis hodiaŭ evoluis sen radikalaj ŝanĝoj, sed malrapide kaj kontinue. Tiu (iam preskaŭ ne rimarkata, iam akre pridisputata) lingvoŝanĝiĝo ampleksas (krom la ĝenerala kresko de la vortprovizo) interalie la sekvajn tendencojn:

• prefero de mallongaj vortoformoj - ekzemple spontana anstataŭ spontanea
• arkaikiĝo de vortoj (ekz.: pafilego) kaj paralela enuziĝo de novaj (ekz.: kanono)
• nuanciga pliriĉigo de la vortostoko, ekzemple al bleki (= produkti bestosonojn) aldoniĝis tuta listo de verboj por unuopaj bestospecioj
• evoluo de signifodiferenco de paralelaj formoj - ekz.: plaĝo = bordostrio speciale taŭga por bano kaj sunbruniĝo, plej ofte tiucele transformita de homoj; strando = origina, natureca , pli "sovaĝa" bordostrio
• uzo de k (en kelkaj kazoj h) anstataŭ pli frua ĥ, precipe post r.
• uzo de -io anstataŭ -ujo en landnomoj
• pli ofta adverbigo - ekzemploj: lastatempe anst. en la lasta tempo, aviadile anst. per aviadilo, haste kaj laste anst. hastante kaj kiel la lasta
• evito de kompleksaj verboformoj
• uzo de afiksoj kiel memsignifaj vortoj - ekz.: ega, eta, emo, malo, iĝi, estro, estraro, ilo, ilaro, ejo, ismo

Proponoj pri reformoj de lingvaj detaloj estas lastatempe ne malofte diskutataj en la novaĵgrupo soc.culture.esperanto; ekzemple enkonduko de nova triapersona ununombra pronomo sekse neŭtra (ri, ŝli) aŭ konsekvenca uzo de ĝi en tiu rolo.

Personaj pronomoj en Esperanto

	singulara						plurala			nedifina	resenda*** (refleksivo)
	unua	dua		tria			unua	dua	tria
		kutima	intima*	vira	ina	neŭtra**
	mi	vi	ci	li	ŝi	ĝi	ni	vi	ili	oni	si

(*) Kvazaŭ-arĥaikaĵo, tre malofte uzata.
(**) La seksindiferenta (neŭtra laŭ PIV difinebla kiel prezentanta neniun difinitan sekson) pronomo »ĝi« povas esti (laŭ la ekzemploj el la Fundamento de Esperanto) uzata por objektoj aŭ kiel senseksa triapersona pronomo por vivantaj kreaĵoj kiel homoj. Tamen ĝi plej ofte estas uzata nur por aĵo, besto aŭ infaneto.
(***) Uzebla nur por la tria persono.

[redaktu] Parolantaro

La nombro de Esperanto-parolantoj estas nekonata. Nur eblas taksoj. La plej multaj varias inter 100 mil kaj 1,5 milionoj.
Kelkaj parolas eĉ pri pluraj milionoj, sed tiam supozeble temas pri ĉiuj homoj, kiuj iam informiĝis pri bazaj elementoj de la lingvo, eble eklernis ĝin, ankoraŭ rememoras kelkajn vortojn, sed fakte ne scipovas praktike utiligi la lingvon. Se la kriterio estu tute flua altanivela lingvouzo, komparebla al denaska nivelo en aliaj lingvoj la taksoj eĉ reduktiĝas je unu aŭ kelkaj dekmiloj. (>pliaj informoj)

Inter la planlingvoj (ekzemple, Interlingvao kaj Loĵbano), Esperanto estas la plej uzata kaj la sola kun evoluintaj daŭraj aplikoj en preskaŭ ĉiuj vivosferoj. Interlingvao, la ĉefa konkuranto de Esperanto inter la planlingvoj, havas ĉirkaŭ mil parolantojn.

[redaktu] Movado

La ĉefa tutmonda Esperanto-organizaĵo estas la Universala Esperanto-Asocio. Ĝi jam de kelkaj jardekoj kunrilatas kun Unuiĝintaj Nacioj. Unesko (Organizaĵo de la Unuiĝintaj Nacioj pri Edukado, Scienco kaj Kulturo) adoptis du rezoluciojn favorajn al Esperanto (1954 kaj 1985), per kiuj ĝi agnoskas la indajn atingaĵojn de Esperanto kaj instigas ĝian utiligon. Sed, malsimile al la latina en mezepoka Eŭropo kaj la angla en nia jarcento, bazo de lernejoj, universitatoj kaj lernolibroj mankas al Esperanto.

La plej fama simbolo de Esperanto estas la kvinpinta verda stelo, kiu simbolas la esperon (verdo estas koloro de espero) sur la kvin kontinentoj, kaj kiu ankaŭ ornamas la Esperantan flagon.

[redaktu] Kulturo

Esperanto havas literaturon, parte originalan, parte tradukitan el naciaj lingvoj (kaj parte eĉ surretan). Bedaŭrinde, malmultas esperantaj verkoj tradukitaj al naciaj lingvoj, kaj do la ekstermovada publiko ne povas facile legi ilin. Ĝi ankaŭ havas muzikon, gazetojn, organizojn, kaj dissendojn per radio en Esperanto. Vidu liston de radiostacioj, kiuj dissendas en Esperanto.

Ankaŭ ekzistas kelkaj esperantlingvaj podkastoj. Inter ili, verŝajne plej populara estas Radio Verda kiu funkcias ekde 1998. Internacia Televido nun funkcias sub la sponsorado de Ĝangalo, kaj nun faras la epokon de televido. Malfeliĉe tiu televido ŝajne ne plu funkcias: nun videblas nur nigra ekrano.

[redaktu] Famaj aŭtoroj de verkoj en Esperanto

William Auld Julio Baghy Kazimierz Bein (Kabe) Marjorie Boulton Jorge Camacho Fernando de Diego

Kálmán Kalocsay Laŭlum Miyamoto Masao Abel Montagut Nemere István Claude Piron

Edmond Privat Reto Rossetti Raymond Schwartz Spomenka Štimec Gaston Waringhien Ludoviko Zamenhof

[redaktu] Ankaŭ vidu

Akademio de Esperanto Esperant' Esperanta alfabeto Esperanta etimologio Esperanto kaj Ido komparataj Esperanta kulturo Esperantistoj ĉirkaŭ la mondo Esperantigo de nomoj Esperanto-movado Esperantologio Eŭropo - Demokratio - Esperanto Kurso de Esperanto Parolu

Gravaj geesperantistoj Historio de Esperanto Lingvaj institutoj Proponitaj reformoj Nombro de Esperanto-parolantoj Pra-Esperanto Esperantidoj Propedeŭtika valoro de Esperanto Slango Tabelvortoj

[redaktu] Esperanto kaj internacia uzo por pagata laboro

Ekzistas kelkaj kampoj, en kiuj oni jam hodiaŭ uzas Esperanton profesie. Kiel ekzemploj povas servi eldona agado aŭ turismo (ĝenerale aŭ kleriga). Pli pri la profesia uzo de Esperanto oni povas legi ekzemple en Petr Chrdle: Profesia uzo de Esperanto kaj ĝiaj specifaj trajtoj (KAVA-PECH, 1995). Se vi deziras labori per Esperanto aŭ trovi laboranton kiu parolas Esperanto, bonvolu uzu la senpagan retservon Eklaboru.

[redaktu] Eksteraj ligoj

• Multlingva Informcentro pri Esperanto en 62 lingvoj
• Terminaroj ĉe UEA
• Datumbazo de originalaj Esperanto-verkaĵoj kaj aŭtoroj, kun biografioj kaj bildoj
• Diskutgrupo "Ni parolas Esperante"
• TERRA Esperanto ekspedicio - Renkonte al teroj kaj homoj: Esperanto de Oriento ĝis Okcidento
• Mi lernos la internacian lingvon Esperanto sed nur se 20,000,000 homoj tra la tuta mondo faras same - Tutmonda promeso
• Esperantaj forumoj : Esperantio kaj Esperantomondo
• Parolu: Maŝina parolo en Esperanto

[redaktu] Kritikoj

• Esperantokritika paĝaro (anglalingve)
• Ĉu la Esperanta vortaro estas tro vasta? (anglalingve)

---

Ĉi tiu artikolo estas akceptita en la liston de elstaraj artikoloj.