Esperanteg

Diwar Wikipedia, an holloueziadur digor

Skrivet eo ar pennad-mañ e Peurunvan

Esperanteg (Esperanto)
Etrebroadel
Perzhioù
Komzet e :	er bed a-bezh
Rannved :	Etrebroadel
Komzet gant :	etre 40 000 ha 3 milion (hervez ar c’hontoù)
Renkadur :	an hini gentañ e-touez ar yezhoù savet
Familh-yezh :	Yezh savet a-ratozh Esperanteg
Statud ofisiel
Yezh ofisiel e :	nep lec’h
Akademiezh :	Akademio de Esperanto
Rizhouriezh
Urzh ar gerioù	Ar c'hwec'h urzh posupl a c'heller kaout : SVO ; SOV ; OSV ; OVS ; VSO ha VOS
Frammadur silabek
Kodoù ar yezh
ISO 639-1	eo
ISO 639-2	epo
Kod SIL	ESP
Deuit da welet ivez Yezh.

An esperanteg a zo anezhañ ur yezh savet a-ratozh. Dont a ra war wel evit ar wech kentañ en ul levrig embannet gant Ludwik Lejzer Zamenhof (Loeiz Lazar Zamnhof) e 1887. Internacia lingvo (yezh etrebroadel) eo anv kentañ an esperanteg. Diwar anv-pluenn Zamenhof el levrig-se, Doktoro Esperanto (Doktor a esper) e teu an anv a vez implijet bremañ. Esperout a rae e teufe ar yezh-se da vezañ ur yezh etrebroadel evit sikour an dud d'en em gompren dre ar bed. N'en doa ket da bal e teufe an esperanteg da vezañ ar yezh nemeti er bed, met un eil yezh boutin d'an holl.

Hiziv an deiz e vez implijet an esperanteg war meur a dachenn : beajiñ, kenskrivañ, eskemmoù sevenadurel, lennegezh ha kelennadurezh ar yezhoù peurgetket.

Taolenn 1 Istor 2 Doareennoù yezhoniel 2.1 Rummatadur 2.2 Fonetik 2.3 Lizherenneg 2.4 Yezhadur 3 Geriaoueg 3.1 Skouerioù eus orin ar gerioù 3.2 Pennreolenn an dibab gerioù 4 Komzerien 5 Emsav an esperanteg 6 Sevenadur 7 Levrlennadurezh 7.1 Levrioù war an esperanteg 7.2 Levrioù esperantek war ar brezhoneg 7.3 Levrioù divyezhek 7.4 Levrioù brezhonek troet en esperanteg 7.5 Troidigezhioù brezhonek diwar an esperanteg 8 Liammoù diavaez 8.1 Abegerezh

[kemmañ] Istor

Dre ma 'z eus ur yezh savet eus an esperanteg ez eo berr hag anavezet mat e istor. Etre dibenn ar bloavezhioù 1870 ha penn kentañ ar bloavezhioù 1880 e voe savet an esperanteg gant Ludwik Lejzer (Loeiz Lazar) Zamenhof. Goude bezañ darevet e raktres e-pad un dek vloaz bennak, en ur dreiñ hag en ur sevel oberennoù pergen, e voe embannet yezhadur kentañ ar yezh etrebroadel e rusianeg gant an oberour yaouank e Gouere 1887, dindan stumm ul levrig moulet diwar e goust. Etre 1887 ha 1889 e voe embannet doareoù all e meur a yezh. E-pad an dekvedoù goude, ne reas ket 'met kreskiñ an niver a dud bet desket an esperanteg ganto, da gentañ en impalaerez rusian hag en Europa ar Reter dreist-holl, ha goude se en Europa ar C’hornôg hag en Amerika. Da geñver ar brezel etre Rusia ha Japan e 1904-05 e oa aet an esperanteg tre er Japan. E Sina e voe roet ar c’hentelioù kentañ e Shanghai e 1906 hag e Canton e 1908. E-pad an dekvedoù kentañ e chomas implijerien an esperanteg e darempred an eil re gant ar re all dre gelaouennoù ha dre lizher. E 1905 e voe dalc’het kentañ kendalc’h etrebroadel an esperanteg e Boulogne-sur-Mer (Frañs). Abaoe ez eus bet dalc’het kendalc’hioù etrebroadel bep bloaz nemet e-pad an daou vrezel-bed. Ouzhpenn ar c’hendalc’hioù bras-se e vez lusket bed an esperanteg gant dalc’hioù, stajoù, emvodoù, hag oberoù etrebroadel all a-stroll. Abaoe 1986, n’eus ket bet un devezh hep na vije bet an esperanteg yezh unan eus an emgavioù-se un tu bennak er bed (deiziadoù an emgavioù da zont).

N’eo an esperanteg yezh ofisiel bro ebet, met bez' ez eo yezh labour meur a gevredigezh diarc’hantus, kevredigezhioù esperantek dreist-holl. Aozadur Hollvedel an Esperanteg (UEA) eo kevredigezh vrasañ an esperanteg. Emañ e darempred ofisiel gant ar Broadoù Unanet hag UNESCO evit kuzuliañ.

[kemmañ] Doareennoù yezhoniel

[kemmañ] Rummatadur

Dre m’eo an esperanteg ur yezh savet a-ratozh, n’eo ket kar da yezh all ebet. Koulskoude e c’hell bezañ tostaet ouzh ar yezhoù indezeuropek dre ar pep brasañ eus orin e c’heriaoueg. Ar rummad yezhoù-se eo bet an diazez en deus savet Zamenhof ar yezh diwarnañ.

Disheñvel a-walc’h eo framm an esperanteg diouzh hini ar yezhoù indezeuropek avat.

[kemmañ] Fonetik

5 vogalenn ha 23 c’hensonenn, 2 hantervogalenn e o zouez, en deus an esperanteg. War an eil silabenn ziwezhañ e kouez an taol-mouezh atav, nemet er gerioù unsilabennek evel-just.

Digemm eo distagadur lizherennoù an esperanteg, setu e vez distaget an holl c’herioù evel ma vezont skrivet, ha skrivet e vezont evel ma vezont distaget.

Heñvel eo lizherennoù an esperanteg ouzh re al Lizherenneg Fonetikel Etrebroadel, nemet al lizherennoù c (brezhoneg : tso), ĉ (tcho), ĝ (djo), ĥ (c’ho kalet), ĵ (jo), ŝ (cho) ha ŭ (wo).

[kemmañ] Lizherenneg

Gwelet ar pennad Lizherenneg an esperanteg
Al lizherenneg latin an hini eo a vez implijet gant an esperanteg, kresket gant c’hwec’h lizherenn dezho un tired : ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, ŭ. Ne vez ket graet gant al lizherennoù q, w, x ha y nemet en eztaoladoù matematikel hag en anvioù divoutin n’int ket bet esperantekaet.

Kudennoù a sav gant al lizherennoù dezho un tog pa vezont bizskrivet pe moulet. Setu e vez graet gant daou sistem evit kodañ anezho :

• lizherennoù gant un tog ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, ŭ (70 % eus ar pajennoù web e 2004) ;
• ar sistem gant x : cx, gx, hx, jx, sx, ux. (15 % eus ar pajennoù web e 2004) ;
• ar sistem gant h : ch, gh, hh, jh, sh, u. (15 % eus ar pajennoù web e 2004).

Ar sistem diwezhañ-mañ a voe implijet gant Roparz Hemon e niverennoù kentañ e gelaouenn esperantek Nord-Okcidento. Goude se e kavas an tu da ober gant al lizherennoù gwir.

[kemmañ] Yezhadur

Gwelet ar pennad Yezhadur an esperanteg
Ur yezh daspegel eo an esperanteg, evel an turkeg, ar japaneg pe ar c'horeaneg. Savet e vez ar gerioù dre ouzhpennañ ur morfem d’ur bennrann a chom digemm da vat :

• -o evit sevel anvioù-kadarn ;
• -a evit sevel anvioù-gwan ;
• -e evit sevel adverboù
• -i (anv-verb), -as (amzer-vremañ), -is (amzer dremenet), -os (amzer da zont), -us (doare divizout), -u (doare gourc’hemenn) evit sevel verboù ;
• -j evit sevel al liester (anvioù kadarn hag anvioù-gwan) ;
• -n eo merk an akuzativ (evit ar renadenn eeun, evit merk ur cheñchamant lec’h, ...).

Lakaet e vez merk al liester (-j) hag hini an akuzativ (-n) war-lerc’h lostger an anv-kadarn pe an anv-gwan

Frank-tre eo urzh ar gerioù, evel e rusianeg pe e latin : lakaet e vez an anvioù gwan a-raok pe goude an anvioù a zoareont, ha lakaet e vez ar rener, ar verb hag ar renadenn (gant merk an akuzativ mard eo ur renadenn eeun) e forzh peseurt urzh. Ar ger-mell strizh "la" a rank atav bezañ e penn kentañ ar strollad anv avat. Dont a ra an araogennoù e penn kentañ o strollad anv. Heñvel dra gant ar ger nac’h ne hag ar stagelloù kenurzhiañ kaj (ha) ha ke (a) e vez lakaet e penn kentañ a frazenn a zegasont.

Evel e saozneg, n’o deus an anvioù-kadarn reizh ebet. Graet e vez gant ar lostger -in (diwar an alamaneg Freund - Freundin) evit sevel stumm benel an anvioù-kadarn : amiko ("mignon") - amik-in-o ("mignonez")

[kemmañ] Geriaoueg

Gwelet ar pennad Geriaoueg an esperanteg
Eus meur a yezh e teu ar gwrizioù, zoken ma'z int an darn vrasañ anezho latin.

[kemmañ] Skouerioù eus orin ar gerioù

• eus ar yezhoù latin (70% eus ar gwrizioù) :
  • eus al latin: abio (gwezenn-sapr) sed (met), tamen (koulskoude), okulo (lagad), hepato (avu), akvo (dour)
  • eus ar galleg: dimanĉo (disul), fermi (serriñ), ĉe (ouzh), frapi (skeiñ), ĉevalo (marc’h), butiko (stal)
  • eus an italianeg: ĉielo (oabl, neñv), fari (ober), voĉo (mouezh)
  • eus meur a hini: facila (aes), fero (houarn), tra (dre), verda (glas-gwer)
• eus ar yezhoù germanek (20% eus ar gwrizioù) :
  • eus an alamaneg: baldaŭ (a-benn nebeud), bedaŭri (keuziañ), haŭto (kroc’hen), jaro (bloaz), nur (hepken)
  • eus ar saozneg: birdo (evn), mitingo (emvod foran), spite (daoust da), suno (heol), teamo (skipailh)
  • eus meur a hini: bildo (evn), fiŝo (pesk), fremda (estren), grundo (leur), halti (chom a-sav), hasti (hastañ), hundo (ki), ofta (alies), somero (hañv), ŝipo (bag), vintro (goañv)
• eus ar yezhoù slavek :
  • eus ar poloneg: celo (pal), ĉu (daoust hag-eñ), krado (kael), luti (soudañ), mosto (
  • eus ar rusianeg: barakti (en em zifretañ), serpo (falz), vosto (lost)
  • eus meur a hini: klopodi (strivañ), krom (ouzhpenn), prava (reizh, gwir)
• eus yezhoù indezeuropek all
  • eus an gresianeg: kaj (ha), biologio (bevoniezh), politiko (politikerezh)
  • eus al lituaneg: du (daou, div), ju (seul), tuj (diouzhtu)

• eus yezhoù all
  • eus ar samieg: boaco, (karv-erc’h)

[kemmañ] Pennreolenn an dibab gerioù

[kemmañ] Komzerien

[kemmañ] Emsav an esperanteg

[kemmañ] Sevenadur

[kemmañ] Levrlennadurezh

[kemmañ] Levrioù war an esperanteg

• Geriadurig esperantek-brezonek, Roparz Hemon, 1930
• Komprenit an Esperanteg, Erwan ar Menga, Hor Yezh, niv. 118, 1978
  • Yezhadur esperantek I
  • Geriadur esperantek-brezhonek II
  • Geriadur brezhonek-esperantek III
• Komprenit an esperanteg - Komprenu la esperanton, Merwen Runpaot, Hor Yezh, 1993

[kemmañ] Levrioù esperantek war ar brezhoneg

• Brezhoneg ...buan hag aes - La bretona lingvo ...rapide kaj facile, Per Denez, troet gant Merwen Runpaot, Hor Yezh, 1997

[kemmañ] Levrioù divyezhek

• Esploro pri la Situacio de la Bretona Lingvo en 1928 - Enklask diwar-benn stad ar brezoneg e 1928, Roparz Hemon, 1930
• Kuzuligou en avel, Youenn Brusk, Emgleo Breiz

[kemmañ] Levrioù brezhonek troet en esperanteg

• La prezo de la elaĉetado (Priz an Daspren), Erwan ar Menga, troet gantañ e-unan, Les Presses Bretonnes, 1982
• Dio estas amo, Erwan ar Menga, troet gantañ e-unan, Les Presses Bretonnes, 1985
• La herbo de la Virgulino (Geotenn ar Werc'hez), Jakez Riou, troet gant Frédéric Le Magadure, Liogan, 1993

[kemmañ] Troidigezhioù brezhonek diwar an esperanteg

• Istor Gunnel, in Pa ne varver ket en aner, Pelle Molin, troet gant Pêr Denez, Hor Yezh
• Kereour Gwidel (La ŝuisto de Gwidel), Erwan ar Menga, troet gantañ e-unan

[kemmañ] Liammoù diavaez

• Lec'hienn ar c'hengevredad Esperanto-Breizh
• Kentelioù esperanteg liesmedia da bellgargañ evit netra
• REVO : geriadur esperanteg gant troidigezhioù e meur a yezh
• Abadenn radio war Arvorig FM gant Glaoda Milour aterset gant Roland Lavanant]
• Disklêriadur Praha

[kemmañ] Abegerezh

• Lec'hienn abegiñ an esperanteg (e saozneg)
• Daoust ha re ledan eo ar c'heriaoueg esperanteg ? (e saozneg)