Conservatisme
| Politieke ideologieën |
|---|
|
Dit artikel is een deel van de |
|
|
|
|
| Portaal politiek· |
Conservatisme is een politieke, ethische of culturele oriëntatie op de traditie. Het is afgeleid van het Latijnse conservare, dat "beschermen, in ongeschonden toestand bewaren" betekent.
Inhoud |
[bewerk] Conservatieve standpunten
In de ethiek is conservatisme het standpunt dat iets goed is omdat het tot de traditie behoort.
De term wordt ook gebruikt wanneer verandering van een bestaande situatie om andere redenen wordt afgewezen. Redenen voor een conservatief standpunt kunnen zijn:
- historicisme - dat is het geloof dat het verloop van de geschiedenis onvermijdelijk is. De tradities die die geschiedenis oplevert worden daarom als onontkoombaar beschouwd. Een beroep op deze argumenten werd al door Plato gedaan en wordt later aangetroffen binnen bijvoorbeeld het christendom en het marxisme.
- ethisch scepticisme - dat is het standpunt dat de menselijke rede niet toereikend is voor het vaststellen van deugdelijke normen. Men kan zich daarom beter baseren op wat organisch is gegroeid. Dit argument wordt bijvoorbeeld gebruikt door de filosoof Edmund Burke.
- pragmatisme - dat is een filosofie die niet het denken maar het praktisch handelen als uitgangspunt neemt. Het vermijden van de risico's die veranderingen met zich meebrengen kan bijvoorbeeld als een uiting van pragmatisme worden aangemerkt. Pragmatische argumenten vindt men bijvoorbeeld terug bij diegenen die zowel een democratie als behoud van een monarchie voorstaan.
- ideologie - wanneer de ideologie die men aanhangt inmiddels praktijk is geworden, komt het verdedigen van die ideologie uiterlijk overeen met conservatisme. Zowel de communist Leonid Brezjnev als de zich op de Verlichting beroepende politicus Pim Fortuijn werden bijvoorbeeld als conservatief betiteld.
[bewerk] Conservatisme als politieke ideologie
Conservatieve standpunten zijn in elke politieke stroming terug te vinden. Vanaf de klassieke oudheid zijn daarnaast politieke stromingen bekend die een volledige ideologie baseerden op 'de traditie', of: 'het historisch gegroeide'.
Een invloedrijke vertegenwoordiger van conservatisme als politieke ideologie is het Angelsaksische conservatisme. Deze stroming kreeg vorm aan het einde van de 18e eeuw, toen Edmund Burke het in de Franse revolutie ontstane conservatisme van een filosofische onderbouwing voorzag. Ethisch scepticisme was het uitgangspunt waarop Burke zijn filosofie baseerde, dat wil zeggen: Burke betwijfelde of de mens wel zelf in staat is om zijn eigen wetten te bedenken en richtte zich liever op regels die hun nut in het verleden hadden bewezen.
Dit conservatisme was vooral invloedrijk in het Verenigd Koninkrijk en in de Verenigde Staten. Winston Churchill was waarschijnlijk de bekendste vertegenwoordiger. Andere bekende conservatieven zijn onder meer Eric Voegelin, Alexis de Tocqueville, Benjamin Disraeli en Margaret Thatcher.
In Nederland worden bijvoorbeeld NRC-journalist J.L. Heldring en de rechtsfilosofen Paul Cliteur en Andreas Kinneging met dit Angelsaksische conservatisme in verband gebracht.
[bewerk] Theoretische benadering
Het Britse conservatisme, met Edmund Burke als inspirator en de Conservative Party als politieke organisatie, vormt slechts een deel van het conservatisme in Europa. Bij alle conservatieve stromingen is het afwijzen van maatschappelijke, sociaal-culturele en politieke vernieuwing die niet gefundeerd is in het verleden als kernwaarde zichtbaar. Op theoretische gronden valt daarin een onderscheid te maken, die goed overeenkomt met echt bestaande politieke stromingen. Zo is er het streven naar:
- het behoud van de bestaande samenleving, zoals deze is. Af en toe is dit te zien in politieke campagnes, zeker in tijden dat het goed gaat. Zo hebben de Duitse christen-democraten onder Konrad Adenauer en Helmut Kohl campagne gevoerd met leuzen zoals 'Keine Experimente!' en 'Weiter So!'. Een agressief 'bevriezingsconservatisme' wordt vooral zichtbaar in verband met nationale identiteit, zo is het 'behoud van onze nationale identiteit' een veel voorkomende reactie op de immigratie.
- het behoud van oudere elementen in een samenleving en cultuur, het traditionalisme. De beweging voor het behoud van de oude Engelse maten en gewichten (avoirdupois-stelsel) is een klassiek voorbeeld van het traditionalisme. De tradities zijn niet altijd echt en vaak geromantiseerd; zo is het 'ouderwetse gezinsleven' een 19e-eeuwse uitvinding. Romantisch-traditionalisme speelt een belangrijke rol bij het nationalisme.
- het inrichten van de samenleving op een lange levensduur, en een grote mate van continuïteit. Van deze stroming is Hans Jonas de belangrijkste vertegenwoordiger: van zijn werk is het begrip duurzaamheid afkomstig. Via de milieubeweging is dit in de jaren '80 in de Europese politiek terechtgekomen.
- het terugdraaien van veranderingen, hervormingen en revoluties. Dit is altijd een reactie op wat eerder gebeurd is, en heet dan ook een 'reactionaire politiek'. Reactionair conservatisme heeft een belangrijke rol gespeeld in de Europese geschiedenis vanaf de late 19e eeuw met vertegenwoordigers als Francisco Franco. Het deed dit met name als ideologische component van het fascisme, alhoewel het fascisme ook revolutionaire wortels heeft in het linkse syndicalisme.
- het tegengaan van innovaties als politiek doel, ook toekomstige of voorgestelde innovaties. Dit gaat vaak samen met het streven naar een samenleving gebaseerd op de eigen waarden, die als alternatief voor de innovaties wordt gezien: een 'utopisch conservatisme'. Utopisch-conservatieven worden eerder als rechts aangeduid, en alle utopieën impliceren het wegdoen van de bestaande samenleving, en niet het behoud daarvan. Omdat het vermijden van innovaties een drijfveer is, en omdat de conservatieve utopie vaak als eindstand voor de mensheid wordt gezien, ligt het in de rede om deze groepen in te delen bij het conservatisme. Critici van deze oriëntatie spreken soms van obscurantisme. Ultra-conservatieve christenen in de Verenigde Staten, die feitelijk een Amerikaanse theocratie nastreven, zijn een voorbeeld.
De stromingen verschillen van land tot land. Zo is het monarchisme in Engeland en Nederland een tamelijk onschuldige vorm van traditionalisme. In Frankrijk, waar rechtse verbittering over de Franse revolutie nog steeds bestaat, is het een diep-reactionaire stroming, nauw verbonden met ultra-conservatieve katholieke groepen, die streeft naar het omverwerpen van de democratie.
[bewerk] Conservatieve waarden
Belangrijke conservatieve waarden zijn: afkeer van ondoordachte innovatie, onbezonnen hervorming, en revolutie. Het conservatisme kent ook een alternatief, waarden die als leidraad kunnen dienen voor een conservatieve samenleving.
[bewerk] Het conservatieve mensbeeld
Conservatieven gaan vaak uit van een zogenaamd 'pessimistisch mensbeeld'. Zij geloven dat de mensen ongelijk zijn in talenten: hieruit zou voortvloeien dat ieder mens zijn eigen plaats heeft, en zich daar bij neer zou moeten leggen. Daardoor zou de samenleving harmonieus blijven. De ongelijkheid wordt soms gezien als een natuurlijke orde, en als een positieve waarde op zichzelf. Conservatieven verwerpen de herverdeling van vermogens, en nivellering van inkomens. Ook andere vormen van nivellering, bijvoorbeeld in het onderwijs, worden afgewezen als deze inhouden dat prestatienormen worden losgelaten.
Aan de andere kant houdt het conservatieve mensbeeld in, dat de mens niet sociaal geboren is, en in de opvoeding discipline moet aanleren. Als dat niet lukt, zou dat tot asociaal gedrag en uiteindelijk tot criminaliteit leiden.
Liberaal-conservatieven hanteren tot op zekere hoogte een 'optimistisch mensbeeld'. Zij willen de rol van de overheid tot het minimum beperken: de mens zou zonder 'betuttelende' staatsdwang beter af zijn. Het individu moet een zo groot mogelijke vrijheid krijgen. Uiteindelijk leidt deze op het oog extreme optimistische visie toch tot dezelfde uitkomst als een pessimistisch mensbeeld, omdat de ongelijkheid tussen mensen juist versterkt wordt. Deze benadering staat centraal in het libertarisme, dat in de VS bij het conservatisme wordt ingedeeld.
Het Europese conservatisme verzet zich in het algemeen tegen het individualisme, niet alleen omdat individuen feilbaar zouden zijn, maar uit wantrouwen tegen de moderne consumptiemaatschappij. Deze vorm van conservatisme heeft ideologische raakvlakken met het solidarisme en corporatisme. In het algemeen streeft het Europese conservatisme naar organische samenlevingen, met interne harmonie tussen verschillende deelgroepen. Conservatieven gebruiken vaak een lichaamsmetafoor of andere biologische metaforen. Naar buiten toe treedt de samenleving dan als eenheid op.
Deze conservatieve idealen passen goed bij het nationalisme, en de twee ideologieën beïnvloeden elkaar. Bijna alle conservatieven in Europa zijn felle aanhangers van de eigen nationale staat, nationale identiteit en nationale cultuur. Trouw aan "God, Koning en Vaderland" is een typerend conservatieve houding. Dat kan conservatieven in conflict met elkaar brengen: het Baskisch nationalisme, dat conservatieve en katholieke wortels heeft, wordt door Spaanse conservatieven gehaat. Het Vlaams conservatisme staat afwijzend tegen België als vaderland en de Belgische nationale symbolen, waaronder de monarchie. De verbinding tussen het nationalisme een het conservatisme is echter het sterkst in Duitsland, en was van grote invloed op het Duitse fascisme. Een kleine minderheid binnen de Europese conservatieven is pan-Europees gericht, en streeft naar een Europese federatie van nationale of etnische groepen.
[bewerk] Kritiek
[bewerk] Popper
Volgens de liberale filosoof Karl Popper is het conservatisme verwant aan autoritarisme, waarbij de traditie wordt opgevat als autoriteit op het gebied van ethiek en de door Popper zo belangrijk gevonden persoonlijke morele afweging van een individu geen rol speelt. Volgens het conservatisme is een mens kennelijk niet zelf in staat zo'n morele afweging te maken en dient hij traditionele normen op gezag aan te nemen. Of de betreffende normen wel rechtvaardig zijn kan de mens dus ook niet vaststellen. Normen zijn daarmee, volgens Popper, arbitrair geworden en daarom noemt hij het conservatisme "meestal een uiting van ethisch nihilisme; dat wil zeggen van extreem moreel scepticisme, van wantrouwen tegen de mens en zijn mogelijkheden" (citaat uit The open society and its enemies.)
[bewerk] Amerikaanse stromingen
Deze Amerikaanse indeling wordt vooral gebruikt om de conservatieve stromingen binnen de Republikeinse Partij te onderscheiden, en is minder relevant in Europa:
- paleoconservatisme, bijvoorbeeld Pat Buchanan
- neoconservatisme, bijvoorbeeld Paul Wolfowitz
- social conservatism of moral conservatism, ook wel de New Christian Right genoemd
- fiscal conservatism, in Europa vaak een vorm van liberaal-conservatisme
Neo-conservatieven en in mindere mate liberaal-conservatieven leggen de nadruk op de ongelijkheid van mensen (de capaciteitenkant van het pessimistische mensbeeld). Door plicht, karakter, doorzettingsvermogen onderscheiden de mensen zich van elkaar. De gelovige conservatieven leggen de nadruk op de morele kant van het mensbeeld: mensen moeten zich houden aan traditionele waarden en normen.
[bewerk] Groeperingen in Nederland en België
Het Nederlandse conservatisme legt de nadruk op het behoud van normen en waarden zoals die golden gedurende de verzuiling. Binnen het Nederlandse en Belgische conservatisme zijn er twee stromingen. Enerzijds zijn er de christelijke conservatieven die keren zich bijvoorbeeld tegen abortus, het homohuwelijk, legalisering van soft-drugs en euthanasie. Ze noemen zichzelf vaak traditioneel-conservatief. Aan de andere kant zijn er de liberaal-conservatieven die meer de nadruk leggen op het herstel van de nachtwakersstaat zoals die gold gedurende het begin van de Industriële Revolutie, een kleinere overheidsbemoeienis, en het particulier initiatief, met name de marktwerking.
Partijen met conservatieve elementen:
Nederland:
- de VVD is een liberale partij, met conservatief-liberale elementen.
- het CDA en de ChristenUnie hebben beiden een christelijk-conservatieve maar ook een christelijk-sociale traditie.
- de SGP is orthodox-protestants (gereformeerd) en kan met enige creativiteit betiteld worden als christelijk-conservatief.
- de Partij voor de Vrijheid, een afsplitsing van de VVD, met een conservatievere koers dan de VVD zelf.
België:
- CD&V kon vroeger als een Christelijk geïnspireerde conservatieve partij gezien worden
- Vlaams Belang heeft een aanzienlijke conservatieve vleugel, de partij noemt zichzelf overigens rechts-conservatief. Daarnaast is ze ook Vlaams-nationalistisch en streeft de opheffing van de Belgische staat na.
- N-VA is een centrum-rechtse partij in het Vlaamse politieke landschap en is eveneens Vlaams-Nationalistisch.
Denktanks en genootschappen:
- Edmund Burke Stichting, een Nederlandse denktank met verschillende conservatieve strekkingen, van neoconservatieve strekkingen tot paleoconservatieven.
- Open Orthodoxie is een Nederlands-Vlaamse paleoconservatief genootschap dat een eigen tijdschrift uitgeeft: Bitter Lemon.
[bewerk] Cultureel conservatisme
Johan Huizinga wordt wel beschouwd als een vertegenwoordiger van cultureel conservatisme.
[bewerk] Ecologisch conservatisme
Het ecologisch conservatisme is een stroming van het ecologisme; zie onder andere de tijdschriften Gwenved, Tekos en Vrijbuiter.
[bewerk] Externe links
- Edmund Burke Stichting
- Conservatisme Web
- Manifest voor Europees Herstel en Vernieuwing
- TeKoS
- Ecologisch conservatisme
- BitterLemon.eu
 |
|
politiek | politiek spectrum | links | rechts | extreemlinks | extreemrechts |
