Planeet

Bron:NASA

Een planeet is een hemellichaam dat voldoet aan drie voorwaarden. Een planeet:

bevindt zich in een baan rond een zon;
heeft een massa die groot genoeg is om hydrostatisch evenwicht te bewerkstelligen (een planeet is daardoor nagenoeg rond);
heeft de omgeving van haar baan schoongeveegd van andere objecten.

Op de IAU-conferentie van augustus 2006 werd bovenstaande definitie aangenomen om hemellichamen binnen ons Zonnestelsel te classificeren. Hierdoor verloor Pluto de status van planeet. Als aan voorwaarde 1 en 2 wordt voldaan, maar niet aan voorwaarde 3, wordt het betreffende object een dwergplaneet genoemd; voorbeelden zijn Pluto, Ceres en Eris. Voor de classificatie van planeten buiten ons zonnestelsel (exoplaneten) zijn, onder andere door de moeilijke waarneming, nog geen regels vastgesteld.

De wetenschap die zich bezighoudt met het bestuderen van planeten en andere hemellichamen heet planetologie.

Inhoud

1 Oorsprong van de term
2 Ontdekking van planeten
3 Classificatie van planeten
4 Ontstaan van planeten
5 Naamgeving van planeten
6 Planeten vergeleken met andere hemellichamen
7 Aanverwante onderwerpen
8 Externe informatie

[bewerk] Oorsprong van de term

Vanaf de aarde gezien bewegen planeten elk op hun eigen manier langs de hemel en bewegen ze niet met de sterren mee. Aan dit gedrag danken planeten hun Griekse naam zwerver of de vroeger in het Nederlands gebruikte term dwaalster.

In de Griekse oudheid werden alle hemellichamen die niet met de sterrenhemel meebewogen als planeet geclassificeerd. Naast de toen bekende planeten Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en Saturnus werden ook de zon en de maan als planeet beschouwd.

Na het verwerpen van de leer van het geocentrisme en het aannemen van de heliocentrische theorie werd de aarde aan het rijtje van planeten toegevoegd en de zon ervan geschrapt. Toen Galileo Galilei manen rond Jupiter ontdekte werd ook de maan van de aarde niet langer als planeet gezien. Lange tijd werd "elk hemellichaam dat rond de Zon draaide en niet rond een ander hemellichaam" als planeet geclassificeerd. Later is deze definitie regelmatig gewijzigd en verder gespecificeerd.

De definitie die daarna algemeen aanvaard werd en door de Internationale Astronomische Unie (IAU) werd onderschreven luidde: Een lichaam met een aanzienlijke massa dat rond een ster cirkelt en geen energie als gevolg van kernfusie produceert. Hoeveel aanzienlijk precies is, was onduidelijk en een door de IAU opgerichte werkgroep moest daarover uitsluitsel geven. In augustus 2006 was de 26^e algemene vergadering van de IAU waar een nieuwe definitie voorgesteld werd. Deze luidde:
"A planet is a celestial body that (a) has sufficient mass for its self-gravity to overcome rigid body forces so that it assumes a hydrostatic equilibrium (nearly round) shape, and (b) is in orbit around a star, and is neither a star nor a satellite of a planet." ofwel
"Een planeet is een hemellichaam dat (a) voldoende massa heeft om zijn eigen zwaartekracht de krachten van een vast lichaam te laten overwinnen zodat de vorm een hydrostatisch evenwicht (vrijwel rond) bereikt, en (b) in een baan om een ster verkeert en zelf geen ster of satelliet van een planeet is."
Deze nieuwe definitie werd in deze vorm uiteindelijk niet aangenomen, er werd nog een verdere nuancering aangebracht die het verschil tussen planeten en dwergplaneten aangaf.

Sinds de ontdekking van meerdere objecten in een baan buiten Neptunus zoals Sedna en Quaoar is de planeetstatus van Pluto steeds meer onder druk komen te staan. Een meerderheid van de astronomen is tegenwoordig van mening dat Pluto niet als planeet had mogen worden genoemd. Sinds begin jaren '90 worden objecten in een baan buiten Neptunus geclassificeerd als transneptunisch object. Met de ontdekking van Eris in 2005 werd de discussie rondom de status van Pluto heropend.

[bewerk] Ontdekking van planeten

Enkele relatief dicht bij de aarde staande planeten zijn in de oudheid al beschreven omdat deze met het blote oog zichtbaar zijn. Mercurius was 3000 v. Chr. bekend bij de Sumiriërs onder de naam Ubu-idim-gud-ud. De eerste gedetailleerde beschijvingen van Venus dateren uit de 1600 v. Chr., eveneens door de Sumiriërs. Mars was bekend in het oude Egypte en de Arabieren noemden deze planeet Al Qahira. Ook Jupiter en Saturnus waren in de oudheid bekend omdat deze planeten vaak als zeer heldere sterren aan de hemel stonden. In 1610 ontdekte Galileo Galilei met een telescoop de vier grootste manen van Jupiter, de eerste manen rond een andere planeet. Andere planeten zijn vanaf aarde niet met het blote oog zichtbaar. Uranus (1781) en Neptunus (1846) werden voor het eerst waargenomen met behulp van telescopen. In 1930 werd Pluto voor het eerst waargenomen tijdens het vergelijken van fotografische platen.

Na de ontdekking van een aantal planeetachtige lichamen in de Kuipergordel verloor Pluto in augustus 2006 het statuut van planeet. Er werd een nieuwe klasse dwergplaneet ingevoerd.

Vanaf halverwege de jaren '90 van de 20e eeuw zijn de eerste planeten buiten het zonnestelsel waargenomen. Deze exoplaneten zijn uitsluitend met geavanceerde technieken te detecteren. Eind 2004 is van ruim 100 planeten buiten ons zonnestelsel het bestaan bevestigd.

[bewerk] Classificatie van planeten

Op basis van samenstelling, grootte en andere eigenschappen kunnen planeten worden ingedeeld in aardse of terrestrische planeten, gasreuzen of ijsreuzen. Aardse planeten kenmerken zich door het hebben van een rotsig oppervlak. Binnen ons zonnestelsel worden Mercurius, Venus, aarde en Mars daartoe gerekend. Jupiter en Saturnus behoren tot de gasreuzen omdat deze grote planeten geen vast oppervlak hebben. In het verleden werden ook Uranus en Neptunus hiertoe gerekend, maar naarmate de kennis van het zonnestelsel toenam is er voor deze planeten een aparte categorie gemaakt; de ijsreuzen, omdat ze voornamelijk bestaan uit bevroren methaan, ammoniak en water.

[bewerk] Ontstaan van planeten

Volgens de meest gangbare theorie ontstaan planeten uit protoplanetaire schijven. Het grootste deel van zo'n schijf klontert in het centrum samen tot een ster. Het overige gas en stof vormt zich langzaam tot planetoïden die later uitgroeien tot planeten. Bij jonge planeten dicht bij de ster kunnen de lichte gassen verdampen en blijft een rotsachtige kern over. Bij planeten verder van de ster verloopt dat proces niet of veel langzamer. Zie ook het uitgebreide artikel over het ontstaan van een zonnestelsel.

[bewerk] Naamgeving van planeten

Met uitzondering van de aarde zijn alle planeten in ons zonnestelsel vernoemd (in Europese talen) naar Griekse en Romeinse goden. Vanaf de zon gezien zijn dat (genummerd volgens plaatje rechts):

1 Mercurius

2 Venus

3 Aarde

4 Mars

5 Jupiter

6 Saturnus

7 Uranus

8 Neptunus

Tot 24 augustus 2006 werd ook het in 1930 ontdekte hemellichaam Pluto tot de planeten gerekend.

Op de hiernaast staande afbeelding zijn de zon en de acht klassieke planeten van het zonnestelsel op schaal weergegeven. Tussen Mars en Jupiter bevindt zich de planetoïdengordel, buiten Neptunus ligt de Kuipergordel en nog verder daarbuiten wordt de Oortwolk verondersteld.

Over de naamgeving van planeten buiten ons zonnestelsel bestaat geen eenduidigheid. Veelal wordt de naam van de ster waar de planeet omheen draait voorzien van een extra letter.

[bewerk] Planeten vergeleken met andere hemellichamen

Mede om tot een sluitende definitie te komen van wat een planeet is, worden vaak vergelijkingen met andere hemellichamen getrokken. Een planetoïde onderscheidt zich van een planeet door een grillige vorm terwijl een planeet een volmaakte bolvorm benadert. Daarnaast zijn planetoïden kleiner dan planeten. Het verschil tussen een bruine dwerg en een planeet is dat bij de eerste wel (enige) kernfusie plaatsvindt en bij planeten niet en ook de ontstaanswijze is anders. Tenslotte verschilt een planeet van een maan omdat een planeet rond een ster beweegt en een maan rond een planeet. Bij een maan ligt het gemeenschappelijke zwaartepunt waaromheen beide objecten draaien ook nog eens binnen de oppervlakte van de planeet. Bij Pluto en Charon ligt dit punt buiten Pluto, zodat dit een dubbel(dwerg)planeet is.