Ser humano

Na Galipedia, a wikipedia en galego.

Homo sapiens
Clasificación científica
Reino: Animalia Filo: Chordata Clase: Mammalia Orde: Primates Familia: Hominidae Xénero: H. Sapiens
Nome científico
'''''Homo sapiens sapiens'''''
Coñeza toda a Bioloxía en Wikispecies, o directorio dos seres vivos

Os seres humanos (ás veces chamados xenericamente homes, aínda que ese termo pode significar tamén varón) son unha especie de seres vivos particularmente difíciles de definir; dende o punto de vista biolóxico, caracterízanse por pertencer á especie Homo sapiens, da orde dos primates, a única sobrevivente do xénero Homo.

O nome científico expresa tamén outros dos trazos que se consideran definitorios da especie, máis aló das súas peculiaridades biolóxicas: sapiens significa sabio ou capaz de coñecer, e é precisamente a capacidade do ser humano de realizar operacións conceptuais e simbólicas moi complexas —que inclúen, por exemplo, o uso de sistemas lingüísticos moi sofisticados, o razoamento abstracto e as capacidades de introspección e especulación — un dos seus trazos máis destacados; posiblemente esta complexidade, fundada neuroloxicamente nun desenvolvemento desusado do cerebro, sexa tamén unha das razóns das moi complexas estruturas sociais que o ser humano desenvolveu, e que forman unha das bases da súa cultura, abranguendo dende entidades locais, como as familias, ata organizacións de extensión case global, como nacións, empresas e comunidades académicas, relixiosas e de moitas outras clases. As crenzas, normas e institucións ás que estas deron pé forman a base do exuberante patrimonio cultural da humanidade.

[editar] Taxonomía

Homo ergaster

Para exemplificar a taxonomía correspondente á especie humana pódese expresar que, por estar dotado de columna vertebral (ou raque), o Homo sapiens sapiens inclúese no filo ou filum dos cordados ou chordata; por estar a columna vertebral osificada e segmentada pertence ao subfilo dos vertebrados, polo feito de que a proxenitora dá de mamar ás crís ou prole pertence a especie Homo sapiens sapiens á clase dos mamíferos ou mammalia, por ser a súa xestación (naturalmente) intrauterina, dentro dunha placenta (que é a evolución da "casca" dos ovos), a especie homo sapiens sapiens inclúese na subclase dos euterios ou placentarios, a orde á que pertence é a dos primates, a infraorde é a dos catarrinos, a familia é a dos homínidos ou hominidae, o xénero homo (é a única especie actual de tal xénero), especie sapiens, existindo así mesmo unha soa subespecie actual, tamén apelada sapiens, en tal caso, como subespecie, é que se fala de Homo sapiens sapiens. As pretendidas "razas" non son senón que lixeirísimas variacións fisiotípicas correspondentes ás diferentes orixes étnicas das distintas poboacións, de feito todo ser humano é "mestizo", aínda que predominen determinados trazos aparentes. En antropoloxía, algúns clasifican as lixeiras variacións fisiotípicas características de determinadas poboacións, co concepto deme.

[editar] Orixe

[editar] Apreciacións científicas

Homo erectus tautavelensis

En principio, en canto pertencente ao infraorde dos catarrinos, o Homo sapiens sapiens parece ter o seu ancestro , xunto con tódolos primates catarrinos, nun período que vai dos 50 a 33 millóns de anos antes do presente (AP), un dos primeiros catarrinos, quizabes o primeiro, é o propliopithecus,incluíndo ao Ægyptopithecus, neste sentido, o ser humano actual, do mesmo xeito que primates do " Vello Mundo" con características máis primitivas, probablemente descenda desa antiga especie.

O xénero Homo xurdiría fai uns 7 a 6 millóns de anos en África, cando devandito continente atopouse afectado por unha progresiva desecación que reduciu as áreas de bosques e selvas. Como adaptación ao bioma de sabana apareceron primates capaces de bipedestación, isto é de camiñar facilmente de modo bípede e manterse erguidos bipedamenente. Tal capacidade e innovación evolutiva tivo consecuencias fundamentais, por exemplo, a bipedestación implica unha posición da pelve, que fai que as cativas nazan "prematuras": en efecto, o parto humano é denominado ventral acobadado xa que existe case un ángulo recto entre a cavidade abdominal e a vaxina que no pube da muller é case frontal, se en tódolos outros mamíferos a chamada canle de parto é moi breve, en cambio nas femias de homo sapiens é relativamente moi prolongado e sinuoso, isto fai dificultosos os partos. Como se verá máis adiante, isto foi fundamental na evolución da nosa especie.

Os primeiros representantes da liña evolutiva que resultou do xénero Homo son os Sahelanthropus tchadiensis, e os Orrorin tugenensis, os cales se gistinguiron dos demais catarrinos.

Homo neanderthalensis

O Sahelanthropus tchadiensis -ao redor de 7 millóns de anos antes do presente- parece ser un elo do cal derivan os gorilas, os chimpancés e os Orrorin tugenensis.

En efecto os Orrorin tugenensis -de 6 a 5 millóns de anos antes do presente- parecen ser unha derivación dos chimpancés. O Orrorin (por dar un exemplo) semellaba un chimpancé capacitado para a bipedestación. Dende os Orrorin tugenensis produciuse unha evolución por etapas que deu orixe a varias outras especies. Ao día da data (agosto de 2005) o recente descubrimento -tamén en África- do cranio dun homínido cuxa datación parece remontarse aos 7 millóns de anos antes do presente, suxire unha época de separación da liñaxe que resultaría no Homo sapiens sapiens aínda precedente á aparición do Sahelanthropus tchadiensis.

Dun modo abreviado a árbore filoxenética ou "xenealóxica" do Homo sapiens sapiens parece, con altísimas probabilidades, ser a seguinte:

Homo habilis

1. Orrorin tugenensis.
2. Ardipithecus ramidus.
3. Australopithecus anamensis.
4. Australopithecus affarensis ou Australopithecus afarensis.
5. Australopithecus africanus.
6. Homo habilis.
7. Homo erectus.
8. Homo sapiens prematuro ou Homo antecessor.
9. Homo sapiens sapiens.

Para observar as características, área de difusión, filiacións e datas aproximadas de aparición, períodos de existencia e datas estimativas de extinción de cada unha das especies precedentes á humana actual, corresponde remitirse aos seus respectivos artigos.

Convén aclarar que na actualidade se ten a case plena certeza de que o Homo sapiens neanderthaliensis ou Home de Neandertal non é ancestro do ser humano actual, senón unha especie de liña evolutiva paralela derivada tamén do Homo erectus a través do elo coñecido como Homo heidelbergensis. Estas especies foron competidoras da especie Homo sapiens sapiens e, todo parece indicalo, extinguidas pola competencia coa nosa especie (aínda en África os guerreiros adoitan comer "carne salvaxe", así se chama en especial á carne dos chimpancés e, sobre todo dos gorilas, dado que é común a crenza de que ao inxerir a súa carne se adquire a súa forza -un chimpancé adulto san ten a forza de cinco humanos adultos sans-, polo que se pode supoñer que os nosos devanceiros buscaron alimentarse dos moito máis robustos homo sapiens neanderthalensis). Se existiu algunha mestizaxe entre a especie Homo sapiens sapiens e a especie Homo sapiens neanderthalensis, como o suxeriu o mosaico de Petralona e algún outro sucesorio fósil, en tal caso o aporte á especie humana actual foi, no xenético, inferior ao 5% (un arqueólogo e paleoantropólogo que defendía a hipótese dunha forte mixoxénese das dúas especies foi descuberto como falsificador de "probas"; en efecto, existe actualmente case total escepticismo ante a idea de que ambas especies sexan interfértiles). En canto ao chamado home de Cro-Magnon este como outros fósiles, corresponde á actual especie Homo sapiens sapiens.

Polo devandito pódese afirmar que o Homo sapiens sapiens é unha subespecie do Homo sapiens, sendo os seus parentes vivos máis próximos os grandes simios (conxunto no cal se inclúe), os monos antropoides como o gorila, o chimpancé, o bonobo, o orangután ou o xibón.

Demostración palmar do "parentesco" é que un mapeo do xenoma humano actual indica que o Homo sapiens sapiens comparte case o 99% dos xenes co chimpancé e co bonobo. Para maior precisión; o xenoma de calquera individuo da nosa especie ten unha diferenza de só o 0,27% respecto ao xenoma dos pan troglodytes (chimpancés) e de 0,65% respecto ao xenoma dos gorilas. Ínfima diferenza cuantitativa, e así a todo, amplo salto cualitativo.

O Homo sapiens sapiens aparecería na África nororiental fai uns 450.000 anos, ó como mínimo uns 400.000 anos. Agora ben, tal data de orixe é relativa xa que en paleoantropoloxía denomínase "Homo sapiens" a todo fósil humano de <500.000 anos cun neurocranio ou unha capacidade encefálica maior á dun Homo erectus.

O que é indiscutible é que na mesma África nororiental se datan irrefutablemente fósiles da nosa especie que proveñen dun período de entre 300.000 a 130.000 anos.

Tódolos seres humanos descenden dunha mesma Eva mitocondrial ou E.M., isto quere dicir que, segundo os rastreos do chamado ADNm ou ADN mitocondrial (que só se transmite a través das nais), toda a humanidade ten unha antecesora común que viviría no nordeste de África (en territorios que corresponden aos actuais estados de Etiopía e Kenya) fai entre 400.000 e 200.000 anos. En canto ao "Adán" primordial, aínda non está precisado se foi ou non coetáneo da E.M. segundo os equipos de Cavalli Sforza; mentres unha mutación -probablemente a translocación dun segmento de xenes- orixinou a unha E.M., a aparición (tamén por mutación e selección exitosa dos 'mutantes') de machos de Homo sapiens sapiens a partir da liñaxe dos Homo erectus foi algo máis gradual, quizabes a aparición dun macho plenamente Homo sapiens sapiens demandaría máis de tres xeracións.

Moitos indicios derivados de moi recentes investigacións suxiren que a de seu exigua poboación de Homo sapiens sapiens fai uns 74.000 anos reduciuse ao bordo da extinción ao producirse o estoupido do volcán Toba, volcán situado na illa de Sumatra, cuxo estoupido deixou como rastro o lago Toba. Tal erupción-estoupido tivo unha forza 3.000 veces superior á erupción do volcán Monte Santa Helena, isto significa que gran parte do planeta viuse cuberto por nubes de cinza volcánica que afectaron negativamente ás poboacións de diversas especies incluídas a humana, segundo esta hipótese chamada entre a comunidade científica Catástrofe de Toba, a poboación de Homo sapiens sapiens reduciuse a só ao redor de 1000 individuos. Se isto é certo, significaría que o 'pool' xenético da especie se restrinxira de tal modo que se potenciaría a unidade xenética da especie humana.

Por todo o devandito queda demostradamente certo o monoxenismo da especie humana e, consecuentemente, descartado o polixenismo -o polixenismo servía de "argumento" a teorías racistas-.

[editar] Expansión da especie

Mapa da migración humana segundo estudos do ADN mitocondrial. A lenda representa os miles de anos desde a actualidade. A liña azul sinala a extensión máxima dos xeos e as áreas de tundra durante a última gran glaciación.

Ata hoxe (xuño de 2005) xunto aos achados arqueolóxicos, o principal indicador da expansión do ser humano polo planeta é o devandito ADNm (v. Supra), aínda que se está investigando o cromosoma E, que é característico dos machos, para lograr maiores precisións.

As datacións actuais dan as seguintes datas:

• Os humanos xa comezarían a saír do África uns 90.000 anos antes do presente. Colonizando para esas datas o sur de Eurasia.
• A Liña de Wallace significou para os Homo Sapiens Sapiens un límite insuperable durante case 20.000 anos para acceder a Australia e Nova Guinea. A chegada de humanos a Australia dátase fai uns 70.000 anos cando puideron fabricar rústicas almadías ou balsas de xuncas para atravesar o estreito que durante as glaciacións formaba a Fosa de Wallace, separando a Australasia de Eurasia.
• Curiosamente estudosos que se guían polo rastrexo de ADNm consideran que Europa recentemente comezou a ser colonizada fai só uns 40.000 anos, eles supoñen que durante milenios o deserto de Siria resultaba unha barreira infranqueable dende África cara a Europa, polo que resultaría máis practicable unha migración costeira dende as costas de Eritrea ás costas iemenís e de alí ao subcontinente indio.
• A colonización das illas de Oceanía máis próximas a Eurasia iniciouse fai uns 50.000 anos, pero a expansión por esta MUG (macro-unidade xeográfica) foi moi lenta e gradual, e ata fai uns 15.000 anos os Homo sapiens Sapiens non comezaron unha efectiva expansión por Oceanía, aínda que arquipélagos como o de Hawai e Nova Celandia non estaban aínda poboados por seres humanos fai 2.000 ou 1.500 anos (requiriuse o desenvolvemento dunha apropiada técnica naval e coñecementos suficientes de náutica).
• A poboación de América -as Américas- iniciouse durante o Wurmiense (ver: Glaciación e en especial Glaciación de Würm). Isto fai uns 40.000, ou cando menos, 30.000 anos atrás. Durante as glaciacións o nivel dos océanos descendeu ao grao que o "Vello Mundo" e o "Novo Mundo" forman un megacontinente unido por un ancho istmo coñecido como Berinxia. As liñas prehistóricas do poboamento de América aínda son motivo dalgunha controversia, o acceso por Berinxia está case absolutamente constatado (demóstrano entre outras cousas, os filóns do río Iana en Siberia, restos dunha poboación paleosiberiana de fai uns 30.000 anos cuxa cultura e fisiotipo son moi similares aos dos paleoamericanos, aínda que se discute se o acceso por Berinxia se realizou polo centro do tal istmo (hipótese de Alfred Hrlidcka), ou polas costas meridionais do mesmo istmo (hipótese de Oswald Menghin). Máis improbable é o acceso dende Europa marchando polas costas do casquete glacial boreal hipótese de Bruce Bradley e Dennis Stanford; e aínda máis improbable (aínda que nada imposible) é o acceso a América dende o sur, marchando polas costas do casquete glacial austral que durante as glaciacións parece unir o sur de Australia con América do Sur, esta última hipótese denomínase de hipótese de Lovrich.
• A Antártida foi a última MUG descuberta polo Homo sapiens sapiens (cara a 1603 ddC), sendo poboada dende 1904.

Consecuencias da expansión:

A expansión por Europa coincide coa extinción do seu coetáneo de entón (o home de Neandertal) -fai uns 40.000/30.000 anos-.

[editar] Crenzas míticas

Ao longo da historia fóronse desenvolvendo distintas concepcións míticas, relixiosas, filosóficas, e científicas respecto do Home, cada unha coa súa propia explicación sobre a nosa orixe, transcendencia, e misión na vida:

• Os acadios afirmaban que o primeiro home, Adapa, era fillo do deus Ea, pero perdeu a inmortalidade.
• Certo mito mesopotámico afirma que o home creceu da terra como unha planta.
• Para Hesíodo, Zeus modelou en arxila a Pandora, a primeira muller, de cuxo enlace co deus Epimeteo naceron o resto dos homes. Máis tarde, Pandora foi a responsable de tódolos males da Humanidade, ao abrir a caixa de Pandora.
• O mito nórdico da creación atribúe a Odín e os seus irmáns o infundir vida a dous troncos de árbore dunha praia, converténdoos en Ask e Embla, o primeiro home e a primeira muller respectivamente.
• Segundo as crenzas xudeo-cristián, o home foi creado por Deus ao seu xeito a partir do barro, e foi desterrado do Paraíso como consecuencia do pecado orixinal tras adquirir conciencia do ben e o mal.
• Para os pobos mesoamericanos (principalmente maias e aztecas) o home xurdiu da mestura do millo, os ósos que Quetzalcoatl roubou do Mictlan e o sangue deste último.

[editar] Aspectos morfolóxicos

Aspectos morfolóxicos que distinguen ao Homo sapiens sapiens dos outros primates.

Xa mencionamos un trazo obvio; a bipedestación. Pero tal obviedade require explicacións; xa se mencionou que un proceso de desertización de África, ocorrido fai uns 8 a 7 millóns de anos antes do presente significou unha presión evolutiva, de modo que tiveron éxito na adaptación ao ambiente de sabana semiárida grupos de primates que podían marchar en posición bípede. Máis aínda, nun medio cálido e con forte heliofania (forte luz solar, forte radiación ultravioleta e infravermella) unha das mellores solucións adaptativas son a marcha bípede e a progresiva redución da capa pilosa, isto evita o excesivo requentamento do corpo, fai 150.000 anos o norte de África volveu sufrir unha intensa desertización o cal significou outra gran presión evolutiva como para que se fixasen os trazos principais da especie Homo sapiens sapiens.

Para lograr a postura e marcha erecta tiveron que aparecer importantes modificacións: a columna vertebral bastante rectilínea nos simios, no homo sapiens sapiens e nos seus devanceiros bípedes adquiriu curvaturas que permiten soportar mellor o peso da parte superior do corpo, tales curvaturas teñen un efecto "resorte". Polo demais a columna vertebral puido erguerse case 90º á altura da pelve, se se compara cun chimpancé nótase que ao carecer este primate da curva lumbar, o seu corpo resulta empuxado cara a adiante polo propio peso; na raque humana o centro de gravidade desprazouse, de modo que o centro de gravidade de todo o corpo se sitúa enriba do soporte que constitúen os pés, ao ter o Homo sapiens sapiens unha cabeza relativamente grande o centro de gravidade corporal é bastante inestable (e fai que ao intentar nadar, o humano tenda a afundirse "de cabeza"). Outro detalle; as vértebras humanas son máis circulares cás dos simios, isto permítelles soportar mellor o peso vertical. A pelve debeuse ensanchar; pero non o suficiente como para que a especie teña partos fáciles (isto verase con máis detalle). Iso foi fundamental na evolución da nosa especie. Os ósos ilíacos da rexión pelviana nos Homo sapiens sapiens (e inmediatos antecesores) "viran" cara ao interior da pelve, isto permítelle soportar mellor o peso dos órganos ao estar en posición erecta.

A citada modificación da pelve implica unha diminución importante na velocidade posible da carreira por parte dos humanos.

Para facilitar a bipedestación, o foramen magnum (ou orificio occipital polo cal a medula espinal pasa do cranio á raque) desprazouse; mentres nos simios o foramen magnum se sitúa na parte posterior do cranio, no Homo sapiens sapiens (e nos seus devanceiros directos) o foramen magnun moveuse case cara á base do cranio.

Tamén para a bipedestación houbo outros cambios morfolóxicos moi importantes e evidentes, particularmente nos membros e articulacións. Os membros inferiores volvéronse máis rexos, o fémur humano inclínase cara a dentro, de modo que lle posibilita a marcha sen necesidade de virar case todo o corpo; a articulación do xeonllo volveuse case omnidireccional (isto é, case pode moverse en diversas direccións), aínda que nos monos -por exemplo o chimpancé- existe unha maior flexibilidade da articulación do xeonllo, é para un mellor desprazamento polas copas das árbores, é así que o humano a diferenza dos seus parentes máis próximos non marcha cos xeonllos dobrados.

Nos humanos os pés alongáronse, particularmente no talón, reducíndose algo os dedos e deixando de ser opoñible o "polgar", en liñas xerais o pé perdeu case totalmente a capacidade de prehensión. Sábese, en efecto, que o pé humano deixou de estar capacitado para aferrarse (cal se fose unha man) ás ramas, pasando en cambio a ter unha función importante no soporte de todo o corpo. O dedo maior do pé ten unha función vital para lograr o equilibrio do Homo sapiens sapiens durante a marcha e a postura erecta; en efecto, o polgar do "pé" dun chimpancé é transversal, o que permite ao simio aferrarse máis facilmente das ramas, en cambio o "polgar" do pé humano, ao estar aliñado, facilita o equilibrio e o impulso cara a adiante ao marchar ou correr. Os ósos dos membros inferiores son relativamente rectilíneos en comparación cos doutros primates.

Tódolos devanditos cambios son as primeiras modificacións importantes que aparecen na filoxénese das especies que constitúen a liña evolutiva que desemboca no Homo sapiens sapiens. Tódolos cambios reseñados sucederon nun período relativamente breve (aínda que se mida en millóns de anos), isto explica a susceptibilidade da nosa especie a afeccións na columna vertebral e na circulación sanguínea e linfática (por exemplo, o corazón recibe -relativamente- "pouco" sangue).

A postura bípeda deixou "libres" os membros superiores que xa non teñen que cumprir a función de "patas" (agás nos nenos moi pequenos) nin a de braquiación; é dicir, o desprazamento de póla en póla cos brazos, aínda cando a actual especie humana, da cintura cara arriba manteña unha complexión de tipo arborícola.

Esta liberación dos membros superiores foi, no seu inicio, unha adaptación óptima ao bioma de sabana; ao marcharen de xeito bípede e cos brazos libres, os devanceiros do homo sapiens sapiens podían recoller máis facilmente a súa comida; raíces, froitos, follas, insectos, ovos, réptiles pequenos, roedores e prea -en efecto, moitos indicios fan supoñer como altisimamente probable que os nosos devanceiros fosen en gran medida preeiros, e practicasen a modalidade chamada cleptoparasitismo, isto é: roubaban as presas recentemente cazadas por especies netamente carnívoras, para tal práctica, os nosos devanceiros debían actuar en bandas, organizadamente.

Os membros superiores, -sempre en relación con outras especies- se acurtaron. Estes membros superiores ao quedar liberados de tales funcións, puidéronse especializar en funcións netamente humanas. O polgar opoñible é unha característica herdada dos primates máis antigos, pero se nestes a función principal foi a de aferrarse ás ramas e en segundo lugar aprehender as froitas ou insectos que servían de alimento, na liña evolutiva que desemboca na nosa especie a motilidade da man, e en particular dos dedos desta, fíxose gradualmente máis precisa e delicada o que facilitou a elaboración de artefactos, aínda (xuño de 2005) non se ten coñecemento respecto ao momento en que a liña evolutiva comezou a crear artefactos, é seguro que xa fai máis de 2 millóns de anos o Homo habilis realizaba rudos instrumentos que utilizaba asiduamente (en todo caso, os chimpancés, en estado silvestre, confeccionan "ferramentas" de pedra, madeira e óso moi rudimentarias). O desenvolvemento da capacidade de pronación na articulación da boneca tamén foi importantísimo para a capacidade de elaborar artefactos.

O humano herda dos primates e os prosimios a visión estereoscópica e pancromática (capacidade de ver "todas" as cores do espectro visible); os ollos na parte dianteira da cabeza posibilitan a visión estereoscópica pero se esa característica xorde nos prosimios como unha adaptación para moverse mellor durante a noite ou en ambientes sombrizos como os das xunglas, no Homo sapiens sapiens tal función cobra outro valor; facilita a mirada a distancia, o outear horizontes, neste aspecto o sentido da vista é bastante máis agudo nos humanos ca nos outros primates e nos prosimios. Isto facilitará o feito polo cal o Homo sapiens sapiens sexa un ser altamente visual (por exemplo as comunicacións mediante a mímica), facilitará así mesmo o imaxinario.

Pese ao conxunto de modificacións morfolóxicas antes reseñadas, dende o punto de vista da anatomía comparada, chama a atención unha cuestión: o Homo sapiens sapiens é un animal relativamente pouco especializado. En efecto, gran parte das especies animais lograron algún tipo de especialización anatómica (por exemplo os artiodáctilos posúen pezuños que lles permiten correr nas chairas despexadas), pero as especializacións, que adoitan ser unha óptima adaptación a un determinado bioma, levan o case certo risco da desaparición da especie especializada e asociada a tal bioma se este se modifica.

A ausencia de tales especializacións anatómicas facilitou aos humanos unha plasticidade, unha adaptabilidade inusitada entre as demais especies de vertebrados para adecuarse a moi diversas condicións ambientais.

Máis aínda, aínda que pareza paradoxal, o Homo sapiens sapiens corporalmente ten características "primitivas" en relación a outros primates. ¿Como se explica isto?: en efecto, a estrutura cranial dun Homo sapiens sapiens adulto aproxímase máis á da cría dun chimpancé ca á dun chimpancé adulto: o rostro é achatado ("ortognato" ou de "baixo índice facial") e é case inexistente o thorus supraorbitario -na humanidade actual só se atopan vestixios de thorus nas poboacións chamadas australoides-. Doutro xeito pódese dicir que os arcos superciliares do Homo sapiens sapiens son "infantís"...delicados, o rostro aplanado ou lixeiramente prognato.

O "primitivismo" da estrutura cranial de todo Homo sapiens sapiens -verase máis adiante- resultará importantísimo para a evolución da especie, en particular será moi importante tal "primitivismo" para o proceso evolutivo chamado cerebración.

Antes de seguir co conxunto de modificacións morfolóxicas que caracterizan á nosa especie, convén notar algo tamén "evidente": o Homo sapiens sapiens é, pola súa anatomía, practicamente o animal máis vulnerable de todos se se atopa en condicións naturais.

Asociado ao feito polo cal morfoloxicamente o ser humano ten características que o aproximan ás dunha cría dun chimpancé, atópase o 'ortognatismo', que supón, entre outras cuestións, que os dentes do Homo sapiens sapiens son relativamente pequenos e pouco especializados, as mandíbulas, por isto, abreviáronse e fixéronse máis delicadas, falta -ademais- nelas o diastema ou orificio onde encaixan os 'cairos'. A debilidade das mandíbulas humanas fainas case totalmente inútiles para a defensa a 'dentadas' ante un predador e, así mesmo, son moi deficientes para poder consumir gran parte do alimento no seu estado natural, o que é un dos moitos "déficits" corporais que levan ao humano a vivir nunha sociedade organizada.

O ser humano é así un 'ser social' (zoon politikon, «animal político») como lle chamou Aristóteles). Pero estamos adiantándonos, a organización social humana require un capítulo propio máis adiante.

O Homo sapiens sapiens parece ser unha "acumulación de defectos", e, como resposta satisfactoria a todos eles a única solución evolutiva que tivo é a súa complexísimo sistema nervioso central, pero se falará deste máis adiante.

Outro defecto: moi probablemente cando os ancestros do Homo sapiens sapiens vivían en selvas comendo froitos, bagas e follas, abundantes en vitamina #n>, puideron perder a capacidade xenética, que ten a maioría dos animais, de sintetizar no seu propio organismo tal vitamina; xa antes parecen perder a capacidade de dixerir a celulosa. Tales perdas durante a evolución implicaron sutís pero importantes determinacións: cando as selvas orixinais reducíronse ou, por crecemento demográfico, resultaron superpoboadas, os primitivos homínidos (e logo os humanos) víronse forzados a percorrer importantes distancias, migrar, para obter novas fontes de nutrientes (por exemplo da citada vitamina C).

[editar] Aparición da linguaxe simbólica

Falar da aparición da linguaxe humana, linguaxe simbólica por lóxica parecería implicar que hai que falar previamente da cerebración, e iso é bastante certo, pero a linguaxe humana simbólica ten os seus antecedentes en momentos e cambios morfolóxicos que son previos a cambios importantes na 'estrutura' do sistema nervioso central. Para exemplificar isto: os chimpancés poden realizar un esbozo, un esbozo primario, de linguaxe simbólica baseándose na mímica (dun modo semellante a un sistema moi simple de comunicación para xordomudos).

Agora ben, a linguaxe simbólica por excelencia é a baseada nos significantes acústicos, e para que unha especie teña a capacidade de articular sons discretos, requírense máis innovacións morfolóxicas, algunhas delas moi probablemente anteriores ao desenvolvemento dun cerebro o suficientemente complexo como para pensar de modo simbólico. En efecto observemos a orofarinxe e a larinxe: nos mamíferos -a excepción do humano- a larinxe atópase na parte alta da garganta, de modo que a epiglote pecha a traquea dun modo estanco ao beber e inxerir comida. En cambio, no Homo sapiens sapiens, a larinxe sitúase máis abaixo, o que permite ás cordas vogais a produción de sons máis claramente diferenciados e -en xeral- variados pero, ao non poder ocluír completamente a epiglote, a respiración e a inxesta deben alternarse para que o suxeito non se afogue. O acurtamento do prognatismo que se compensa cunha elevación da bóveda palatina facilitan a linguaxe oral. Outro elemento de relevante importancia será a posición e estrutura do hioides, a súa gracilidade e motilidade permitirán unha linguaxe oral o suficientemente articulada.

Estudos realizados na cova de Atapuerca (España) evidencian que o chamado Homo antecessor fai uns 800.000 anos xa tiña a capacidade -polo menos no seu aparello fonador- para emitir unha linguaxe oral o suficientemente articulada como para ser considerada simbólica, aínda que a consuetudinaria fabricación de utensilios (por rudos que fosen) por parte do Homo habilis fai uns 2 millóns de anos, suxire que nestes xa existía unha linguaxe oral articulada moi rudimentaria, pero o suficientemente eficaz como para transmitir a suficiente información ó ensino/aprendizaxe (learning) para a confección dos rudos artefactos.

Ademais de tódalas condicións imprescindibles para a aparición dunha linguaxe simbólica, débese facer mención da aparición do xene FOXP2 que resulta básico para a posibilidade de tal linguaxe.

[editar] Cerebración

O Home de Vitruvio de Leonardo da Vinci

A cerebración e a corticalización son temas que requiren por si artigos propios. Aquí cumpre comentar o mínimo indispensable para comprender a evolución humana.

A cerebración como a corticalización son fenómenos biolóxicos moi anteriores á aparición dos homínidos, así a todo nestes, e en especial no Homo sapiens sapiens, a cerebración e a corticalización adquiren un grao superlativo (ata o punto que Theilard de Chardin enunciou unha curiosa teoría, a da noosfera e nooxénese, isto é: teoría do pensar intelixente, que se basea na evolución do cerebro).

O cerebro do Homo sapiens sapiens, en relación á masa corporal, é un dos maiores se non o maior. Máis rechamante é o consumo de enerxía metabólica (por exemplo a producida pola "combustión" da glicosa) que require o cerebro: un 20% de toda a enerxía corporal, e aínda cando a lonxitude dos intestinos humanos evidencian a inmediata orixe vexetariana da especie, os intestinos humanos son bastante máis curtos cós dos demais primates. O aumento da capacidade cranial facilitou ao xénero Homo o acceso a unha dieta que permitiu a redución da masa intestinal (entre outros órganos) e así dispoñer e investir máis enerxía para un cerebro grande e complexo.

A psicoloxía evolutiva ten fundadas razóns para supoñer que dentro das especies da mesma liña evolutiva có Homo sapiens sapiens existiu (e na especie adoita persistir) unha selección en favor dos espécimes cun cerebro máis desenvolvido (por principio, estes serían -suponse- os máis capacitados para sobrevivir na "loita pola existencia").

Liñas arriba mencionouse que o Homo sapiens sapiens é case con toda seguridade a especie máis vulnerable cando vive en plena natureza; a única solución posible foi desenvolver un cerebro grande e cunha 'estrutura' complexa para poder dar respostas complexas aos problemas que se lle presentan.

Para posibilitar a existencia dun cerebro grande e complexo, foi necesario en primeiro lugar o incremento da capacidade cranial (ou máis exactamente a capacidade neurocranial). Entre os australopithecus o volume do cerebro oscilaba entre os 400 e 500 cc, no Homo erectus oscilaba entre os 850 a 900 cc, no actual Homo sapiens sapiens o volume oscila entre os 1000 a 2000 cc, sendo a media global actual de 1350 cc, así a todo non basta un incremento do volume, senón cómo se dispón; isto é, cómo está disposta a "estrutura" do sistema nervioso central e do cerebro en particular. Máis ou menos, os Homo sapiens neanderthalensis puideron ter un cerebro de maior tamaño có da nosa especie, pero a morfoloxía do seu cranio demostra que a "estrutura" cerebral era moi diferente: con escasa fronte, os 'neandertalenses' tiñan pouco desenvolvidos os lóbulos prefrontais e, en especial, moi pouco desenvolvidos os lóbulos frontais. O cranio do Homo sapiens sapiens non só ten unha fronte adiantada (sobre o rostro), senón que é tamén máis alto no occipucio (cranio moi abovedado), isto permite o desenvolvemento dos lóbulos prefrontais e frontais: de tódolos mamíferos, o homo sapiens sapiens é o único que ten a face situada baixo os lóbulos frontais.

Así a todo, aínda máis importante para a evolución do encéfalo parecen ser as mutacións (cada vez máis aceleradas) no posicionamento do esfenoides.

Fíxose mención no apartado dedicado á aparición da linguaxe articulada da importancia do xene FOXP2; dito xene é o encargado do desenvolvemento das áreas da linguaxe e das áreas de sínteses (as áreas de sínteses atópanse no córtex dos lóbulos prefrontais e, sobre todo, frontais). O aumento do cerebro e a súa especialización permitiu a aparición da chamada lateralización, isto é: unha diferenza moi importante entre o hemisferio esquerdo e o hemisferio dereito do cerebro. O hemisferio esquerdo ten desenvolvido no seu córtex áreas específicas que posibilitan a linguaxe simbólica baseada en significantes acústicos: a área de Wernicke e a área de Broca.

É case seguro que xa fai 200.000 anos os suxeitos da especie Homo sapiens sapiens tiñan un potencial intelectual equivalente ao da actualidade, pero para que se activase tal potencial tardaron milenios: o primeiro rexistro de conduta artística coñecido datade fai só uns 75.000 anos, os primeiros grafismos e expresións netamente simbólicas, fóra da linguaxe falada, datan de fai só 40.000 a 35.000 anos,...as primeiras escritas ("memoria segunda" como ben as chama Roland Barthes) dátanse fai 5.500 ou 5.000 anos, no Val do Nilo ó na Mesopotamia asiática.

Díxose, tamén liñas antes, que o Homo sapiens sapiens mantén características de estrutura cranial "primitivas" xa que lembran ás dunha cría de chimpancé, en efecto, tal morfoloxía é a que permite ter a fronte sobre o rostro e os lóbulos frontais desenvolvidos.

A cabeza do Homo sapiens sapiens, para conter tal cerebro, é moi grande; aínda no feto e no neonato, razón principal pola cal os partos son difíciles, sumada á disposición da pelve.

Unha solución parcial a isto é a prematuración ou heterocronía: o neonato humano está moi incompletamente desenvolvido no momento do parto; pode dicirse (con algo de metáfora) que a xestación no ser humano non se restrinxe aos xa de seu prolongados nove meses intrauterinos, senón que se prolonga extrauterinamente ata, polo menos, os catro primeiros anos, en efecto o infante está completamente desvalido durante anos, tan é así que entre os 2 a 4 anos é cando ten o suficientemente desenvolvidas as áreas visuais do cerebro como para ter unha percepción visual do seu propio ser (Estadio do espello descuberto por Jacques Lacan na década de 1930 e acreditado por Gordon Gallup en 1971. Agora ben, se o Homo sapiens sapiens tarda moito en poder ter unha percepción plena da súa imago corporal é interesante saber que é un dos poucos animais que se percibe ao ver a súa imaxe reflectida (só se nota esta capacidade en bonobos, chimpancés, e quizabes en gorilas, orangutáns e golfiños).

Tal é a prematuración do Homo sapiens sapiens, que mentres un chimpancé neonato ten unha capacidade cerebral dun 65% da dun chimpancé adulto, ou a capacidade dos Australopithecus affarensis era no parto dun 50% respecto da súa idade adulta, no Homo sapiens sapiens 'meniño' tal capacidade non supera ao 25% da capacidade que terá aos 45 anos (aos 45 anos aproximadamente é cando se desenvolve totalmente o cerebro humano).

Pero non basta o desenvolvemento cronolóxico; para que o cerebro humano se "despregue" ou desenvolva, require de estimulación e afecto, doutro xeito a organización dalgunhas das áreas do cerebro pode quedar atrofiada.

[editar] Outras consideracións importantes

• Sinalouse a importancia da linguaxe simbólica no Homo sapiens, isto case "obviamente" entre outras implicacións ten aquela pola cal os significantes son os soportes do pensar ou os pensamentos. Na nosa especie, o pensar humano, a partir dos tres anos e medio de idade faise prevalentemente simbólico.

• Asociado co anterior (e isto explícao moi ben a psicanálise), debe notarse que a especie humana é practicamente a única que se mantén en estro continuo (xa entre chimpancés e, sobre todo, bonobos, nótase unha conduta próxima á dun estro continuo, pero de ningún modo ao grao que chega a especie Homo sapiens sapiens), agora ben; como é practicamente imposible vivir soamente practicando relacións sexuais un "mecanismo" evolutivo compensatorio sería o da sublimación -a cal se considera estreitamente asociada á existencia dunha linguaxe e un pensar simbólicos-, se se dá unha sublimación isto parece significar que, tamén se dá unha represión (no sentido freudiano) que orixina ao inconsciente). O Homo sapiens sapiens é, neste sentido, un animal pulsional. Se explicamos esta cuestión dende a reflexoloxía de Pavlov pode dicirse que o Homo sapiens sapiens non se restrinxe a un "primeiro sistema de sinais" (o de estímulo/resposta e resposta a un estímulo substitutivo), senón que o ser humano se atopa nun nivel que Pavlov cualificou de "segundo sistema de sinais". Este segundo sistema é, principalmente o da linguaxe simbólico que permite unha heurística.

• A especie humana é entre os animais pluricelulares actuais unha das máis lonxevas, téñense documentados casos de lonxevidade que chegan ata os 120 anos, tal lonxevidade é un carácter xenotípico que debe ser, así a todo, coadxuvado por condicións existenciais (e mellor corresponde dicir vivenciais) favorables. No Imperio Romano (para dar un de moitos posibles exemplos) cara ao ano 1 dc, a media de vida roldaba só os 25 anos (aínda que era debido en gran parte á mortalidade infantil. Sen ter en conta esta e en períodos de paz, a vida media era só lixeiramente inferior á actual)

• O xa citado estro continuo tradúcese en, entre outras cuestións, o feito segundo o cal na especie humana, a diferenza do que ocorre en moitas outras especies sexuadas, a muller segue vivindo moito tempo trala menopausa. Nas outras especies a femia adoita fenecer ao pouco tempo de chegada a mesma.

• A cantidade máxima natural de prole que pode ter unha muller parece estar nos 25 fillos.

• A especie humana aínda mantén un notorio dimorfismo sexual no nivel anatómico, por exemplo, a talla media actual entre os varóns caucásicos cara aos 21 anos é de 1,75m, a talla media das mulleres caucásicas nas mesmas condicións é de 1,62m, e os pesos medios respectivas son de 75kg e 61 kg; aínda que, así como se notou unha tendencia secular ao aumento das tallas (especialmente durante o século XX), moitos indicadores suxiren que é probable que desapareza o dimorfismo sexual no que a tallas e pesos respecta.

• Pola indicada prematuración, a madurez sexo-xenital é -en relación a outras especies- moi tardía entre os individuos da especie humana, actualmente en moitas zonas a menarca está ocorrendo aos 11 anos, isto significa que, aínda que a madurez sexo-xenital é sempre lenta na especie humana, existe un adiantamento da mesma respecto de épocas pasadas (do mesmo xeito adoita darse unha menopausa cada vez máis tardía).Pero se a madurez sexo-xenital é tardía na especie humana, aínda máis adoita selo a madurez intelectual e, en especial a madurez emotiva (isto explicaríase máis detalladamente no artigo adolescencia).

• "Cuestións de pel": durante gran parte da existencia da nosa única especie realizáronse segregacións (e aínda persisten-quosque tandem?-) dun modo ou outro racistas, un dos pretextos principais para tales cuestións foron lixeiras especializacións morfolóxicas entre poboacións da especie, por exemplo o pregue epicántico das pálpebras existente en gran parte das poboacións do Asia e de América (pregue que fai 'bridados' no seu aspecto exterior aos ollos) foi unha especialización de poboacións que durante as glaciacións deberon pervivir en lugares con abundancia de neve: os ollos vulgarmente chamados "apaisados" entón foron o modo de adaptación para que os ollos non padecesen un excesivo reflexo da luz solar reflectida pola neve. Pero un dos caracteres mais evidentes é o correspondente á coloración dérmica; a cor da pel, baseado no xene MC1R: é case seguro que a EM e o Adán ou os Adáns, os primeiros Homo sapiens sapiens eran melanodérmicos, isto é: de cute escura. Isto é porque a pel escura é unha excelente adaptación á heliofania existente nas zonas intertropicais do planeta Terra; a cute escura (por melanina) protexe das radiacións U.V. (ultravioletas), e obtén delas por metabolismo un nutriente chamado folato indispensable para o desenvolvemento do embrión e do feto, emporiso, a medida que as poboacións humanas migraron a latitudes máis aló dos 45º (tanto Norte como Sur) a melanina paulatinamente foi menos necesaria, máis aínda, nas proximidades das latitudes dos 50º a case total falta deste pigmento na derme, cabelo e ollos foi unha adaptación para captar máis radiacións U.V. -relativamente escasas en tales latitudes; salvo que se produzan ocos de ozono-, en tales latitudes a cute moi clara posibilita unha maior metabolización de vitamina D a partir das radiacións U.V.

Feto

• O Homo sapiens sapiens, por ser un animal moi vulnerable en estado de natureza é moi dependente da tecnoloxía (ergo: é dependente da ciencia por primitiva que esta sexa), así é que se di do Homo sapiens sapiens que é Homo faber.

• En canto capacitado para realizar grandes modificacións ambientais, o Homo sapiens sapiens é actualmente un poderoso axente xeomorfolóxico, chegado ata a ser a única especie capaz de facer desaparecer todo vestixio de vida ('superior' polo menos) no planeta, dende mediados de século XX; é neste e outros sentidos que o ser humano é actualmente o maior superpredador.

[editar] Véxase tamén

• Cultura
• Epistemoloxía xenética
• Xenética das poboacións
• Humanismo
• Sexualidade
• Superpredador

[editar] Enlaces exteriores

• As claves da evolución humana
• Becoming Human Un excelente traballo feito en flash que estuda a evolución humana desde múltiplos puntos de vista (en inglés).