Kip (vogel)
| Kip | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 |
||||||||||||||
| Taxonomische indeling | ||||||||||||||
|
||||||||||||||
| Ondersoort | ||||||||||||||
| Gallus gallus domesticus |
De kip (Gallus gallus domesticus) is een gedomesticeerde vogel uit de familie van de fazantachtigen (Phasianidae).
Er bestaat een zeer groot aantal kippenrassen.
Inhoud |
[bewerk] Kip in de natuur
[bewerk] Oorsprong
Men denkt dat de kip afstamt van de wilde Gallus gallus, het Bankivahoen, ook wel het Rode Boshoen genoemd. Het is een schuw, wantrouwig en sluw dier, dat net zo groot is als een krielkip. Het Bankivahoen komt in India en Zuidoost-Azië nog steeds in het wild voor. De soort wordt er al zo'n vierduizend jaar lang gehouden als landbouwhuisdier. Het dier heeft waarschijnlijk via het Midden-Oosten Europa bereikt. In het oude Sumer noemde men het de vogel uit Meluhha. Het hoen legt zo'n twaalf eieren per jaar.
[bewerk] Kip als exoot
In onder meer Nederland komt de kip voor als exoot. Het gaat hierbij om kippen uit gevangenschap die zijn verwilderd. Onder bepaalde omstandigheden (bijvoorbeeld door bijvoederen) worden het er zoveel dat ze gevaar voor verkeer op kunnen leveren.
[bewerk] Anatomie en gedrag
 |
|
|
Een kip kan goed hard voedsel zoals maïskorrels eten. Wat ze oppikt komt eerst in een zak terecht (de krop). Het wordt daar met speeksel geweekt. Daarna zijn er twee magen die meehelpen om het voer fijn te krijgen. De kliermaag voegt maagsappen toe voor de verdere vertering. De spiermaag kneedt het voer en maalt het fijn. Daarna wordt het verder verwerkt in de dunne darm. De reststoffen verlaten het lichaam via de endeldarm en de cloaca. Een kip heeft twee blindedarmen. Ze helpen bij de vertering van ruwvezels en onttrekken vocht aan de voedselmassa.
De kip kan haar kop heel ver in alle richtingen draaien. Dat komt door het grote aantal halswervels: veertien. De mens heeft er maar zeven. Kippen kijken niet ver. Wat verder dan vijftig meter bij hen vandaan gebeurt, kunnen ze niet zien.
Een kip heeft geen oorschelp. Wat op meer dan vijftig meter afstand gebeurt, hoort ze niet. Een kip ziet kleuren ook anders. Voor een kip is roodgeel de helderste kleur. Daarna volgt geel. Overigens heeft de kip wel oorlelletjes. Meestal legt een kip met witte lelletjes witte eieren en één met roze lellen bruine.
Kippen hebben de neiging om naar rode voorwerpen te pikken wat opmerkelijk is omdat hun kam en lellen zelf rood zijn. Wanneer een kip eenmaal bloedt door het pikken, kan het hierdoor gebeuren dat kippen elkaar uiteindelijk doodpikken.
[bewerk] Haan
- Hoofdartikel: Haan
Mannelijke kippen worden haan genoemd. Zij onderscheiden zich van de vrouwtjeskip doordat ze meestal groter zijn, een staart met langere en meestal sikkelvormige veren hebben, bij gekleurde rassen meer kleuren veren hebben dan de hen, een grotere kam op het hoofd hebben en (grotere) sporen aan de poten hebben. Een gecastreerde haan is een kapoen. Ook het gedrag van een haan is anders dan dat van een hen.
[bewerk] Hen
- Hoofdartikel: Hen
Vrouwelijke kippen worden hen genoemd. Wanneer hennen 4 tot 5 maanden oud zijn, kunnen ze eieren leggen. Het maximaal aantal eieren dat de hen kan leggen is gelijk aan het aantal eicellen dat bij de geboorte in de eierstok zit.
De hen heeft, in tegenstelling tot de meeste dieren, slechts één werkende eierstok - de linker - die is gelegen in de lichaamsholte vlakbij de ruggengraat. Wanneer de hen voor de eerste keer een ei moet leggen, worden kam en lellen wat roder van kleur. Vaak gaat de hen geluiden maken die doen denken aan binnensmonds mompelen.
[bewerk] Voortplanting
Een haan die met een hen wil paren, pakt eerst met zijn snavel een pluk veren achter haar kop, zodat zij niet kan weglopen. Dan duwt hij zijn cloaca tegen de cloaca van de hen aan. De haan drukt dan zijn penis iets naar buiten en spuit de zaadcellen in de hen. Ze bevruchten dan de eierdooier in de eileider. De cloaca is een opening onder in de buik van een kip. Nadat de kip het bevruchte ei heeft gelegd, wordt het ei in een broedmachine verder uitgebroed. Dat duurt zo'n drie weken. Een vrijlopende kip kan ook zelf een een nest uitbroeden, meestal bestaat zo'n legsel uit 10 tot 12 eieren, de hen wordt dan de kloek genoemd. Over het algemeen komen uit één broedsel zo'n 60% - 65% haantjes voort.
[bewerk] Broeden
Het kan voorkomen dat een hen broeds wordt. Niet alle hennen worden broeds, maar als het gebeurt, vindt het doorgaans plaats in het voorjaar. De kip trekt zich dan terug op de plaats waar zij de eieren heeft gelegd en broedt ze uit. Dit duurt 21 dagen. Gedurende deze periode eet en drinkt de hen niet veel, mede om te voorkomen dat zij veel ontlasting produceert en het nest bevuilt.
Tijdens de broedperiode stopt de kip met het leggen van eieren. Een broedse hen maakt typische geluiden (het z.g. klokken) en verlaat het nest zelden om te drinken, eten of een stofbad te nemen. Ze houdt de eieren op een constante temperatuur (een kip heeft een lichaamstemperatuur van 41° C) en keert de eieren op bepaalde tijdstippen.
Als er geen eieren uitkomen, verlaat de broedse kip het nest meestal na verloop van tijd. Er zijn echter ook gevallen bekend waarbij de kip zich letterlijk doodbroedt.
[bewerk] Kuiken
Een niet getraind mens kan aan de buitenkant van het kuiken moeilijk tot niet zien of het een vrouwelijk of een mannelijk kuiken betreft. Bij sommige rassen is het onderscheid te maken aan de hand van de kleur van het kuiken, bij andere rassen is het mannelijke kuiken groter dan het vrouwelijke. Getrainde mensen maken het onderscheid met behulp van kuikenseksen.
Kippenkuikens zijn erg kwetsbaar en niet gezegend met een grote intelligentie. Ze zijn een gemakkelijke prooi voor roofvogels, katten en andere carnivoren en kunnen verdrinken in een waterbak of slootje. De moederkloek zal echter proberen haar jongen vol overgave te verdedigen tegen aanvallers.
Kuikens kunnen nadat ze uit het ei gekropen zijn meteen lopen, eten en piepen. Ze zullen de eerste dagen vooral doorbrengen in het zachte, warme dons van de moederkloek; daarna zullen ze meer zelfstandig op stap gaan. Als de moeder vindt dat de jongen te eigenwijs zijn, zal ze ze door middel van haar geklok terugroepen.
Aanvankelijk bestaat de vacht van een kuiken uitsluitend uit dons, maar al na enkele dagen verschijnen de eerste veertjes.
[bewerk] Ei
Een hen doet er ongeveer 25 uur over om een ei te maken. In vroeger eeuwen werd wel verondersteld dat hanen ook eieren leggen.
Als de eicel bevrucht is door een haan, vormt het ei een bescherming voor het kuiken. Het embryo eet van het eigeel en het eiwit en na 21 dagen broeden komt het kuiken uit het ei. Een eicel rijpt in zeven tot tien dagen tot dooier, deze bevindt zich later in het centrum van het kippenei. De dooier gaat door de eileider op weg naar buiten. Maar eerst komen er vier lagen eiwit omheen, daarna twee vliezen en de schaal. Terwijl het ei door de eileider glijdt, wordt de voorkant puntig, de achterkant blijft stomp. Alles bij elkaar duurt het ontstaan van een ei ongeveer 25 uur, van eicel tot ei.
De volgende dag gebeurt hetzelfde en zodoende legt een kip bijna elke dag een ei.
[bewerk] Eicel
Het proces begint met de enkele duizenden onrijpe eicellen die de kip bij haar geboorte in haar eierstok heeft (een kip heeft maar één eierstok). Als de hen geslachtsrijp is, worden deze eieren één voor één rijp. Een eicel rijpt in zeven tot tien dagen tot dooier waarna de ovulatie plaatsvindt. De ovulatie is het startsein voor de opbouw van de rest van het ei. De eicel, genesteld in de nu voltooide dooier, wordt afgestoten door de eierstok en komt terecht in de trechtervormige opening van de eileider. De eileider is een holle, gekronkelde, flexibele buis met een lengte van ongeveer 75 centimeter. De binnenwand van deze buis bestaat uit klierweefsel, dat verschillende eiwitlagen rond de dooier afzet. Als de hen in de afgelopen weken gepaard heeft, zal het boveneinde van de eileider sperma bevatten, waardoor de eicel bevrucht kan worden.
[bewerk] Dooier
1. Kalkschaal |
Na ongeveer 15 minuten verdikt het dooiervlies. De dooier is een kogelronde bal van 3 tot 4 centimeter doorsnee en draait in de eileider rond met de draai-as in de lengterichting van de eileider. De kleur van de dooier varieert van geel tot oranje, afhankelijk van de voeding die de dieren hebben gehad. De kleur van de dooier wordt donkerder naarmate er meer caroteen in het voer van de kip zit. Caroteen zit onder andere in wortel. Als de kip dan maar één of twee keer per dag eet, in plaats van de hele dag door, zijn in de eierdooier duidelijk laagjes pigment te onderscheiden. In de dagen voor de ovulatie neemt de eierdooier sterk in grootte toe: er moeten immers voldoende voedingsstoffen in opgeslagen worden voor de broedperiode van drie weken. Een dooier is eigenlijk een eicel met veel reservevoedsel. Bijna iedere dag komt er een nieuwe dooier in het begin van de eileider.
[bewerk] Eiwit
Na ongeveer een kwartier bewegen eicel en eidooier zich naar een ander gedeelte van de eileider, waar binnen enkele uren zich vier afwisselend dikke en dunne lagen eiwit over de eierdooier vormen. Bij de eerste laag worden de hagelsnoeren gevormd, dit zijn de strengen waarmee de eierdooier aan de eierschaal vastzit en in het midden van het ei gehouden wordt. In het volgende gedeelte van de eileider worden eidooier en eiwit gewikkeld in twee sterke, dunne vliezen die bijna geheel aan elkaar vastzitten. Er is één open plekje, waar zich later een luchtbel zal vormen om het kuiken van de eerste ademteugen te voorzien. De vliezen dienen voornamelijk als bescherming tegen bacteriën. Gedurende de volgende vijf uur wordt het ei opgepompt met water en zouten die uit de eileiderwand door de vliezen in het eiwit gevoerd worden. Het draaien van het ei gaat nog door in het laatste deel van de eileider.
[bewerk] Schaal
Als daarna de schaalafzetting begint, worden de vliezen strak gespannen, doordat het eiwit nog wat vocht opneemt. Aan de zijkanten wordt het ei daarbij ingedrukt door de cilindervormige eileider. Zo ontstaat de kenmerkende cirkelvormige doorsnede van het ei. De uiteinden gaan bol staan door de spanning van de vliezen. De bolvorm ontstaat vanzelf. Het is de vorm waarbij de spanning gelijkmatig over het vlies wordt verdeeld. De vorming van de eischaal duurt ongeveer veertien uur. De schaal bestaat voor ongeveer 4% uit eiwit en voor 95% uit calcium-carbonaat. Tevens zit er nog wat magnesiumchloride en calciumfosfaat in de eischaal. Een groot gedeelte van deze benodigde kalk wordt uit de botten van de kip gehaald! In de eigang wordt de kleurstof van de eischaal gemaakt en aangebracht. Als laatste komt er een soort wasachtige laag om het ei, waardoor vochtverlies wordt tegengegaan. In de schaal zitten tienduizend luchtgaatjes. Door die gaatjes komt zuurstof in het ei. Ook ontsnapt zo verdampt water uit het ei. Zonder de poriën zou het kuiken verdrinken.
[bewerk] Leg
Een hen legt in principe het hele jaar door, behalve als ze broeds is en tijdens de rui. Dan heeft ze al haar energie nodig om een nieuw verenpakje aan te maken. In de maanden december en januari komt de leg op een laag pitje te staan. Dit is de donkerste periode van het jaar en is voor de hen een periode om een beetje tot rust te komen en energie te verzamelen voor het voorjaar om dan weer veel eieren te leggen en te broeden. Kippen hebben een open bekken. Dit betekent dat de schaambeenderen niet gesloten zijn aan de onderzijde. Daardoor is er aardig wat ruimte voor het ei.
[bewerk] Vorm
Een kippenei is ovaal. 'Ovaal' is afgeleid van het Latijnse woord ovum, dat ei betekent. Eigenlijk staat in het eerste zinnetje: een ei is eivormig. 'Ovum' is afgeleid van het Latijnse woord avis, dat vogel betekent. Ovum is 'het ding van de vogel'. Terwijl het ei door de eileider glijdt, wordt de voorkant puntig, de achterkant blijft stomp.
[bewerk] Kleur
Er zijn echter ook rassen die blauwe of groene eieren leggen. De kleur wordt in de eileider aangebracht en is karakteristiek voor het ras.
[bewerk] Inhoud van het ei
In elk ei zit een luchtbel die groter wordt naarmate de inhoud van het ei meer afkoelt. Hieraan kan afgemeten worden hoe vers een ei is. Een ei bevat ongeveer dertien procent eiwit, elf procent vet, veel mineralen (vooral ijzer) en veel vitamines A, B en D. De rest is water. Eiwit vormt samen met water het belangrijkste bestanddeel van het wit van het ei. De andere stoffen zitten in de dooier (het eigeel). De eidooier bevat overwegend onverzadigde vetzuren. In het eigeel zit ook cholesterol. De voedingswaarde van het ei kan enigszins worden gestuurd door de samenstelling van het voer te veranderen.
| Een ei van 60 gram bevat: | |
|---|---|
| Energie | 356 KJ/87kcal |
| Eiwit | 8 gram |
| Vetten | 9 gram |
| Natrium | 90 milligram |
| Kalium | 90 milligram |
| Calcium | 36 milligram |
| Fosfor | 135 milligram |
| IJzer | 1,2 milligram |
| Vitamine A | 0,12 milligram |
| Vitamine B1 | 0,1 milligram |
| Vitamine B2 | 0,2 milligram |
| Vitamine B6 | 0,1 milligram |
[bewerk] Afwijkingen
- Soms vallen twee balletjes eigeel tegelijk in de eileider van de hen. Zo'n ei heet een dubbel-dooier. Een dergelijk ei zal, als het wordt uitgebroed, nooit twee gezonde kuikens kunnen bevatten.
- Soms legt een hen een ei zo groot als een duivenei. Zo'n ei ontstaat, doordat een stukje eiwit zich losmaakt van de wand van de eileider. Om dat eiwit vormt zich vervolgens een eivlies en een schaal. Zo'n ei wordt ook wel een 'scheet' of 'hanenei' genoemd.
- Soms heeft een ei wèl een vlies maar géén schaal. Dit is een windei.
- Sommige eieren zijn sterk gerimpeld of aan één zijde afgeplat.
- Soms scheurt er een klein bloedvaatje in de eierstokken van de kip waardoor er wat bloed in het ei terecht kan komen. Het is een misverstand te denken dat een dergelijk ei bevrucht zou zijn. Een dergelijk bloedstipje in het ei kan met een natgemaakte lepel worden verwijderd.
[bewerk] Productie, verkoop en intensievering
Kippen worden gehouden voor hun vlees en voor hun eieren. De 19de eeuwse kleinschalige gemengde bedrijven zijn steeds verder gaan intensieveren met onder andere als resultaat de huidige legbatterijen. Batterijkippen worden binnen gehouden in vrij kleine kooien.
Doordat er pluimveebedrijven met grote aantallen dieren dicht bij elkaar staan, maar ook omdat er steeds meer kippen buiten lopen(Freiland) en dus in contact komen met wilde vogels. Zijn er meer uitbraken van ziektes, zoals vogelpest. Kippenvlees en ook rauwe eieren bevatten in Nederland en België soms de salmonella bacterie, die ernstige voedselvergiftiging kan veroorzaken, mede doordat de consument de producten niet goed bereid of bewaard.
Als een kip voorheen op een boerderij geslacht werd, gebeurde dat door de kop eraf te hakken. De kip kan daarna nog een tijdje reflexmatig blijven rondrennen.
Enige begrippen:
- Biologische kippen: Een biologische kip (500.000 in Nederland, cijfer van 2005)heeft 4 m2 weiland ter beschikking. Daarnaast is er stalruimte, waar de kip 's nachts slaapt en 's ochtends z'n eitje legt (ze worden dan even opgehokt), hier delen zes kippen samen 1 m2. De snavels worden niet geknipt of gebrand. Het mengvoer van deze kippen is voor 80 procent biologisch. Er wordt geen genetisch gemanipuleerd voedsel gegeven. De kippen hebben legnesten, zitstokken en een stofbad, evenals gewone scharrelkippen.
- Freiland kippen: Of vrije uitloopkip(4.3 milj. in 2005). De naam zegt het al: deze scharrelkippen lopen net als de biologische kippen buiten in het weiland. De snavels mogen geknipt of gebrand worden. De kippen hebben ook de beschikking over legnest, zitstokken en een stofbad. Voor meer info, zie 'Scharrelkippen'.
- Scharrelkippen: In Nederland (2005) leven 10,3 miljoen scharrelkippen. Negen kippen delen samen 1 m2. Ze kunnen niet naar buiten. De snavels mogen geknipt of gebrand worden. De dieren krijgen mengvoeder en ze hebben de beschikking over legnesten, zitstokken en een stofbad.
- Batterijkippen: In een legbatterij zitten 18 kippen per m2. Nederland (2005) heeft 14.5 miljoen batterijkippen. De dieren kunnen niet naar buiten, de snavels worden geknipt of gebrand en er zijn geen legnesten, zitstokken of stofbaden.
- Vleeskippen: Vleeskippen zijn kuikens van ongeveer 6 weken oud. In deze 6 weken groeien ze tot een gewicht van zo'n 2,5 kilo. De kuikens worden gehouden in grote schuren waar 16 tot 24 dieren per m2 zitten. De kuikens kunnen niet naar buiten en de schuren hebben geen ramen. Omdat slapende dieren niet groeien, worden de kuikens 23 uur per dag wakker gehouden.
Kip wordt in supermarkten en door slagerijen verhandeld. Een speciaalzaak voor kippenvlees en wild heet een poelier, van het Franse woord voor kip, poule.
[bewerk] Kip in de taal
- Een lekker kippie: een leuke vrouw of meisje
- Er als de kippen bij zijn: heel snel ergens naar toe gaan.
- Met de kippen op stok gaan: vroeg gaan slapen
- Hij heeft een kippenborst: een borst waarvan het borstbeen sterk naar voren steekt. Ook wel: spotnaam voor een nauwelijks gespierde borstkas.
- Kippenvel: door de kou ontstane huid waarbij de haren overeind staan, zodat de huid eruit ziet als die van een pas geplukte kip.
- Hij praat als een kip zonder kop: hij praat veel, maar het is weinig zinvol wat hij vertelt.
- Kip, ik heb je: Het was lastig, maar het is gelukt
- De kip met de gouden eieren slachten: Iets wat goed rendeert voor de korte termijn verkopen.
- Er is geen kip te zien: er is niemand te zien.
- Ik voel mij kiplekker!: je erg lekker voelen.
- Hanengedrag: gedrag als van een macho.
- Zijn haan koning laten kraaien: De baas spelen.
- Daar kraait geen haan naar: niemand zal het ontdekken (als een misdaad of een fout is begaan)
- Haantje de voorste zijn: vaak vooraan staan.
- Zij heb kip: zij is zwanger (in plat-utrechts). Bron: De vollekstaol van de stad Uterech, B.J. Martens van Vliet
- De haan kraait koning als zijn hen er niet is: De man is baas in huis als de vrouw even weg is.
Met de hennen op het rek en met de haan er weer af. (s'avonds vroeg op bed en er s'morgens er weer op tijd uit)
[bewerk] Kip in de keuken
Kip kan op veel manieren bereid worden als voedsel, bijvoorbeeld in de grill, op de barbecue, gebakken of gebraden met allerhande kruiden en wijn, maar ook wel gekookt voor in soep. Kip is wereldwijd het meest gegeten stukje vlees.
In de Indonesische keuken wordt kip Ajam genoemd.
[bewerk] Zie ook
 |
Wikibooks heeft een huisdierengids over dit onderwerp: Kip |
 |
Meer afbeeldingen die bij dit onderwerp horen kunt u vinden in de categorie Gallus gallus van Wikimedia Commons. |
