Moldava Respubliko

El Vikipedio

Geografio > Eŭropo > Moldavio

---

Moldavio* (moldave Moldova) estas nomo de lando en Orienta Eŭropo kaj ankaŭ nomo de regiono de Rumanio.

• Landkodo: MD.
• E-nomo: [a] Moldavujo; [o] Moldava Respubliko.
• Nacia nomo: Republica Moldova.
• Areo: 33.700 kv.km.
• Politika sistemo: evoluanta demokratio.
• Ŝtatestro: prezidento Vladimir VORONIN.
• Ĉefurbo: Kiŝinevo (374 mil).
• Urboj: Tiraspol (110 mil), Bălţi (105 mil).
• Loĝantaro: 4.344.000 (2001), inter ili 65% moldavoj, 14% ukrainoj, 13% rusoj, 3,5% gagauzoj, 2% bulgaroj, 1,5% judoj, ankaŭ troviĝas belorusoj, poloj, ciganoj, germanoj, armenoj, litovoj, azeroj, tataroj, ĉuvaŝoj, uzbekoj ktp.
• Ŝtatlingvoj: moldava (rumana), rusa.
• Kredantoj: ortodoksuloj, katolikoj.
• Eksporto: kemiaĵoj, nutraĵoj, vino, tekstilindustriaj produktaĵoj, tabako.
• Pokapa MEP: 920 $.
• Himno: Limba noastră
• Administra divido: 32 distriktoj (raioane). Jen ili en alfabeta ordo (inter krampoj, la ĉefurbo de la distrikto):

Anenii Noi (Anenii Noi), Basarabeasca (Basarabeasca), Briceni (Briceni), Cahul (Cahul), Cantemir (Cantemir), Călăraşi (Călăraşi), Căuşeni (Căuşeni), Cimişlia (Cimişlia), Criuleni (Criuleni), Donduşeni (Donduşeni), Drochia (Drochia), Dubăşari (Cocieri), Edineţ (Edineţ), Făleşti (Făleşti), Floreşti (Floreşti), Glodeni (Glodeni), Hînceşti (Hînceşti), Ialoveni (Ialoveni), Leova (Leova), Nisporeni (Nisporeni), Ocniţa (Ocniţa), Orhei (Orhei), Rezina (Rezina), Rîşcani (Rîşcani), Sîngerei (Sîngerei), Soroca (Soroca), Străşeni (Străşeni), Şoldăneşti (Şoldăneşti), Ştefan Vodă (Ştefan Vodă), Taraclia (Taraclia), Teleneşti (Teleneşti), Ungheni (Ungheni).

En 1990 vivis en Moldavio 4,4 milionoj da homoj sur teritorio de 33,7 km2 (komparo: Belgio: 30 519 km2; Svislando: 41 293 km). Loĝantaro laŭ etna disdivido: en 1979 vivis en Moldavio 63,9% moldavoj-rumanoj, 14,2% ukrainianoj, 12,8% rusoj, 3,5% gagaŭzoj (152 000), 2% bulgaroj, 2% judoj.

En Ĉednestrio (la fakte sendependiĝinta, sed ne agnoskita de la internacia juro, parto de iama Moldava Soveta Socialisma Respubliko) vivas 39% moldavoj, dum rusoj (23%) kaj ukrainianoj (26%) kune konsistigas 49% de la loĝantaro. En 1940 ĉ. 100 mil germanoj devis forlasi Besarabion.

La historia flago de Moldavio (Besarabio) denove valida estas la trikoloro (vertikale blua-flava-ruĝa - kiel Rumanio) kun la urobesto. Malgraŭ lingva, historia kaj kultura proksimeco, en Moldavio kaj Rumanio multaj dubas pri la oportuneco unuigi la du naciojn ĉefe pro la kvar sekvaj kialoj:

1. En Besarabio la loĝantoj bone memoras, ke dum la rumana tempo ili estis traktataj kiel duaklasaj homoj;
2. La ekonomio kaj vivnivelo en Rumanio estas nuntempe malpli altaj ol en Moldavio;
3. Multaj moldavoj opinias, ke ilia mentaleco diferencas de tiu de la rumanoj en Rumanio;
4. En Rumanio oni timas, ke la madjaroj en Transsilvanio volus unuiĝi kun Hungario.

Enhavo 1 Historio 2 Politiko de Rusio rilate Moldavion 3 Prezidantoj 3.1 Eksteraj ligoj

[redaktu] Historio

En la antaŭhistoria tempo sur la teritorio de la hodiaŭa Moldavio ekloĝas dakoj, gotoj kaj romianoj, ekde la 6a jarcento — slavoj. En 1359 la valaha militestro Bogdan fondas la Moldavan Princlandon (inkluzivis Moldavion, Besarabion, Bukovinon) kun la ĉefurbo Jassy (rum. Iaşi).

Komence de la 16a jc. la princlando troviĝas sub otomana regado. En 1792 la bordo inter la riveroj Dnestro kaj Bug iĝas rusa teritorio. En 1812 post la milito inter Rusio kaj Turkio la lando inter la riveroj Dnestro kaj Prut (Besarabio) estas aneksita de Rusio (formiĝas Besaraba gubernio). En 1918 kreiĝas la Aŭtonoma Moldava Respubliko (AMR), kiu estas baldaŭ okupata de rumaniaj trupoj; kadre de la Paco de Brest-Litovsk, Sovetio devis cedi Besarabion al Rumanio. Por akcenti la sovetian pretendon pri Besarabio, Stalin fondas en 1924 sur la maldekstra bordo de Dnestro (Tiraspol, ktp.) la Moldavan Aŭtonoman Socialisman Sovetrespublikon (MASSR), kadre de Ukrainio. Ĝia ĉefurbo iĝas Kiŝinevo - kiu troviĝas en Rumanio (la efektiva ĉefurbo iĝas la urbeto Balta kaj ekde 1929 Tiraspol). La pakto inter Hitler kaj Stalin de 1940 havigas Besarabion (AMR) al Sovetio; En 1941-44 Moldava SSR estas okupata de Ia germanoj. Poste Stalin unuigas la rumanan AMR kaj la pli grandan parton de la MASSR en Moldavan Socialisman Sovetrespublikon (Moldavan SSR).

Pro la rusigo kaj sovetigo de la lando grandparto de la rumanlingva intelektularo fuĝas al Rumanio — ĝia resto estas likvidita en Siberio. Dum Ĉednestrujo forfalas de Ukrainio, la borda regiono ĉe la Nigra Maro (Sud-Besarabio) kaj NordBukovino (ĉefurbo: Cernauti/Ĉernovcy) eniras Ukrainion.

Ekde somero 1988 en Moldavio aktiviĝis novaj politikaj fortoj. Ĉe la parlamentaj elektoj en printempo 1990 la naciisma kristandemokrata Popola Fronto rikoltas 40% de la mandatoj (aliajn 30% ricevas reprezentantoj proksimaj al Ia Popola Fronto). Samjare aperas leĝo, kiu enkondukas la moldavan (= rumanan) lingvon kiel solan ŝtatan lingvon de Moldavio; la cirila alfabeto malaperas favore al la latinida. En junio 1990 Moldavio deklaras sian suverenecon.

Reage al la moldav-rumana naciismo, en aŭgusto aperas en Moldavio la memproklamita respubliko de la turklingvaj, sed kristanaj gagauzoj (centro: Komrat); en septembro sekvas la fondo de la Ĉednestra Moldava Socialisma Sovetrespubliko (centro: Tiraspol) fare de rusaj kaj ukrainaj grupoj (precipe la potencaj fabrikdirektoroj rusaj, kies entreprenoj obeis al la ordonoj rekte el Moskvo, subtenis la fondon de tiu respubliko). Kiŝinevo rifuzas ambaŭ memproklamadojn argumentante, ke ili detruas la tutmoldavian respublikan koherecon. Ankaŭ la moldavaj bulgaroj (centro: Bolgrad), kvankam pli lojalaj al la reĝimo en Kiŝinevo kompare kun rusoj aŭ gagauzoj, eldonas novajn proprajn periodaĵojn en sia lingvo. En aŭgusto 1991 (post la moskva puĉo) sekvas la proklamo de la plena sendependeco de Moldavio (nun nomita Moldovo) disde Moskvo kaj la unua rifuzo kunkrei la novajn politikajn KSŜ-strukturojn (post internaj kvereloj kaj moskva premo Moldavio tamen aliĝis al KSŜ). Ĉio tio kaj la fortiĝanta moldav-rumana nacia movado pli kaj pli mobilizas la nemoldavan, do slavan loĝantaron (precipe rusoj) kontraŭ la politiko de Kiŝinevo, precipe de la Popola Fronto, kiu interalie alstrebas la unuiĝon kun Rumanio (tiu politiko estas forte pridisputata en Moldavio mem). En decembro 1991 Ĉednestrio proklamas sian plenan sendependecon disde Kiŝinevo (kun propraj parlamento kaj ŝtatestro I. Smirnov).

[redaktu] Politiko de Rusio rilate Moldavion

La politiko de Rusio (Jelcin/Ruckoj) rilate Moldavion estas neklara kaj kontraŭdira. Unuflanke Jelcin per subskribo de dokumentoj emfazis la gravecon konservi la teritorian tutecon de Moldavio kaj la respekton de la internaciaj homrajtaj normoj. Aliflanke, aludante al la rusa popolo vivanta en la ekssovetiaj respublikoj, tiam influa politikisto Ruckoj diris en junio 1992, ke Rusio kaj ties armeo ĉiarimede defendus la rusajn soldatojn kaj familiojn sendepende de ilia loĝloko.

Ankaŭ la tiama ministro pri defendo de Rusio, Graĉov, aldonis, ke la rusa armeo devus esti garantianto por libereco kaj sendependeco de la popolo; se la rajtoj de la rusoj en eksa Sovetio estus ofendataj, Rusio devus konsideri adekvatajn paŝojn kontraŭ la subpremantoj. Kvankam tiuj eldiroj tute ne ĉie estis subtenitaj de agoj, reage al tiuj eldiroj, la prezidentoj de Moldovo kaj Kartvelio, Snegur kaj Ŝevardnadze, kritikis Moskvon pro «imperiisma pensmaniero». Ekzistas opinio, ke en eksa Sovetio «ĉie estas konfliktoj, kie troviĝas la rusa armeo», la mala opinio estas, ke la rusa armeo en multaj lokoj sukcesis konservi konfliktojn, kiuj brulus alikaze ĝis nun. En Ĉednestrio (Transdnistrio), plurjare fakte sendependa teritorio, estas engaĝitaj tankoj de la 14a ekssovetia rusia armeo flanke de la separatistoj.

[redaktu] Prezidantoj

• 1991-05-28 > 1991-12-08 : Valerin Tudor Muravski
• 1991-12-08 > 1996-12-01 : Mircea Snegur
• 1996-12-01 > 2001-04-04 : Petru Lucinschi
• 2001-04-04 > : Vladimir Voronin

[redaktu] Eksteraj ligoj

  La lingva situacio kaj leĝaro en Moldavio (france)