Marxisme
Het marxisme is de theoretische grondslag voor het moderne communisme, gebaseerd op de ideeën en denkbeelden van Karl Marx en Friedrich Engels.
Deze ideeën en denkbeelden stoelden op drie grote ideologische stromingen van de 19e eeuw: de Duitse filosofie (vooral de dialectiek van Hegel), de klassieke Engelse politieke economie en het Franse socialisme in combinatie met Franse revolutionaire doctrines. Uit deze stromingen distilleerden Marx en Engels een modern "wetenschappelijk socialisme."
Inhoud |
[bewerk] Theorie
Volgens Marx' opvatting van de menselijke geschiedenis verloopt deze in stadia. De stadia worden in de eerste plaats gekenmerkt door het gangbare economische systeem (de onderbouw), en pas in de tweede plaats door opvattingen, ideeën, cultuur e.d. (de bovenbouw). Verschillende samenlevingen doorlopen de stadia in verschillende tempo's, maar wel in min of meer dezelfde volgorde. In elk stadium veroorzaakt het economisch systeem spanningen tussen de verschillende maatschappelijke klassen, hetgeen leidt tot klassenstrijd en uiteindelijk tot revolutie.
In Marx' tijd, de 19e eeuw, was het gangbare economische systeem het industrieel kapitalisme, met als ideologie het klassiek liberalisme. Dit was ontstaan na de industriële revolutie (een economische verandering) en de Franse revolutie van 1789 (een ideologische verandering). De industriële revolutie had een nieuwe klassenmaatschappij geschapen, waar de heersende klasse niet langer de adel was, maar de burgerij (bourgeoisie), de oude middenklasse, die de productiemiddelen (fabrieken) in bezit had. Daartegenover stond het proletariaat, de klassen van bezitloze arbeiders, die (bij gebrek aan productiemiddelen) gedwongen waren hun arbeid te verkopen om in leven te blijven, en zo door de bourgeoisie werden uitgebuit. (De plaats van de boer in dit stelsel is jarenlang een strijdpunt geweest binnen het marxisme, de zgn. Agrarfrage.)
De tegenstellingen binnen het kapitalisme zouden dit systeem uiteindelijk onhoudbaar maken. De uitgebuite arbeidersklasse moest volgens Marx in opstand komen tegen de kapitaalbezitters. Deze opstand zou het einde inluiden van het kapitalisme en de liberale democratie, die plaats zouden maken voor een socialistische samenleving. In de socialistische periode zou de staat worden omgevormd tot een dictatuur van het proletariaat, waarin de (politieke) rollen van de beide klassen werden omgedraaid. Uiteindelijk zou dit leiden tot nog een ander maatschappelijk stadium, het communisme.
Merk op dat de woorden socialisme en communisme al bestonden vóór de theorievorming van Marx en Engels. De specifieke betekenis die aan deze termen gegeven wordt binnen het marxisme is niet de enige mogelijke betekenis.
[bewerk] Stromingen binnen het marxisme
Binnen het marxisme zijn verschillende stromingen aan te duiden, waaronder marxisme-leninisme, trotskisme, stalinisme, maoïsme en neomarxisme. Deze onderscheiden zich op (soms subtiele) ideologische punten.
[bewerk] Praktijk
Het marxisme inspireerde onder andere Lenin tot het plegen van de eerste "proletarische revolutie" in de geschiedenis, de Oktoberrevolutie in Rusland (1917). Daarmee werd Rusland de eerste "dictatuur van het proletariaat" en de eerste socialistische staat (socialistisch in de betekenis die Marx eraan gegeven had).
Ook de Chinese revolutie van 1949, de Cubaanse revolutie en verscheidene revoluties in Zuid-Amerika werden gepleegd in naam van het marxisme.
[bewerk] De gevolgen van het marxisme
Het marxisme heeft een grote invloed gehad op de zich ontwikkelende wereldwijde arbeidersbeweging. Marx keek met een zekere minachting neer op het voeren van loonstrijd als doel op zich zelf, omdat hij van oordeel was dat dit de aandacht zou kunnen afleiden van de uiteindelijke Grote Revolutie. Hij was echter pragmatisch genoeg (bijvoorbeeld in het boekje "Loon, prijs en winst") om vakbondsactiviteiten aan te bevelen als middel om de arbeiders tot organisatie te bewegen en ook om aan te sporen tot strijd voor het algemeen kiesrecht als middel om politieke macht te ontwikkelen.
Marx' theorieën zijn een stimulans geweest voor de opkomende arbeidersbeweging, maar over de vraag hoe groot zijn bijdrage geweest is aan de hervormingen binnen het kapitalisme, die in de meeste economisch ontwikkelde landen tot een beter levenspeil voor de loonarbeiders hebben geleid, en tot meer politieke invloed en rechten (o.a. sociale zekerheid), kan op uiteenlopende wijze worden geoordeeld. Het is duidelijk dat Marx' maximalistische idee van een Grote Proletarische Revolutie de arbeidersbeweging ook wel vaak in de weg heeft gezeten, doordat het geleid heeft tot diepgaande twisten tussen sociaaldemocraten en vakbondsmilitanten die eigenlijk wel tevreden waren met hervormingen binnen het "kapitalistisch systeem" (en die door hun tegenstanders smadelijk "revisionisten" werden genoemd) en hun maximalistische tegenstanders, die tevreden waren met niets minder dan de volledige omverwerping van de "burgerlijke samenleving".
In Rusland heeft Lenin de theorieën van Marx gebruikt als grondslag voor zijn eigen revolutionaire ideeën, wat via de Oktoberrevolutie van 1917 leidde tot het ontstaan van de Sovjet-Unie. In de Sovjet-Unie werd het een dogma dat de Leninistische interpretatie van de leer van Marx de enige juiste was, maar twijfel is gerechtvaardigd of Marx het in alle opzichten eens zou zijn geweest met de handelwijze van Lenin en zijn trawanten.
Marx had het idee dat de revolutie het eerst zou uitbreken in enkele van de hoog ontwikkelde industrielanden, Engeland, Frankrijk, Duitsland of de Verenigde Staten. Over het algemeen had hij geen hoge dunk van het revolutionaire potentieel in Rusland, al heeft hij in zijn latere jaren wel belangstelling aan de dag gelegd voor revolutionaire stromingen in het tsarenrijk. Hij verwachtte echter dat voor een echt voldragen socialisme een internationale revolutie nodig zou zijn, die tenminste de belangrijkste kapitalistische centra zou omvatten.
Ook gaf Marx soms de gedachte te kennen dat de revolutie misschien ook op niet-gewelddadige wijze zou kunnen plaats vinden, bijvoorbeeld in Engeland, waar een groot deel van de arbeiders tegen het einde van de 19e eeuw al het kiesrecht had. Daar zou het niet uitgesloten zijn dat de zaak van het proletariaat via de stembus kon triomferen.
Marx was in zijn ideeën vaak minder rechtlijnig dan veel van zijn volgelingen. Beroemd is zijn uitspraak “Ik ben in geen geval een Marxist”.
[bewerk] Wetenschap of heilsleer?
Marx noemde zijn 19e eeuwse (veelal Franse) socialistische voorgangers smadelijk “utopische socialisten” en pretendeerde dat zijn eigen leer “wetenschappelijk” zou zijn. Niet iedereen is hiervan in dezelfde mate overtuigd. Karl Popper stelde dat hoewel Marx' theorieën in zijn eigen tijd wellicht een wetenschappelijk karakter hadden, het twintigste-eeuwse marxisme een pseudowetenschap is, aangezien theorieën zoals het historisch materialisme niet falsificeerbaar zijn. (Merk op dat Popper dit stelde over praktisch iedere niet-natuurwetenschappelijke theorie.) Andere sceptici zien het marxisme als een irrationele heilsleer, een soort “Ersatz-religie”.
In principe had Marx een optimistisch mensbeeld en hij meende dat met de juiste materiële voorwaarden en de juiste opvoeding van het proletariaat vanzelf de 'utopia' of 'heilstaat' zou ontstaan. Marx was van oordeel dat de menselijke geest heel kneedbaar was en dat onder de juiste maatschappelijke verhoudingen een “nieuwe mens” zou ontstaan die vrij was van egoïstische slechte eigenschappen. Uitbuiting, onderdrukking en oorlog zouden dan tot het verleden behoren. De staat, die volgens Marx een onderdrukkingsinstrument van de heersende klasse vormde, zou vervolgens geleidelijk aan kunnen afsterven.
[bewerk] Marxisme in de praktijk
In de praktijk werden de 'proletarische revoluties' al snel overgenomen door een nieuwe groep machtshebbers (Lenin, Trotski, Stalin, Mao, Castro, Pol Pot etc. en hun medewerkers), die zijn macht met dictatoriale middelen aan het volk oplegde. De Pools-joodse socialistische leidster Rosa Luxemburg had Lenin al gewaarschuwd dat zijn "dictatuur van het proletariaat" gemakkelijk kon ontaarden in een "dictatuur over het proletariaat". In sommige gevallen was het resultaat niet meer dan een met een socialistisch sausje overgoten gewone dictatuur, met een bloederig onderdrukkend machtsapparaat om de dictator en diens kliek in het zadel te houden.
Van het “afsterven van de staat” kwam in de “communistische” landen ook niet veel terecht. De staat had eerder de neiging om uit te groeien tot een bureaucratie die vrijwel elk maatschappelijk initiatief onderdrukt.
Anderzijds hebben de door het marxisme geïnspireerde revoluties in sommige opzichten wel een positieve rol gespeeld voor de volkeren die haar steunden. Zo heeft het marxisme het soms mogelijk gemaakt situaties van stagnatie te doorbreken in landen waar de politieke cultuur heel erg verziekt was geraakt. Ook hebben de revolutionaire regimes op het gebied van collectieve voorzieningen (onderwijs, volkshuisvesting, gezondheidszorg) soms opmerkelijke prestaties geleverd.
Een groot probleem bleek wel om het aanvankelijke enthousiasme van de revolutionaire voorhoede te handhaven, de situatie waarin "het geloof (soms) bergen kon verzetten". Het gebrek aan economische prikkels kon dan niet meer worden gecompenseerd, waarna er een situatie van stagnatie en corruptie intrad. Het bekendste voorbeeld hiervan is wellicht Cuba. Aanvankelijk was de revolutionaire machtswisseling van Castro over het corrupte Batista-regime een groot succes en ook het buitenland zag dit meestal als een verbetering (met uitzondering van de VS). Voortvarend werden alle bedrijven genationaliseerd en hun winsten gebruikt voor gratis onderwijs en gezondheidszorg voor de verpauperde bevolking. Hiermee werd Castro buitengewoon populair in binnen en buitenland. Maar tegelijkertijd wenste Castro ook geen kritiek te horen van anderen. Toen er verschillende onfrisse zaken aan het licht kwamen waarbij zijn directe medewerkers betrokken waren, rees er toch kritiek. Deze werd 'bestreden' door deze 'dissidenten' te bestempelen als contra-revolutionairen en op te sluiten. Vele van deze waren zelfs eertijds medestrijders van het eerste uur met Castro geweest tijdens de revolutie. Hiermee werd weer het gezegde bewaarheid dat 'de revolutie zijn eigen kinderen opvreet'. Heden kan het regime van Castro het best bestempeld worden als een gewone dictatuur met een socialistisch sausje overgoten, in wezen niet anders dan de voormalige 'communistische' regimes in Oost-Europa.
[bewerk] Huidige betekenis
Het marxisme leidt, vooral sinds het uiteenvallen van het Oostblok in de jaren 1989-1991, een kwijnend bestaan. Officieel geldt het marxisme-leninisme nog steeds als officiële ideologie van:
- Cuba Zie hierboven
- China De economie is in toenemende mate kapitalistisch georganiseerd en van 'proletarische en ideologische opvoeding' om het uiteindelijke communisme te verwezenlijken hoort men niet veel meer. Het partijapparaat is hoofdzakelijk nog een instrument waarmee de machthebbers zichzelf in het zadel houden.
- Vietnam De toestand hier kan men het meest met China vergelijken.
- Noord-Korea Dit is een staat die nog volop het stalinisme is toegedaan. Het partijapparaat is ideologisch officieel nog steeds op weg naar de 'communistische heilsstaat' maar in de praktijk is Noord-Korea een keiharde dictatuur die de leider Kim-Il Soong en zijn vader welhaast goddelijke eer verleent. Hierbij komen de rijkdommen van het land alleen de 'communistische aristocratie' ten goede en leeft het volk in armoede. Het ziet er naar uit dat er zelfs een 'monarchische dynastie' in het leven is geroepen nu de huidige dictator zijn zoon ook aan het klaarstomen is om de macht later over te nemen.
Verschillende vormen van marxisme zijn de inspiratiebron voor vele, maar vooral kleine, partijen en bewegingen. In Nederland zijn dit onder andere de Internationale Socialisten, de NCPN, Offensief en de SAP. Ook binnen de SP vindt men her en der marxisten, maar als officiële partij-ideologie heeft het marxisme daar afgedaan.
Sommigen wijzen overigens op het marxisme als levende denkstroming. Frankrijk kende midden jaren '90 alweer een marxistisch academisch discours.[1] Originele marxistische gedachten worden geuit door mensen als Michael Hardt, Antonio Negri[2], Slavoj Žižek en verschillende wereld-systeemtheoretici.[3] De ideeën van Antonio Gramsci vinden weerklank in de analyse van media en internationale betrekkingen, bij zowel marxistische als liberale theoretici.
[bewerk] Externe links
- Lectures on Modern European Intellectual History, Lecture 24: The Age of Ideologies (2): Reflections on Karl Marx
- Marxistisch Internet-Archief Overzicht van de werken van Karl Marx en Friedrich Engels in het Nederlands
- Marxisme.net Nederlandstalige marxistische site, inclusief actuele artikelen van hedendaagse marxisten
[bewerk] Bronnen
- ↑ Daniel Bensaïd (2002). Marx for our Times: Adventures and Misadventures of a Critique. Londen/New York: Verso.
- ↑ «Herformulering van het Communistisch manifest». De Groene Amsterdammer, 1 september 2001. URL bezocht op 19 november 2006.
- ↑ Terence K. Hopkins en Immanuel Wallerstein, red. (1996). The Age of Transition: Trajectory of the World-System, 1945-2025. Londen: Zed Books/Pluto Press.
- Ernest Mandel, Inleiding in de marxistiese ekonomie. Nijmegen: SUN, 1974.
- Karl Marx en Friedrich Engels, Manifest van de Communistische Partij. 1848.
 |
|
politiek | politiek spectrum | links | rechts | extreemlinks | extreemrechts |
