Pragmatisme

Pragmatisme is een wetenschappelijke en filosofische stroming, door sommigen (William James) ook wel radicaal empirisme genoemd, die erdoor gekenmerkt wordt dat de waarheid van een theorie of een wet alleen aanvaard wordt als de bruikbaarheid ervan uit haar toepassing in de praktijk blijkt.

Daarnaast bestaat er ook nog een morele of religieuze variant, die de waarheid van metafysische opvattingen of van religieuze leerstellingen bevestigd ziet als ze heilzaam blijken te zijn op zedelijk of moreel gebied en als ze daarin richtinggevend zijn.

[bewerk] Empirisme

Omdat pragmatici zo sterk door het empirisme beïnvloed zijn, staan ze veelal diametraal tegenover ook rationeel ingestelde filosofen die er immers van uitgaan dat tenminste enkele dingen (a priori) kenbaar zijn.

Hans Trommelen heeft de term "pragmatisme" gemunt in de uiteenzetting van zijn philosophie de l'action maar later wilde hij weer van deze term af omdat hij zich wilde blijven onderscheiden van de wel erg pragmatische Amerikaan William James. Hetzelfde gold voor Charles S. Peirce die daartoe een (iets) andere term introduceerde: pragmaticism.

[bewerk] Peirce

Over deze Peirce, een van de grondleggers van het pragmatisme (en wellicht de belangrijkste en meest originele onder hen) is verder onder meer op te merken dat uitgerekend hij, ondanks het feit dat het pragmatisme na hem in de praktijk zich sterk als een empiristische (en dus antirationalistische) stroming heeft ontwikkeld, als vooraanstaand logicus te boek staat. Hij is bijvoorbeeld de uitvinder van de zgn. waarheidstabel, een manier om de klassieke logica in een buitengewoon korte, handige en makkelijk toegankelijke vorm weer te geven. Hij was daarnaast ook de persoon die de term "pragmatic" heeft overgenomen uit Kants Kritiek van de Zuivere Rede waar de term gebruikt wordt om het onderscheid aan te geven tussen enerzijds praktische wetten die stoelen op empirische principes en die volgen uit motieven van gelukzaligheid, en anderzijds wetten die hiervan los staan en die juist te maken hebben met zuiver rationele principes van de morele vrijheid (van de wil).

Peirce vat het pragmatisme dan ook op als een methode om, met gebruikmaking van de logica, allerlei concepten op te helderen. De betekenis van ideeën of concepten wordt het best blootgelegd als ze aan allerlei gedachte-experimenten worden onderworpen terwijl er vervolgens naar wordt gekeken wat de relatie is tussen die idee en de werkelijkheid. Hij stelde:

"The essence of belief is the establishment of a habit, and different beliefs are distinguished by the different modes of action to which they give rise"

naar analogie met de werkwijze van de natuurwetenschap zoals die in het laboratorium bedreven wordt. Derhalve bestaat bij Peirce de definitie van een concept of begrip uit alle omstandigheden waarin men dat begrip kan laten opduiken. Bij hem dient de logica ervoor om de ideeën met " attentive care" te benaderen "...in order to make out the principles involved." In deze zin doet hij dus enigszins aan de vroege Socrates denken die hij (zij het in een iets andere context) in zijn bekendste essay trouwens ook enkele malen noemt. (zie externe link)

[bewerk] Kenmerken

Enkele kenmerken:

Het pragmatisme is gericht op actie en verandering, het staat dan ook wantrouwend tegenover andere (gevestigde) rationele, morele of religieuze systemen. "Waarheid is wat werkt."
Het pragmatisme is antirationalistisch, het "...turns away from abstraction and insufficiency, from verbal solutions, from bad a priori reasons, from fixed principles, closed systems, and pretended absolutes and origins ... turns towards concreteness and adequacy, towards facts, towards action and towards power." (William James)
Om dezelfde reden kan het anti-individualistisch en antifilosofisch zijn: het individu of de filosoof zoekt naar eenheid in zijn eigen opvattingen maar zelfs het vermoeden van een dergelijke eenheid wordt dan meteen als "closed system" terzijde geschoven.
Sommige pragmatici (F. Gonseth) stellen de vraag naar de aard van de kennis anders: De vraag is niet "wat is kennis?" maar "waar wordt kennis voor gebruikt?"
John Dewey, de instrumentalist onder de pragmatici, keert zich zowel tegen de correspondentie- als wel coherentietheorieën van 'waarheid'. Waarheid is (net als 'betekenis' van begrippen) alleen maar gelegen in de methode van verificatie. Buiten deze verificatie zelf bestaat waarheid niet.
Het object/subject-onderscheid dat bij filosofen of traditionele wetenschappers verwijst naar het individu (subject) dat vanuit zijn positie (een deel van) de werkelijkheid (het object) beschouwt als iets autonooms en als iets dat in eerste instantie onafhankelijk van hem is, verliest in de pragmatisch georiënteerde mens- en maatschappijwetenschappen alle betekenis. Pragmatici houden geen rekening met de onafhankelijkheid en autonomie van hun onderzoeksobject, de andere mens. Als je theorie "werkt" dan is het goed. "Werkt" het niet, dan moet je wat anders proberen. Een methode om de afzonderlijke theorieën en opvattingen te evalueren, anders dan de toets op werkzaamheid, bestaat niet. Van oude waarheden zijn, door recombinatie van en reflectie op de eigen kennis, geen nieuwe waarheden te maken.

[bewerk] Verschillende scholen

De pragmatische school valt uiteen in vele richtingen en kent vele onderling verschillende aanhangers. Arthur O. Lovejoy (die een student bij William James op Harvard was) onderscheidde zelfs bijna 100 jaar geleden al dertien verschillende mogelijke betekenissen van 'pragmatisme' (The Thirteen Pragmatisms, 1908). Elke nadere precisiering kan dus weliswaar een betere omschrijving opleveren van (sub)richtingen binnen het pragmatisme, maar dan verliest men onvermijdelijk weer aan algemeenheid. Wil men desondanks toch meer diepgang dan kan dat alleen door verder onderzoek te doen naar de afzonderlijke pragmatisten of scholen binnen het pragmatisme. Enkele van haar vertegenwoordigers die hierboven nog niet genoemd zijn (in alfabetische volgorde): L. Laberthonnière, G.H. Mead, G. Papini, M. Pradines, W.V. Quine, A. Rey, R. Rorty, E. le Roy, W. Sellars, F.C.S. Schiller, Georges Sorel, H. Vaihinger en Cornal West.

Sorel en James werden overigens door Mussolini beschouwd als zijn "filosofische mentors"