Plato (filosoof)

Plato

Plato (Grieks: Πλατων, platoon, "breedgeschouderde") (Athene, 427 – Athene, 347 v. Chr.), wiens echte naam Aristokles is, was een Griekse filosoof en schrijver. Hij was een leerling van Sokrates en de leraar van Aristoteles.

Inhoud

1 Biografie
2 Zijn belangrijkste werken
- 2.1 Indeling
3 Plato's belangrijkste wijsgerige stellingen
4 Literatuur
5 Externe links

[bewerk] Biografie

Plato (Grieks: Πλατων, eigenlijk een bijnaam die Breedgeschouderde betekent, verwijzend naar zijn atletische gestalte) werd geboren te Athene in 427 v. Chr., uit een aristocratische familie (zijn vader was extreem rijk), die niet bepaald dweepte met de democratie. Hij genoot een zeer verzorgde opvoeding: reeds als jongeman kende hij veel succes op sportief en literair vlak. Hij kan beschouwd worden als verreweg de meest getalenteerde "student" van Socrates. Na diens dood volgde hij eerst nog les bij Euclides van Megara, maar besloot toen uit te wijken naar Zuid-Italië en Sicilië, in de hoop daar een nieuw leven te beginnen. Zijn verblijf aan het hof van Dionysius I, tiran van Syracuse, liep slecht af: wegens een meningsverschil over de ideale staatsvorm viel hij in ongenade bij de tiran en werd wellicht gearresteerd. Mogelijk heeft Plato rondgereisd, en bezocht hij ook Egypte. De tragische dood en de opvattingen van zijn leermeester Socrates bleven hem levenslang bezighouden en zijn werk beïnvloeden. Bij zijn terugkeer in Athene (in 387 v. Chr.) stichtte hij een studiegemeenschap, de Akademeia, waarvan hij de onbetwiste leider zou blijven tot zijn dood. Aristoteles werd zijn belangrijkste leerling. Plato overleed in circa 347 v. Chr. te Athene.

[bewerk] Zijn belangrijkste werken

Plato en zijn leerlingen. Romeins mozaïek.

Plato is een van de weinige Griekse schrijvers uit de klassieke periode waarvan het integrale gepubliceerde werk bewaard is gebleven.

Hij onderscheidt zich van vroegere en latere denkers door het schrijven van dialogen, waarin levende personen met elkaar van gedachten wisselen over een concrete situatie (vaak genoemd naar een van de gesprekspartners). Hij verkoos deze dialoogvorm boven de theoretische uiteenzetting: zo verhoogt hij de levendigheid van zijn werk en voorkomt hij ook het gevaar wereldvreemd te worden. Hij wilde immers zijn wijsgerige inzichten verspreiden over een ruim publiek, want alleen de filosofie leidt volgens hem tot het ware geluk. Daaruit volgt echter ook dat hij zijn inzichten nergens uitvoerig en systematisch uiteenzet.

Ondanks het feit dat hij zich sceptisch uitliet over de waarde van het geschreven woord, zijn zijn dialogen in sierlijke en verzorgde taal geschreven. Hij was een begenadigd stilist, en zijn werk vormt een van de onbetwiste hoogtepunten van de wereldliteratuur.

Een genre dat een uitzonderlijk belangrijke en paradoxale plaats inneemt binnen de dialogen van Plato is de mythe. Aan de ene kant zette hij zich af tegen de traditionele, antropomorfistische mythen zoals die door een Homeros werden overgeleverd (zie De Staat). Aan de andere kant maakte hij er vaak zelf gebruik van. Zo laat hij Protagoras in de gelijknamige dialoog zijn mening ("deugd is aanleerbaar") staven door middel van de mythe van Prometheus en Epimetheus. In De Staat maakt Plato zijn bedoeling met mythen duidelijk: de mythe is een waardevol leermiddel voor de jongere generaties, maar moet gezuiverd worden van alle ideeën en onderwerpen die tot ondeugd kunnen aanzetten (zo zijn de buitenechtelijke relaties van Zeus niet echt een voorbeeld voor de jeugd, en mogen zij dus niet verteld worden).

[bewerk] Indeling

korte "Socratische" dialogen (periode ca. 399 – 390 v. Chr.): Socrates spreekt er, vaak met een sofist, over een ethisch begrip of probleem, op zoek naar ondubbelzinnige definities. Onder meer:
- (kleine) Hippias : over de dwaasheid van de sofisten
- (grote) Hippias: over "het Schone"
- de Ion : over de inspiratie van de dichters.
- Protagoras: over de vraag "kan men de deugd aanleren?"
- de Laches: een typische Socratische afbakenende dialoog over het begrip dapperheid
- Charmides: over (on)bezonnenheid en zelfbeheersing.
- Lysis: over wat ons lief is.
- Euthyphro: over het wezen van de deugd (vroomheid)
- Crito: over gehoorzaamheid aan de wetten
- Phaedo: waarin de omstandigheden van Socrates' dood worden verhaald
- Apologia Sokratous d.i. de (mogelijk deels fictieve) verdedigingsrede die Socrates zou uitgesproken hebben voor de volksrechtbank die hem ter dood zou veroordelen.
- Met zijn "sofisten-dialogen" probeerde Plato een synopsis te bereiken: hij claimt al de mogelijkerwijs te nemen wegen tegen elkaar af te wegen om uiteindelijk bij de beste mogelijkheid uit te komen.

overgangsperiode (ca. 390-385 v. Chr.): polemiek met de sofisten blijft het hoofdmotief, maar de filosofie van het geluk wordt duidelijker. Onder meer:
- Gorgias: over de verderfelijke invloed van de retoriek

de "grote" dialogen (periode na 385 v. Chr.): waarin de Ideeënleer, de ziel en de staatsleer centraal staan. Onder meer:
- Symposium: over liefde en erotiek
- Politeia: over de ideale staat
- Phaedrus: over de ideeënwereld
- Timaeus: o.a. over Atlantis
- Theaetetus: Plato’s belangrijkste kentheoretische werk, waarin hij ook een kritiek op zijn eigen ideeënleer uitwerkte
- Nomoi (De Wetten): een uitvoerige wetgeving voor een nieuw op te richten stad, praktischer dan de Politeia

[bewerk] Plato's belangrijkste wijsgerige stellingen

[bewerk] Ideeënleer

In zijn zoektocht naar wat 'Ware Kennis' was deed Plato zijn belangrijkste ontdekking: namelijk dat kennis enkel over algemene en abstracte dingen gaat, die we weliswaar in concrete zaken terugvinden. Een idee is de blauwdruk van iets concreet als het ware. In een universum waar niets objectief is, is volgens Plato dan ook geen kennis mogelijk ==> reactie tegen relativisme van de sofisten waar ook Socrates al tegen reageerde.

Waarnemingen zijn volgens Plato relatief: Ik kan een koekje lekker vinden, terwijl het voor iemand anders oneetbaar is. Deze lijn kunnen we ook verder trekken naar hogere materie zoals bv. of iets goed is of niet volgens mij.

Waarnemingen leiden dus enkel en alleen tot meningen, het kunnen ware meningen zijn, maar het blijven meningen.

Kennis kan dus niet in de wereld van concrete zaken (in onze wereld dus) liggen. Om dit op te lossen creëerde Plato een ideeënwereld waar alle ideeën, los van alles wat concreet is, zich bevinden. De kloof die zich tussen deze twee werelden bevind is onoverbrugbaar.

[bewerk] Psychologie / Epistemologie: het Dualisme

ziel en lichaam zijn twee afzonderlijke wezens: de verbinding met het lichaam (reïncarnatie of "metempsychosis") is voor de ziel hinderlijk, ze verblijft in het lichaam als in een kerker, een graf (σωμα σημα)
het waarneembare is slechts een schijn van de werkelijkheid: zintuiglijke waarneming is onbetrouwbaar en leidt hoogstens tot een mening (doxa); het verstand is gericht op de kennis van de ideeën, de enige ware kennis
tussen opeenvolgende reïncarnaties vertoeft de ziel tussen de ideeën (grondvormen) en leert ze kennen. Bij elke wedergeboorte verliest zij echter die kennis. De ontwikkeling van kennis (van de Grondvormen) is een stapsgewijs terughalen (anamnesis) van wat door het fysieke bestaan verloren is gegaan. (Hij gebruikte het beeld van de mensen als grotbewoners, die in donkere holen in een kring rond een vuur zitten, maar met de rug ernaar toe. Ieder kijkt voor zich uit, en ziet slechts schaduwen tegen de rotswand spelen. Zij aan wie het lukt uit de grot te ontsnappen, zullen de werkelijke wereld leren kennen.)

[bewerk] De mythe van de grot

Zie Allegorie van de grot voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De beroemdste passage in Plato’s werk, de mythe van de grot, bevindt zich in De Staat. In allegorische vorm zet Plato er zijn opvattingen uiteen over het mens-zijn, en vooral over de menselijke kennis, in hun relatie tot de realiteit als geheel. Stel je een grote grot voor, zegt hij, die met de buitenwereld verbonden is door een gang, zo lang dat er geen daglicht in de grot valt. Er zit een rij gevangenen met hun rug naar de ingang, en ze kijken naar de achterwand van de grot. Hun ledematen en halzen zijn zo vastgeketend, dat ze hun hoofden niet kunnen bewegen en noch elkaar, nog zichzelf kunnen zien: alleen de wand voor zich kunnen ze zien. Ze hebben hun hele leven zo gezeten en kennen niets anders.

Achter hen bevindt zich een laaiend vuur. Tussen hen en dat vuur is een manshoge muur, en aan de andere kant van die muur lopen mensen met dingen op hun hoofd heen en weer. De schaduwen van die dingen vallen door het vuur op de wand waar de gevangenen tegenaan kijken, die ook de stemmen weerkaatst van hen die die dingen dragen. Het enige dat de gevangenen in hun leven waarnemen, zegt Plato, zijn schaduwen en echo’s. ze zouden denken dat schaduwen en echo’s de realiteit vormen, en over de waarneming van die “realiteit” zouden hun gesprekken gaan.

Als een gevangene zijn ketenen zou kunnen afschudden zou hij door de levenslange ketening in het halfduister zo verkrampt zijn, dat het alleen al pijnlijk voor hem zou zijn om zich om te draaien, en bovendien zou het vuur hem verblinden. Hij zou volkomen in de war raken en zich weer willen omkeren naar de wand der schaduwen, naar de realiteit die hij begrijpt. Als hij uit de grot naar het felle zonlicht gesleurd zou worden, zou hij pas na lange tijd iets kunnen zien en dat begrijpen. Als hij eenmaal gewend zou zijn aan de bovenwereld en daarna terugkeerde in de grot, zou de duisternis hem weer tijdelijk verblinden. Zijn ervaringen zouden onbegrijpelijk zij voor de andere gevangenen, omdat hun taal alleen naar schaduwen en echo’s verwijst.

Plato leert ons met deze allegorie dat we zijn opgesloten in ons eigen lichaam, dat onze medemensen net zulke gevangenen zijn en dat niemand in staat is het eigen wezenlijke zelf of dat van een ander te kennen. We nemen geen realiteit waar, maar alleen wat in onze geest is.

[bewerk] Moraal

ons levensdoel bestaat erin, het goede te vinden, niet in de zintuiglijke wereld (hij wijkt van de lichamelijkheid af), maar door de beschouwing van de Ideeën (kennis = deugd), door het filosoferen dus
het leven is dus een wereldvlucht om aan het goddelijke / het goede zo veel mogelijk gelijkvormig te worden
na dit leven komt er vergelding voor het voorbije leven (cf. Pythagoras en de Pythagoreërs, wier visie over getalsmatige harmonie duidelijk blijken in Plato's beeld van de Ideeën)

[bewerk] Socio-Politieke gedachten: de ideale staat?

De mens is gelijkwaardig, maar niet gelijk. Een goede landbouwer is respectabel in zijn eigen omgeving, net zoals een goed heerser respectabel is in zijn omgeving.

Plato maakte onderscheid tussen drie soorten mensen: 1° zij die de begeerte als leidraad hebben en daarnaar handelen, 2° zij die streven naar kennis (wijs-begeerte) en 3° zij die de kennis bezitten.

de staat is voor de mens absoluut noodzakelijk. De mens kan alleen in een gemeenschap tot volle ontplooiing komen. Met ontplooiing wordt het vervullen van de menselijke natuur bedoeld. De staat moet aristocratisch opgebouwd zijn: áristos = meest bekwaam
- bovenaan staat de stand der "heersers", die "filosofen" (lees "intellectuelen") zijn
- dan komt de stand der "wachters"(= ambtenaren en militairen), tenslotte de stand der handwerkers
- elke stand moet werken voor het welzijn der beide andere; het leven der eerste twee standen moet verlopen in volledige gemeenschap van goederen en gezin (Plato wordt ook wel "de eerste communist" genoemd).
Met zijn sofistische dialogen probeerde Plato synopsis te bereiken: hij claimt al de mogelijkerwijs te nemen wegen tegen elkaar af te wegen om uiteindelijk bij de beste mogelijkheid uit te komen.

[bewerk] Literatuur

Om kennis te maken met Plato en zijn ideeën:

Plato, schrijver. Teksten gekozen en vertaald door Gerard Koolschijn, ISBN 90-351-1616-X
Plato. De strijd tegen het democratische beest door Gerard Koolschijn, ISBN 90-5713-007-6

Zijn verzameld werk is beschikbaar in een "bewerkte" heruitgave van de vertaling van Xaveer de Win, ISBN 90-289-2548-1 (België) / ISBN 90-391-0750-5 (Nederland).