Забони эсперанто
From Википедиа
ЭСПЕРАНТО - ЗАБОНИ БАЙНАЛМИЛАЛӢ Заменгоф Л.Л. (1859-1917) Фирдавс Шукуров
Дар замони ҳозира дар ҷаҳон бо зиёда аз 5 ҳазор забону лаҳҷаҳо гуфтугӯ мекунанд. Шумораи хеле зиёди забонҳо, ки инсоният бо онҳо мубодилаи афкор мекунад ва адабиёти худро нашр менамояд, заруратеро ба миён овардааст, ки забони ёридиҳандаи байналхалқии барои хар як кас дастрас ба вуҷуд ояд.
Ба миён омадани ин гуна забон ба халқияту миллатҳои гуногуни ҷаҳон имконият медод, ки озодона бо хамдигар муносибат карда тавонанд, таҷрибаи истеҳсолӣ ва илмии ҳамдигарро омӯзанд ва ривоҷу равнақ диҳанд. Ин барои тараққиёти маданияти инсоният аҳамияти калон медошт.
Идеяи тартиб додани забони байналхалқиро нахустин бор файласуфи машхури Юнони қадим Платон пешниҳод мекунад. ӯ мегуяд, ки Парвардигор ба инсоният некӯкорӣ мекард, агар он ба ҷои хазор забон якто забони умумӣ тӯҳфа мекард. Ин ақидан файласуф дар қиссаи сохтмони манораи Вавилон инъикос ёфтааст. Барои он ки сохтмончиён як дигарро нафаҳманд ва манораро то осмон набардоранд, гӯё Худованд забонҳои сохтмончиёнро гуногун кард.
Дар асрҳои XVIII-XIX бузургтарин олимони Аврупо тамоми қувваи худро барои ҳалли ин масъала бахшиданд. Олимони зиёд борҳо пешниҳод карданд, ки яке аз забонҳои миллии мавҷуда ба сифати забони ягонаи байналхалқӣ эътироф карда шавад. Бештар ба ин вазифа забони англисиро пешниход мекарданд. Лекин ин тавр ҳал шудани масъала нисбат ба мақому мароми миллатҳои дигар беҳурматӣ мебуд. Солҳои охир садҳо забонҳои сунъӣ ба вуҷуд омаданд (шумораи онҳо хозир қариб 900-то мебошад). Аз ин қатор забонҳои Солресол, Универсал, Волапюк, Идо, Интерлингва машҳур мебошанд. Лекин ҳамаи ин забонҳо ба як забоне, ки Эсперанто ном дошт ва дар охири асри XIX арзи вуҷуд кард, муқобилият карда натавонистанд.
14-уми июли соли 1887 як духтури чашм, ки дар шаҳри Варшаваи Польша истиқомат мекард (он вақт Польша тобеи Россияи подшоҳӣ буд), китоби "Забони байналхалқӣ"-ро бо тахаллуси "Доктор Эсперанто" аз чоп баровард. Калимаи эсперанто маънои "умедвор"-ро дар бар мегирад. Ин духтур Людвиг Заменгоф буд, ки аз хурдиаш забонҳои зиёдеро медонист. ӯ барои офаридани чунин забон солҳои зиёд заҳмат кашид. Ин забони ёрирасони байналхалқӣ дар асл сунъӣ набуд. Олим ин забонро мувофиқи қонуну қоидаҳои илмию мантиқӣ дар асоси забонҳои миллатҳои Осиёю Аврупо бунёд кард.
Cолҳои 90-уми асри ХIX Заменгоф Л., Грабовский A., Некрасов Н.В. барин олимону адибон аз асарҳои классикии адабиёти ҷаҳон ба ин забон намунаҳо тарҷума намуданд. Албатта, ин ҳодисаи хеле аҷиб ва ҳатто ҳаяҷоноваре буда, он фикру ақидаҳои оид ба номуътамад будани забони эсперанторо пурра барҳам дод. Толстой Л.Н., Горький А.M.,Луначарский A.B., Циолковский K.Э., Барбюс А., Роллан Р. ва дигар шахсони бузург тарафдори гарму ҷушони забони эсперанто буданд.
Ба вуҷуд омадани фашизм дар бисёр мамлакатҳои Аврупо ва саршудани ҷанги ҷаҳонии дуюм ҳаракати эсперантӣ ва худи забонро ба гӯшаи фаромушӣ бурд. Баъди ҷанг эсперанто бо дар кураи Замин фаро гирифт. Бояд гуфт, ки дар Иттифоқи Шӯравӣ низ дар солҳои 1937-1939 тамоми эсперантодононро, чун душманони халқ мехисобиданд ва қариб нест карда буданд.
Эсперанторо дар мактабҳои бисёр мамлакатҳо меомӯзанд. Ба ин забон тақрибан 50 хел маҷаллаю рӯзномаҳои гуногун ва 7-то маҷаллаи илмӣ чоп мешавад. Дар ҳар се рӯз бо ин забон як китоб аз чоп мебарояд. Нашриёти "Энсиклопедияи Тоҷик" луғати пурраи "Русӣ-Эсперантӣ"-ро соли 1989 нашр кард, ки ҳоло хеле камёфт шудааст. Ин китоб на танҳо барои эсперантодонони ҷумхуриамон, балки барои дӯстони забон дар тамоми Иттиҳоди давлатҳои соҳибистиқлол тӯҳфаи хеле арзанда буд. Тақрибан дар 10 мамлакати дунё ба ин забон барномаҳои радиою телевизион бурда мешаванд. ҳар сол садҳо семинарҳо, конграҳои байналхалқӣ, вохӯрӣ дарлагерҳо ва дигар чорабиниҳо бо забони эсперанто барпо мегардад. Хаар рӯз дар ягон гӯшаи кураи Замин вохӯрии байналхалқии эсперантодонон мегузарад, ки мақсади асосии он мубориза бурдан барои сулҳ дар руи Замин мебошад. Дар ин вохӯриҳо забони эсперанто вазифаи забони байналхалқиро иҷро мекунад. Нидои сулҳхохонаи эсперантодонон минбаъд баландтар садо хоҳад дод. Имрӯз миллионҳо одамон бо ин забон гуфтугӯ мекунанд.
Забони эсперанто бисёр нафису зебо мебошад ва баъзан забонҳои испанию итолиявиро ба хотир меорад. Аз худ кардан ва харф задан ба ин забон нисбат ба ҳар гуна забонҳои хориҷии дигар 10-15 маротиба осонтар мебошад. Бинобар ин миллионҳо нафар одамон дар зиёда аз 100 мамлакати дунё ин забони байналхалқиро меомӯзанд.
Шӯҳрат ва густариши васеъи забони эсперанто махсусан дар омӯзиши нисбатан осони вай мебошад. Баъд аз омӯзиши чандҳафтаина ба ин забон мукотибаи дӯстӣ Анҷом додан, дар вохӯриҳои байналхалқӣбо одамони тамоми дунё иштирок намудан мумкин аст. Сабаби воқеан осон будани забони эсперанто ба таври муфассал маънидод мекунем.
Грамматикаи забони эсперанто истисно надорад. Асоси онро 16-то қоида ташкил медиҳад. Калимаҳо аз забонҳои гуногун гирифта шудаанд ва бо як тарз хонда мешаванд. Ақсарияти калимаҳо байналхалқианд. Алифбои эсперанто лотинӣ аст. Он аз 28 ҳарф иборат буда 28 садоро дар бар мегирад:
Aa, Bb, Cc, Ĉĉ, Dd, Ee, Ff, Gg, Ĝĝ, Hh, Ĥĥ, Ii, Jj, Ĵĵ,
Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Rr, Ss, Ŝŝ, Tt, Uu, Ŭŭ, Vv, Zz.
Ба ҳар як ҳарф як садо мувофиқ аст. Калимаҳо тавре ки навишта мешаванд, хамон хел хонда мешаванд. Талаффузи онҳо ҳеч душворие надорад. Зада дар калимаҳои бисёрхиҷо хамеша дар хиҷои пеш аз охирин гузошта мешавад: hote`lo, ami`ko, kontine`nto.
Бо талаффузи худ танҳо миқдори ками харфҳо дар забони тоҷики фарқ доранд:
- с=тс (контсерт): cigaro, princo;
- e=э (аэропорт): aero, estas;
- h=ҳ(ҳосил): havi, hufo;
- j=й (май): kaj, majo.
ғайр аз ин чанд харфи хоси забони эсперанто мавҷуданд:
- ĉ=ч (чой): ĉielo, ĉevalo;
- ĝ=ҷ(ҷумла): ĝangalo, manĝo;
- ĥ=х (хирс): ĥalato, iĥtiologo;
- ĵ=ж (маҷалла): ĵurnalo, ĵetono;
- ŝ=ш (кишти): ŝipo, ŝarko;
- ŭ=у -и кутоҳ(нау): paŭzo, aŭto.
Танҳо як артикли муайян мавҷуд аст: la. Артикли номуайянӣ вуҷуд надорад. Масалан: tablo - (ягон) миз, la tablo - (ин) миз. ҳамаи исмҳо бо пасванди -o, ва ҳамаи сифатҳо бо пасванди -a тамом мешаванд: granda domo - хонаи калон, bona homo - одами хуб. Дар шумораи ҷамъ исм ва сифат дар охири калима пасванди -j -ро мегиранд: grandaj domoj - хонаҳои калон, bonaj homoj - одамҳои хуб.
ҳамаи феълҳо дар шакли тасрифнашаванда соҳиби пасванди -i мебошанд. Зарфҳои сохта танҳо як пасванди -e доранд.
Tahmina estas bela - Тахмина зебо аст (сифат). Tahmina ludas bele - Тахмина зебо менавозад (зарф).
Дар забони эсперанто танҳо ду падеж ҳаст:
- номинатив
- la ronda tablo - мизи мудаввар (ки? ё чи?);
- аккузатив
- la rondan tablon - мизи мудавварро (киро? ё чиро?).
Падежҳои дигар бо воситаи пешояндҳо сохта мешаванд:
- de la ronda tablo - аз пеши мизи мудаввар;
- al la ronda tablo - ба пеши мизи мудаввар;
- per la ronda tablo - бо мизи мудаввар;
- pri la ronda tablo - дар бораи мизи мудаввар.
Шумораи миқдорӣ:
- unu - як ses - шаш dudek - бист cent - сад
- du - ду sep - ҳафт tridek - сӣ ducent - дусад
- tri - cе ok - ҳашт kvardek - чил mil - ҳазор
- kvar - чор naŭ - нуҳ sesdek - шаст du mil - ду ҳазор
- kvin - панҷ dek - даҳ naŭdek - навад tri mil - се ҳазор
- ва ғайра.
- Шумораи тартиби бо пасванди-а сохта мешавад.
- Масалан : unua - якум, dua - дуввум, dudek kvina - бисту панҷум.
ҷонишинҳои шахсӣ:
- mi - ман ni - мо
- vi - ту vi - шумо
- li - вай, ӯ ili - онҳо
- ŝi - вай, ӯ
- ĝi – вай, он
- li, ŝi - танҳо барои одамон,
- ĝi - барои ашё.
ҷонишинҳои соҳибӣ бо воситаи пасванди -a сохта мешаванд:
mia - аз они ман nia - аз они мо via - аз они ту via - аз они шумо lia - аз они вай ilia - аз они онҳо.
ҷонишинҳо дар падежҳои гуногун мисли исм ва сифат сохта мешаванд :
mi - ман de mi - аз они ман al mi - ба ман min - маро pere de mi - ба воситаи ман pri mi - дар бораи ман.
Сифат дар забони эсперанто се дараҷа дорад: оддӣ, қиёсӣ ва олӣ. Дараҷаҳои сифат бо воситаи пешояндҳои pli ... ol... - ...-тар аз ... (дараҷаи қиёсӣ), plej ... - ...-тарин (аз ҳама ...) (дараҷаи олӣ) сохта мешаванд. Масалан:
granda - калон pli granda ol ... - калонтар аз ... plej granda - калонтарин
ҳамаи феълҳо дар шакли тасрифнашаванда соҳиби пасванди -i мебошанд. Зарфҳои сохта танҳо як пасванди -e доранд.
Tahmina estas bela - Тахмина зебо аст (сифат). Tahmina ludas bele - Тахмина зебо менавозад (зарф).
Дар забони эсперанто танҳо ду падеж ҳаст:
1) номинатив la ronda tablo - мизи мудаввар (ки? ё чи?); 2) аккузатив la rondan tablon - мизи мудавварро (киро? ё чиро?).
Падежҳои дигар бо воситаи пешояндҳо сохта мешаванд:
de la ronda tablo - аз пеши мизи мудаввар; al la ronda tablo - ба пеши мизи мудаввар; per la ronda tablo - бо мизи мудаввар; pri la ronda tablo - дар бораи мизи мудаввар.
Шумораи миқдорӣ:
unu - як ses - шаш dudek - бист cent - сад du - ду sep - ҳафт tridek - сӣ ducent - дусад tri - cе ok - ҳашт kvardek - чил mil - ҳазор kvar - чор naŭ - нуҳ sesdek - шаст du mil - ду ҳазор kvin - панҷ dek - даҳ naŭdek - навад tri mil - се ҳазор ва ғайра.
Шумораи тартиби бо пасванди-а сохта мешавад. Масалан : unua - якум, dua - дуввум, dudek kvina - бисту панҷум.
ҷонишинҳои шахсӣ: mi - ман ni - мо vi - ту vi - шумо li - вай, ӯ ili - онҳо ŝi - вай, ӯ ĝi – вай, он
li, ŝi - танҳо барои одамон, ĝi - барои ашё.
ҷонишинҳои соҳибӣ бо воситаи пасванди -a сохта мешаванд:
mia - аз они ман nia - аз они мо via - аз они ту via - аз они шумо lia - аз они вай ilia - аз они онҳо.
ҷонишинҳо дар падежҳои гуногун мисли исм ва сифат сохта мешаванд :
mi - ман de mi - аз они ман al mi - ба ман min - маро pere de mi - ба воситаи ман pri mi - дар бораи ман.
Сифат дар забони эсперанто се дараҷа дорад: оддӣ, қиёсӣ ва олӣ. Дараҷаҳои сифат бо воситаи пешояндҳои pli ... ol... - ...-тар аз ... (дараҷаи қиёсӣ), plej ... - ...-тарин (аз ҳама ...) (дараҷаи олӣ) сохта мешаванд. Масалан:
granda - калон pli granda ol ... - калонтар аз ... plej granda - калонтарин
ҳамаи феълҳо дар шакли тасрифнашаванда соҳиби пасванди -i мебошанд. Зарфҳои сохта танҳо як пасванди -e доранд.
Tahmina estas bela - Тахмина зебо аст (сифат). Tahmina ludas bele - Тахмина зебо менавозад (зарф).
Дар забони эсперанто танҳо ду падеж ҳаст:
1) номинатив la ronda tablo - мизи мудаввар (ки? ё чи?); 2) аккузатив la rondan tablon - мизи мудавварро (киро? ё чиро?).
Падежҳои дигар бо воситаи пешояндҳо сохта мешаванд:
de la ronda tablo - аз пеши мизи мудаввар; al la ronda tablo - ба пеши мизи мудаввар; per la ronda tablo - бо мизи мудаввар; pri la ronda tablo - дар бораи мизи мудаввар.
Шумораи миқдорӣ:
unu - як ses - шаш dudek - бист cent - сад du - ду sep - ҳафт tridek - сӣ ducent - дусад tri - cе ok - ҳашт kvardek - чил mil - ҳазор kvar - чор naŭ - нуҳ sesdek - шаст du mil - ду ҳазор kvin - панҷ dek - даҳ naŭdek - навад tri mil - се ҳазор ва ғайра.
Шумораи тартиби бо пасванди-а сохта мешавад. Масалан : unua - якум, dua - дуввум, dudek kvina - бисту панҷум.
ҷонишинҳои шахсӣ: mi - ман ni - мо vi - ту vi - шумо li - вай, ӯ ili - онҳо ŝi - вай, ӯ ĝi – вай, он
li, ŝi - танҳо барои одамон, ĝi - барои ашё.
ҷонишинҳои соҳибӣ бо воситаи пасванди -a сохта мешаванд:
mia - аз они ман nia - аз они мо via - аз они ту via - аз они шумо lia - аз они вай ilia - аз они онҳо.
ҷонишинҳо дар падежҳои гуногун мисли исм ва сифат сохта мешаванд :
mi - ман de mi - аз они ман al mi - ба ман min - маро pere de mi - ба воситаи ман pri mi - дар бораи ман.
Сифат дар забони эсперанто се дараҷа дорад: оддӣ, қиёсӣ ва олӣ. Дараҷаҳои сифат бо воситаи пешояндҳои pli ... ol... - ...-тар аз ... (дараҷаи қиёсӣ), plej ... - ...-тарин (аз ҳама ...) (дараҷаи олӣ) сохта мешаванд. Масалан:
granda - калон pli granda ol ... - калонтар аз ... plej granda - калонтарин
Шаклҳои феълӣ системанок сохта мешаванд. Феълҳои нодуруст вуҷуд надоранд. Се намуди бандак барои сохтани замонҳои ҳозира, гузашта ва ояндаи феъл мавҷудаст.
Замони ҳозира -as:
mi amas vin - ман туро дӯст медорам; vi amas vin - ту худатро дӯст медорӣ; li amas vin - вай туро дӯст медорад.
Замони гузашта -is: mi amis vin - ман туро дӯст медоштам; vi amis vin - ту худатро дӯст медоштӣ; li amis vin - вай туро дӯст медошт‚ ё ин ки ман туро дӯст дошта будам; ту худатро дӯст дошта будӣ; вай туро дӯст дошта буд.
Замони оянда -os:
mi amos vin - ман туро дӯст ҳоҳам дошт; vi amos vin - ту худатро дӯст ҳоҳи дошт; li amos vin - вай туро дӯст ҳоҳад дошт.
Сиғаи шартӣ бо бандаки –us сохта мешавад:
mi kantus, se - ман суруд мехондам, агар; li irus, se - вай мерафт, агар.
Сиғаи амр бо бандаки -u сохта мешавад:
laboru! - кор кун(ед)!, manĝu! - хур(ед)!, skribu! - навис(ед)!
Саволҳои тасдиқӣ ва инкорӣ бо воситаи ҳиссачаи ĉu сохта мешаванд .
ĉu vi komprenas min? - Оё шумо маро мефаҳмед ? Jes, mi komprenas vin. - ҳа, ман шуморо мефаҳмам. ё ин ки: Ne, mi ne komprenas vin. - Не, ман шуморо намефаҳмам.
Пешвандҳо дар забони эсперанто:
bo- хешшавӣ дар натиҷаи никоҳ: patrino - модар, bopatrino - хушдоман, модарарус;
ek- саршави ё зудгузарии амал: kanti - суруд хондан, ekkanti – Сар кардани сурудхонӣ, iri - рафтан, ekiri - ба роҳ даромадан;
dis- тақсим, ҷудо ё охири амал: doni - додан, disdoni – тақсим карда додан, vendi - фурӯхтан, disvendi - фурӯхта тамом кардан;
fi- нафрат: odoro -бӯй, fiodoro -бадбӯй, intenca -бо ният, fiintenca - бадқасд, бадхоҳ;
ge- ду ҷинс бо ҳам: patro - падар, gepatroj - падару модар, filo - писар, gefiloj - писару духтар (фарзандҳо);
mal- антонимҳо: sana - солим, malsana - касал, alta - баланд, malalta - паст;
mis- хато (кардашуда): vidi - дидан, misvidi - хато дидан, kalkuli - ҳисоб кардан, miskalkuli - хато ҳисоб кардан;
pra- қадим будани чизе, дараҷаи хешӣ ба боло ва поён: patrujo - ватан, prapatrujo - ватани аслӣ, lingvo - забон, pralingvo -забони мабдаъ, avo - бобо, praavo - бобокалон, nepo - набера, pranepo - абера;
re- аз нав кардан ё баргардонидан: doni - додан, redoni - баргардондан, skribi - навиштан, reskribi - аз нав навиштан;
vir- ишораи ба ҷинсияти нар будан: ŝafo - гӯсфанд, virŝafo - қӯшқор, bovo - гов, virbovo - барзагов.
Пасвандҳои исмсоз дар забони эсперанто:
-aĉ- беилтифоти, беписанди: azeno - хар, azenaĉo - хари лоғар, domo - хона, domaĉo - хонаи хароб, ovo - тухм, ovaĉo - тухми палағда;
-ad- аз феълҳо исми амал месозад: kanti - суруд хондан, kantado - сурудхонӣ, legi - китоб хондан, legado -китобхонӣ;
-aĵ- чизе ки сифати хос дорад; моле ки ба ягон чиз таъин кардашудааст; натиҷаи ягон хел амал: nova - нав, novaĵo - навигарӣ, alta - баланд, altaĵo - баландӣ, manĝi - хӯрдан, manĝaĵo - хӯрок, pentri - расм кашидан, pentraĵo - расм;
-an- узви ташкилот, ҳизб, ҷомеа; сокин: partio - ҳизб, partiano - узви ҳизб, Duŝanbe - Душанбе, Duŝanbeano - душанбегӣ, urbo - шаҳр, urbano - шаҳрванд;
-ar- маҷмӯъи шахсҳо ё ашё: homo - одам, homaro - башарият, vorto - калима, vortaro - луғат, arbo - дарахт, arbaro - ҷангал;
-ĉj- навозиш дар исмҳои мардона: Ahmad - Аҳмад, Ahmaĉjo - Ахмадҷон, Umedo - Умед, Umeĉjo - Умедҷон;
-ec- сифат, хосият: amiko - ҷӯра, amikeco - дӯстӣ, riĉa - бой, riĉeco - боигарӣ;
-ej- ҷой, манзил, бино, хона: lerni - хондан, lernejo - мактаб, loĝi - истиқомат кардан, loĝejo - манзил, teo - чой, teejo - чойхона, abelo - занбӯри асал, abelejo - ҷои қуттиҳои занбӯри асал;
-er- зарра, қисмча: mono - пул, monero - танга, pano - нон, panero - нонреза, ĉeno - занҷир, ĉenero - ҳалқа;
-id- фарзанд, насл: reĝo - шоҳ, reĝido - шоҳзода, reĝidino - малика, bovo - гов, bovido - тайлоқ, bovidino - гӯсола;
-il- олат, асбоби амалкунӣ: tranĉi - буридан, tranĉilo - корд, ŝlosi - маҳкам кардан, ŝlosilo - калид;
-in- ҷинси занона: patro - падар, patrino - модар, edzo - шавҳар, edzino - зан, ҳамсар koko - хурӯс, kokino - мурғ; -ing- ашёе, ки дар он ягон чиз ҷой мегирад: cigaredo - сигор, cigaredingo - мундштук, kandelo - шамъ, kandelingo - шамъдон;
-ism- назария, таълим, ҷараён: socialismo - сосиализм, homo - одам, homaro - башарият, homaranismo - хомаранизм, башардустӣ(дӯст доштани башарият);
-ist- шахсе ки соҳиби ягон қасб ё пайрави назария, таълим, ҷараён аст: instrui - хонондан, instruisto - муаллим, pentri - расм кашидан, pentristo - рассом, komunisto - комунист, marksisto - марксист, esperanto - забони эсперанто, esperantisto - эсперантодон;
-nj- навозиш дар исмҳои занона: Sabina - Сабина, Sabinjo - Сабинаҷон, ĝamila - ҷамила, ĝaminjo (ĝanjo) - ҷамилаҷон, Nigina - Нигина, Niginjo (Ninjo) - Нигинаҷон;
-op- маҷмӯъ (дар шумораҳои ҷомеъ): du - ду, duopo - дуто, ду кас, kvar - чор, kvaropo - чорто, чор кас;
-uj- а) зарф, анбор; ашёе, ки дар он ягон чиз нигоҳ дошта мешавад: mono - пул, monujo - ҳамён, abelo - занбӯри асал, abelujo - қуттии занбӯри асал, krajono - қалам, krajonujo - қаламдон; б ) мамлакате, ки дар он одамони ягон миллати муайян истиқомат мекунанд (дар солҳои охир ба ҷои -uj- суффикси -i- ро истифода мебаранд): germano - немис, олмонӣ, Germanujo (Germanio) - Олмонистон, taĝik - тоҷик, Taĝikujo (Taĝikio) - Тоҷикистон; в ) дарахти мевадор: piro - нок, pirujo - дарахти нок, uvo - ангур, uvujo - ток;
-ul- шахсе ки соҳиби сифату хосияти муайян аст: scienco - илм, scienculo - олим, bona - хуб, bonulo - одами хуб, riĉa - бой (сифат), riĉulo - бой (исм);
Пасвандҳои сифатсоз:
-em- ба амалиёти муайян майл ё шавқ доштан: paroli - гап задан, parolema - шавқи гап задан доштан, timi - тарсидан, timema - тарсончак, labori - кор кардан, laborema - меҳнатдӯст;
-ebl- лоиқи амале будан: trinki - нӯшидан, trinkebla - ба нӯшидан истифода мешудагӣ, kudri - дӯхтан, kudrebla - дӯхта мешудагӣ;
-end- зарурат, лозимият: trinki - нӯшидан, trinkenda - зарурати нӯшидани чизе, legi - хондан, legenda - зарурати хондани чизе;
-ind- муносиби (арзандаи) муомилаи муайян: kredi - бовар кардан, kredinda - боваринок, spekti - тамошо кардан, spektinda - тамошобод;
-obl- ...карата, (ба миқдори муайян калон кардашуда): du - ду, duobla - дукарата, kvin - панҷ, kvinobla - панҷкарата.
Пасвандҳои хурдӣ ва калонӣ:
-et- хурдӣ (дараҷаи сусти ошкоршудани аломат): domo - хона, dometo - хонача, homo - одам, hometo - одами пакана, varma - гарм, varmeta - гармакак, manĝi - хӯрок хурдан, manĝeti - шушбанд кардан;
-eg- калонӣ (дараҷаи калони ошкоршудани аломат): vojo - роҳ, vojego - роҳи калон, varma - гарм, varmego - сӯзон, labori - кор кардан, laboregi - бисёр кор кардан.
Пасвандҳои феълсоз:
-ig- ба ягон хел амал маҷбур кардан ё ин ки ягон шакл, намуд ё амалро ба вуҷуд овардан: pura - тоза, purigi - тоза кардан, verda - сабз, verdigi - сабз кардан, manĝi - хурдан, manĝigi - хурондан;
-iĝ- ба ягон шакл, намуд ё ҳолат омадан: edzo - шавҳар, edziĝi - шавҳар шудан, ruĝa - сурх, ruĝiĝi - сурх шудан, fleksi - қат кардан, fleksiĝi - қат шудан.
Пасвандҳои сифати феълӣ ва зарфҳои феълӣ:
(бо ёрии пасвандҳои хос дар забони эсперанто сифатҳо ва зарфх’ои феълӣ сохта мешаванд; сифатҳои феълӣ соҳиби пасванди -a ва зарфҳои феълӣ соҳиби пасванди -e мебошанд)
-ant- сифат ва феъли ҳоли шакли фаъоли замони ҳозира: leganta - хонда истодагӣ, legante - хондаистода, iranta - рафта истодагӣ, irante - рафтаистода, dormanta - хоб карда истодагӣ, dormante - хоб кардаистода;
-int- сифат ва феъли ҳоли шакли фаъоли замони гузашта: leginta - хонда истода будагӣ, leginte - хонда истода, irinta - рафта истода будагӣ, irinte - рафта истода, dorminta - хоб карда истода будагӣ, dorminte - хоб карда истода;
-ont- сифат ва феъли ҳоли шакли фаъоли замони оянда: legonta - хонда истода мешудагӣ, legonte - дар оянда хонда истода буда, ironta - раванда, ironte - дар вақти рафтани оянда, dormonta - майли хоб кардан дошта, dormonte - дар рафтани хоби оянда;
-at- сифат ва феъли ҳоли шакли мафъули замони ҳозира: legata libro - китоби хондашаванда, legate - хонда шаванда буда, irata vojo - роҳи рафташаванда, irate - рафташаванда буда, dormata lito - кате, ки дар он хоб карда истодаанд, dormate - хоб кардашаванда;
-it- сифат ва зарфи шакли мафъули замони гузашта: legita libro - китоби хонда шудагӣ, legite - хонда шуда буда, irita vojo - роҳи гузашта шудаги, irite - рафта шуда буда, dormita lito - кате, ки дар он хоб карда буданд, dormite - хоб карда буда;
-ot- сифат ва феъли ҳоли шакли мафъули замони оянда: legota libro - китоби дар оянда хонда мешудагӣ, legote - хонда мешудагӣ буда, irota vojo - роҳи рафташаванда, irote - рафташаванда мешудагӣ буда, dormota lito - кате, ки дар оянда дар болояш хоб мекунанд, dormote - хоб карда мешудагӣ буда.
Якчанд суруд ба забони эсперантӣ
Respubliko mia muziko de Ŝ.Sajfitdinov versoj de B.Rahimzoda kaj M.Farhот traduko de F.Ŝukurov
Malfermita por vi ĉiam estas la kor' Kaj tenera la am' ĉiam estas en kor', La anim' kaj la kor' ĝojon sentas al vi Kaj omaĝe la kor' versojn kreas pri vi.
Refreno: ĉiam vi en la kor' montarrespublik', ĉiam vi en la kor' montarrespublik'. Estu plena de glor', estu plena de glor', Mia land Taĝiki', mia land Taĝiki'.
Riĉa estas la land' de l'alta montar', Plena estas de l'or' via bunta kampar', Arĝentblua river' brilas kvazaŭ stelar', Kaj la homoj de l'land estas nur bravular'.
Refreno.
Республикаи ман оҳанги Ш.Сайфитдинов шеъри Б.Раҳимзода ва М .Фарҳот
Дари дилро ба рӯят во намудам, Туро дар дидаву дил ҷо намудам, Ба ҷисму ҷони худ маъво намудам, Ба васфат шеъри нав иншо намудам.
Нақарот : Дилу дилдор Республикаи ман, Дилу дилдор Республикаи ман, Ба шӯҳрат ёр, ба шӯҳрат ёр, Республикаи ман, Республикаи ман,
Ба гардун сар кашида кӯҳсорат, Зарафшон даштҳои беканорат, Хурӯшон наҳрҳои нуқраворат, Зафарманд аст халқи номдорат.
Нақарот.
Kamelisto
versoj de Saadi Ŝerozi muziko de Zalond traduko de F. Ŝukurov
Hej, kamelist', pelu sen vip', ĉar l'amatin' ekrajdos tuj, Kaj mia kor' en la angor' kun karulin' forrajdos tuj.
Havu vi selon ĉiam por pacienca kamel, Ĉar l'amatin' - mia anim' por longa temp' forrajdos tuj. 2f.
Mia anim' forlasis min, ne helpas min admon', konsol'. Propra okul' turmentas min, ĉar l'amatin forrajdos tuj.
Ĝemas Sa'di pro l'maljustec' - la ĉarmulin' perfidas lin, Pro la dolor' kaj la sufer' ploras kaj pasos for mi tuj. 2f.
Эй , сорбон
шеъри Саъдии Шерозӣ оҳанги Залонд
Эй, сорбон, оҳиста рон, ороми ҷонам меравад, Он дил, ки бо худ доштам, бо дилситонам меравад.
Маҳмил бидор, эй, сорбон, тундӣ макун бо корвон, Аз ишқи он сарви равон рӯҳи равонам меравад. 2б
Дар рафтани ҷон аз бадан гӯянд ҳар навъе сухан, Ман худ бо чашми хештан дидам, ки ҷонам меравад.
Саъдӣ , фиғон аз дасти мо лоиқ набуд, эй бевафо, Токқт намеорам ҷафо, кор аз фиғонам меравад. 2б
Mi amas
Tra tuta mond', tra vasta mond' Rapidas kanto kiel mara ond'. En ŝtorma bru', en fru-malfru' Ĝi sonas ĉiam en eter', Sed mia sent' tra pluv' kaj vent' Ne povas flugi - restas en silent'. Kaj interesas sole min De via koro la veter'.
Refreno: Mi amas, mi amas Per amo tenera ĉiam vin, Mi amas, mi amas - Por mia am' ne estas fin'.
Tra tuta mond', tra vasta mond' Rapidas kanto laŭ orbita rond'. En blua for' por bonhumor' De ĉiuj homoj sur la Ter'. Sed la alven' de la ĉagren' - Ĝi ankaŭ eblas ĉiam por kompren', Ne estas amo sen sufer', Sen ŝtorm' ne estas la veter'.
Refreno
Дар ёдам тарҷумаи Фирдавс Шукуров
Боз шаҳрҳои гуногун Ва дар ҳавояшон борон. Дар анбӯҳ ман гум шудам Ва худро мехохам ёфтан. Дар куҷо ошиқам ту? - Ман ҳама вақт ҳастам ҳайрон Ва борони ғам барин Ман шудам тоза хомӯшранг.
Нақарот: Дар ёдам, дар ёдам, Дар ёдам, ошиқам ту. Афсус ки ошиқам Парвоз кард мисли парасту.
Дар кӯҳсор шуд барфи нав, Умедамро тармаи раъд шикаст, Шаби пеш ман хоб дидам - Дар пешат нишаста будам. Мехостам оғӯш кунам Ва як бӯсаи дилбари гирам, Лекин ин лаҳзаи бахт гузашт Ва ман бедор шудам.
Нақарот
