Planet

From Wikipedia

Planet is een Begreep ut de Steernkiekerei oder ok Astronomie.

Dat Wort kummt eegentlich ut dat Greeksche un heet so veel as Wandelsteern. Dat kuumt dorvun, dat de Planeten an Himmel jüst so utseen hebt as de annern Steerns, nämlich as lütte lüchtende Punkte. De sünd aber man nich fast, as de Steerns, sondern bewegt sik allmählich un wörrn mol hier to seen un mol dor. De meisten dorvun sünd hell noog, dat man jüm mit bloten Oog seen kann un wörrn deswegen ok all bi de oolen Greeken oder de Chinesen bekannt. Mit dat Erfinnen vun de Wietkiekers (ok Fernrühr nöömt) sünd noch meer entdeckt worrn, as letzten is 1930 Pluto funnen woorn, as dat al grote Teleskope geev, mit de man ok noch gaanz, ganz schwachet Lich wornemmen kann.

Planeten sünd – wie man denn laater rutfunnen hett, as man meer mit Telsekope ünnersocht hett un irgendwann ok de eersten Sonden in den Weltrum schoten worrn sünd, de uns denn Fotos no de Eer funkt hebbt – gröttere Massen, de as een Kugel formt sünd, man anners as en Steern nich vun sülben lüchten dot.

Dat System vun uns Sünn (man seggt ok: Sünnsystem) hett bit August 2006 negen Planeten hat (vun binnen na buten):

1. de Merkur (lütter as de Eer)
2. de Venus (meist so groot as de Eer)
3. de Eer (wat uns Planet is)
4. de Mars (lütter as de Eer)
5. de Jupiter (de gröttste Planet)
6. de Saturn (is de tweetgröttste Planet, de mit den groten Ring)
7. de Uranus
8. de Neptun
9. de Pluto

Wenn de Mass lütter wörr, denn hett man vun Planetoid oder ok Asteroid snackt. De hebbt nich blots een Beteken, sondern krigt ok een Nummer towiest, de denn mit to den Namen hörrt. Twüschen Mars un Jupiter is en Asteroidenrebeet – so ganz genau is dat man nich afgrenzt. Af un an geev dat Spekulatschonens, dat dat noch en teihnten Planeten achter den Pluto gifft. Wenn von Sünnsystem snackt warrt, is meist uns eegen meent. Dorto höört nich blots de Planeten, sondern allns, wat in de Gravitatschoon vun de Sünn steit. Siet en poor Johren weet wi aber, dat ok anner Steerns Planeten hebbt. In de Fachspraak nöömt sik so en Planet denn Exoplanet.

Monteert Bild vun de acht Planeten un den Maand (all vun Sonden fotografert).

In August 2006 hett sik dat nu een beten ännert. Na johrelang Snacken, wat denn nu een Planet is un wat nich, un wo man de Grenz leggen kann, wat groot en Mass wesen mutt, dat man noch Planet dorto seggen kann, hett de Internatschoonale Astronoomsche Union (IAU) aver en ne’e Definitschoon rutgeven. Dorna is de Pluto blots noch en Dwargplanet, wat bi de IAU nich meer so rech as „richtigen“ Planet gellt, man een eegen Klass von Massen bild un jümmers noch to dat Sünnsystem tellt.

Pluto is nich de einzige Dwargplanet. Watveel dat dorvun gifft, dat weet man noch nich so genau, dat mutt noch prüft warrn. Vun Pluto afseen hett de IAU noch twe benöömt, de vörher als Asteroiden betekend wörrn. Asteroiden kanns jümmers noch dorto seggen, weil dat jo keen Planeten sünd. Un dormit dat sien Richtigkeit hett, hett nu ok Pluto een Nummer kregen. Ganz genau sütt uns Sünnsystem nu so ut (vun binnen na buten; Planeten sünd normal, Dwargplaneten kursiv schreven):

Merkur — Venus — Eer — Mars — (1) Ceres — Jupiter — Saturn — Uranus — Neptun — (134340) Pluto — (136199) Eris

To Tiet gifft dat noch negen annere Asteroiden, de as mögliche Dwargplaneten gellt un noch genauer ünnersocht warrt.