Esperanto
Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.
|
||||
|---|---|---|---|---|
| Parlat | dins lo monde entièr | |||
| Region | cap | |||
| Nombre de locutors | las estimacions varian fòrça ; Lo sol estudi seriós balha 2 milions de locutors repartits dins lo monde entièr (estudi realizat pel Professor Culbert, de l'Universitat de Washington). | |||
| Classament | la mai desvolopada e mai espandida de las lengas construchas | |||
| Classificacion per familha | ||||
|
||||
| Estatut oficial e còdes de lenga | ||||
| Lenga oficiala de | colectivitat mondiala | |||
| Regit per | Akademio de Esperanto | |||
| ISO 639-1 | eo | |||
| ISO 639-2 | epo | |||
| ISO 639-3 | epo | |||
| SIL | ESP | |||
|
La akcento estas sur la antaŭlasta silabo. La kernon de la silabo formas vokalo. Vokaloj ludas grandan rolon en la ritmo de la parolo. Substantivoj finas per -o, adjektivoj per -a. La signo de la pluralo estas -j. La pluralo de "lasta vorto" estas "lastaj vortoj". Noms - Adjectius - Plural -Accusatiu |
||||
| Vejatz tanben : lenga, lista de lengas, còde color | ||||
L'esperanto es una lenga construcha. Dins una brochura publicada en 1887, la lenga apareis pel primièr còp jol nom de Internacia Lingvo (« Lenga internacionala »). Son autor, Ludwik Lejzer Zamenhof, aviá lo projècte de facilitar la comunicacion entre personas de lengas diferentas a travèrs lo monde entièr. Dins aquesta primièra publicacion, Zamenhof aviá utilizat lo pseudonim de Doktoro Esperanto (« Doctor qu'espèra »), d'ont lo nom jolqual la lenga s'es popularizada mai tard.
L'unificacion europèa e los escambis internacionals nos balhon mai que mai contactes amb estrangièrs. Los problèmas de comunicacion èran resolguts pel francés e uèi passon un pauquet mai cada jorn a l'anglés. L'injustícia la sabèm plan. D'unes son obligats d'aprene la lenga dels autres e en mai d'aquel esfòrç se fan mespresar per la parlar pas coma cal. A la segonda o tresena generacion vesèm un passatge de la lenga dominada a la dominanta. La primièra morís amb sa cultura.
Alavetz per que benlèu 16 milions de personas, al mens dos milions activament, e entre eles de monde conegut coma Лев Толстой (Leon TOLSTOĬ), NIETZSCHE, Michael JACKSON o Umberto ECO s'interesson a una lenga de mai ?
L'esperanto es una lenga pas coma las autras. Lo seu ròtle es lo d'una lenga segonda comuna per totes. Al contrari de las lengas imperialistas (coma grèc ancian, latin, francés, castelhan, alemand o anglés) s'acontenta explicitament d'aquel ròtle modèste.
Es una lenga artificiala, mas nimai la primièra, nimai la darrièra. Jan KOMENSKÝ (COMENIUS), Renat DESCARTAS, Isaac NEWTON e Gottfried LEIBNIZ n'inventèron. A NAPOLEON li agradèt la lenga musicala sòlresòl, e al segle passat volapük coneguèt lo succès, pr'aquò limitat per l'actitud de son inventaire. En 1887 arribèt esperanto de ZAMENHOF seguit el tanben d'un fum d'autres coma ara loglan que servís per provar causas en lingüistica.
Al mièg dels centenats de talas lengas, la nòstra a - e de luènh ! - lo nas davant per la comunicacion internacionala. Car es per aquò que foguèt creada. E fonciona plan per que a un mescladís agradiu entre la simplesa rigorosa e un pauc de naturalisme. Que fonciona plan se vei dins mantun congrès de tot nivèl, e dins la bibliotèca que s'enriquís cada annada d'un centenat de libres, literaris e scientifics, originals e revirats.
Coma s'es desvolopada en mai d'un sègle ? Rapidament espeliguèron associacions localas (la primièra iniciada pel paire d'EINSTEIN). En 1905 i aguèt lo primièr congrès mondial a Bolònha-de-Mar (62). Mas èra tanben França que faguèt blocatge total contra l'idèia pro populara de far de l'esperanto la lenga de la Liga de las Nacions. Ça que la lo succès pel francés n'èra nul, alara revenguèt sus aquò apuèi la segonda guèrra, mas alara America ne volguèt pas res saber.
Quand las ràdios arribèron èra clar per fòrça monde que per aquel medium sens frontièras caliá tanben la lenga internacionala. D'emissions n'aviá un fum. Mas amb HITLER e STALINA arribèt la repression brutala de çò qu'escapa al contraròtle d'un sol estat. Lo movement ne patiguèt fins a las annadas 50.
Ara cercam una reconèissença oficiala. Unesco publiquèt tres resolucions favorablas, mas sens seguida. Un nonantenat de parlamentaris europèus sostenon la lenga, mas contra eles i a tròp d'indecidits. Ongria e China l'ensenhan a l'escòla a un nivèl considerable. Un bon nombre de ràdios internacionalas d'estat an d'emisions en esperanto. Succèsses cèrtas, pr'aquò sabèm que la lucha per la bona idèia contunha.
Quines son los avantatges de l'esperanto ? Es una lenga justa que demanda a totes lo meteis esfòrç d'aprendissatge. I a pas cap de pòble privilegiat.
Es una lenga aisida que s'apren per exemple dins un quart del temps necessari per l'anglés. Los seus mecanismes son tals qu'ambe pauc de règlas e un vocabulari relativament pichon, tot se pòt exprimir, i comprés las nuanças e las tecnologias modèrnas.
Es una lenga que nos es balhada a gratis, estant que lo temps passat per l'aprene es completament recuperat sus la lenga qu'òm apren apuèi. Aquò ven del fach que sa logica nos fa comprene cossí fonciona una lenga sens besonh de fòrça gramatica (qualitat dicha propedeutica).
Que siá al nivel institucional o personal aquí una bona solucion. Las Nacions Unidas amb lors sièis lengas oficialas o l'Union Europèa amb 21 lengas oficialas (sens comptar lo catalan e lo luxemborgés) poirián realizar una economia immensa. E los toristas aurián un vertadièr contacte prigond amb cadun. Acabat seriá lo temps frustrant d'aprene en lenga del país qualques questions nècias e mal prononciadas qu'òm ne compren pas gaire la responsa.
