Historia Polski
Z Wikipedii
Zanim rozpoczniesz jego edycję przeczytaj proszę informacje zawarte na tej stronie.
|
|
Historia Polski obejmuje dzieje państwa i narodu polskiego od X do XXI wieku. Początek państwa przypada na rządy pierwszych rodzimych władców, których imiona znane są z przekazu kronikarskiego Anonima zwanego Gallem. Czwarty z nich, Mieszko jest już niewątpliwie postacią historyczną, występuje bowiem we współczesnych mu źródłach pisanych. Do 1138 roku Polska jako monarchia patrymonialna rządzona była przez władców z dynastii Piastów, którzy nie licząc wydzielanych juniorom dzielnic i przejściowych okresów podziału zachowywali zwierzchność nad całym jej terytorium. Dopiero w efekcie ustawy sukcesyjnej księcia Bolesława Krzywoustego kraj na prawie 200 lat uległ rozbiciu dzielnicowemu. Próby ponownego zjednoczenia zaczęto podejmować pod koniec XIII w., a ostatecznie zostały one uwieńczone koronacją Władysława Łokietka w 1320 roku. Władca ten odnowił dziedziczną monarchię Piastów zwierzchnich, która jednak wygasła po bezdzietnej śmierci jego syna, Kazimierza Wielkiego w 1370. W efekcie rządy w Polsce przejęli Andegawenowie (Ludwik Węgierski i Jadwiga), a następnie królowie elekcyjni z dynastii Jagiellonów. W 1569 Korona Królestwa Polskiego weszła w stały związek z Wielkim Księstwem Litewskim. Na mocy unii zawartej w Lublinie powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów, którą od 1573 rządzili władcy powoływani drogą wolnej elekcji. Państwo to było jednym z największych terytorialnie organizmów politycznych Europy. Po pokoju z Rosją zawartym w Polanowie w 1634 osiągnęło powierzchnię 990 tys. km². W tym okresie w Rzeczpospolitej wykształcił się swoisty system polityczny, oparty na dominacji bardzo licznej szlachty i systemie rządów parlamentarnych. Złoty wiek państwa przypadł na okres rządów ostatnich Jagiellonów. Ostatecznie zakończył się on wraz z wojnami połowy XVII wieku. W kolejnym stuleciu pogrążona w anarchii Rzeczpospolita zaczęła popadać w silną zależność od Rosji, a następnie zniknęła z mapy Europy w rezultacie trzech rozbiorów. Samodzielne państwo polskie nie istniało aż do XX wieku, choć okresowo pojawiały się jego szczątkowe formy, takie jak Księstwo Warszawskie, Królestwo Kongresowe czy Wielkie Księstwo Poznańskie. Pełne odrodzenie Polski nastąpiło dopiero po I wojnie światowej, kiedy w sytuacji upadku mocarstw rozbiorowych powstała II Rzeczpospolita. Istniała ona do 1939, czyli do początku II wojny światowej. We wrześniu 1939 ziemie polskie zajęte zostały przez III Rzeszę i ZSRR. Dopiero od 1944 rozpoczęło się ich stopniowe przejmowanie przez oddziały sowieckie. Po zakończeniu wojny Polska znalazła się za tzw. żelazną kurtyną, a władzę w niej przejęli komuniści. Kraj przemianowano na Polską Rzeczpospolitą Ludową. Do 1989 panował w nim system jednopartyjny, który upadł ostatecznie w efekcie procesu określanego mianem Jesieni Narodów. Wybory parlamentarne w 1989 zapoczątkowały procesy demokratyzacji i reform gospodarczych, które umożliwiły III Rzeczypospolitej wstąpienie do NATO (1999), a następnie Unii Europejskiej (2004).
Seria artykułów szczegółowych poświęconych historii Polski podzielona została na dwie części: hasła chronologiczne i monografie. Pierwsze podejmują kwestie historii politycznej Polski, w tym przede wszystkim polityki zewnętrznej i ważnych przemian wewnętrznych w kolejnych przedziałach czasowych. Monografie opisują natomiast poszczególne formy państwa polskiego od Polski pierwszych Piastów po III Rzeczpospolitą - jego społeczeństwo, władzę, system ustrojowy, gospodarkę, wojskowość itd.
Ujęcie chronologiczne
do 1138
W okresie do 1138 r. na ziemiach między Odrą i Bugiem powstało scentralizowane państwo rządzone przez dynastię Piastów, od przełomu X i XI w. nazywane Polską. Struktura państwowa wywiodła się z plemienia Polan i prawdopodobnie dzięki sile militarnej, organizacji podatkowo-skarbowej, polityce koligacyjnej oraz działalności misyjnej scaliły w jeden twór wiele słowiańskich struktur plemiennych. W 966 r. jego pierwszy historyczny władca, Mieszko, przyjął chrzest. Zarówno on jak i jego następcy prowadzili walki z Niemcami, Czechami i Rusią Kijowską, a także z plemionami słowiańskimi osiadłymi między Odrą a Łabą. Największy zasięg terytorialny państwo osiągnęło za czasów Bolesława I Chrobrego, który zajął Milsko, Łużyce, Morawy, Grody Czerwieńskie, Słowację, a przejściowo także Czechy. W późniejszym czasie krajem kilkakrotnie wstrząsały spory dynastyczne, które dwukrotnie - za czasów Mieszka II i Kazimierza Odnowiciela prowadziły do rozkładu instytucji państwowych. Opisywany okres kończy się panowaniem Bolesława Krzywoustego, który zdecydował się zostać lennikiem cesarskim. Przed śmiercią wydał on ustawę sukcesyjną, która zapoczątkowała w Polsce okres rozbicia dzielnicowego.
1138-1320
do uzupełnienia po utworzeniu odpowiedniego artykułu szczegółowego
1320-1386
20 stycznia 1320 w Krakowie został koronowany Władysław Łokietek. Tę datę uznaje się za moment odtworzenia zjednoczonego Królestwa Polskiego[1], które w 1385 związało się unią personalną z Wielkim Księstwem Litewskim. W tym okresie Polska prowadziła wpierw wojnę z Zakonem Krzyżackim, a następnie przede wszystkim dyplomatyczne spory z Krzyżakami i Luksemburgami. W efekcie działań króla Kazimierza Wielkiego i jego doradców w 1335 Luksemburgowie zrzekli się, w zamian za 20 000 kop groszy praskich, praw do tytułu króla Polski. Tym samym rządzący w Krakowie Piast został przez społeczność międzynarodową uznany za króla Polski. Działania prowadzone przez niego w kolejnych latach pozwoliły na zakończenie sporu z Krzyżakami (układ w Kaliszu z 1343), a następnie podjęcie ekspansji na Ruś Halicko-Włodzimierską. Po śmierci Kazimierza Wielkiego w 1370 tron polski przejął Ludwik Węgierski z dynastii Andegawenów. Okres jego rządów to zarazem początek supremacji szlachty w życiu politycznym kraju, obdarzonej w 1374 w Koszycach pierwszym przywilejem generalnym. Kiedy również Ludwik zmarł w 1382, w Polsce nastąpił okres najdłuższego w jej historii bezkrólewia. Ostatecznie królem Polski 16 października 1384 została córka Ludwika, Jadwiga Andegaweńska. W 1386 weszła ona w związek małżeński z księciem litewskim Jagiełłą, który 4 marca 1386 został koronowany na władcę Polski.
1386-1492
do uzupełnienia po utworzeniu odpowiedniego artykułu szczegółowego
1492-1572
do uzupełnienia po utworzeniu odpowiedniego artykułu szczegółowego
1573-1668
do uzupełnienia po utworzeniu odpowiedniego artykułu szczegółowego
1669-1795
do uzupełnienia po utworzeniu odpowiedniego artykułu szczegółowego
1795-1831
do uzupełnienia po utworzeniu odpowiedniego artykułu szczegółowego
1831-1914
Rozdział historii Polski obejmujący okres od upadku powstania listopadowego aż po wybuch I wojny światowej. W ciągu tych 83 lat w dziejach Polski doszło do wielu wydarzeń o ogromnym znaczeniu, w pierwszej mierze zaś do wydarzeń roku 1846, Wiosny Ludów, powstania styczniowego i rewolucji roku 1905. Wszystkie one, wraz z rozwojem polskiej myśli politycznej i tworzeniem się kierunków, ugrupowań i wreszcie partii politycznych oraz organizacji i związków zbrojnych lub organizacji paramilitarnych, a także działań na rzecz budowy nowoczesnego społeczeństwa w sensie społecznym i gospodarczym, stanowiły o historii tego czasokresu. W sensie historycznym należy tu wyodrębnić Wielką Emigrację, która w latach 1831-1863 tworzyła i decydowała o kierunkach polskich ruchów narodowo-niepodległościowych, pracę organiczną, która legła u podstaw gospodarczego rozwoju Polski pod zaborami, ruchy niepodległościowe (partyzantka Zaliwskiego, powstanie krakowskie, Wiosna Ludów, powstanie styczniowe), aż po ostatnie działania organizacji lewicowych, narodowych, ludowych w początkach XX wieku.
1914-1918
Historia Polski w latach 1914-1918 obejmuje krótki, bo zaledwie pięcioletni fragment dziejów, ale wydarzenia tego pięciolecia zaważyły w sposób decydujący na sytuacji Polski na arenie tak międzynarodowej, jak i wewnętrznej. W 1914 roku wybuchła I wojna światowa z udziałem mocarstw rozbiorowych: Austro-Węgier, Niemiec i Rosji. Doprowadziła ona do rozbudzenia wśród Polaków poczucia tożsamości narodowej, a jej przebieg i rezultaty (przede wszystkim upadek wszystkich trzech mocarstw zaborczych) umożliwiły odtworzenie niepodległego państwa polskiego.
Okres ten zawiera się pomiędzy dwiema datami - 3 sierpnia 1914 (przemówienie Piłsudskiego do żołnierzy w krakowskiej dzielnicy Oleandry) i 11 listopada 1918 (przekazanie Piłsudskiemu władzy przez Radę Regencyjną). Na przestrzeni tego czasu - wraz z przesuwaniem się frontów i zmiennymi losami poszczególnych mocarstw zaborczych, kształtowały się zarówno koncepcje polskie (dotyczące sposobów i dróg do odzyskania niepodległości), jak i koncepcje zaborców oraz Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych, prowadzące do rozwiązania sprawy polskiej. W rezultacie trudnego wcześniej do przewidzenia przebiegu wojny wszystkie zainteresowane strony musiały prześcigać się w deklaracjach, a wkrótce także i w czynach, które legły u podstaw tworzenia polskiego wojska (Austro-Węgry, okupacja niemiecka, Rosja, Francja) i zalążków organizmu państwowego (okupacja niemiecka, Francja). Wszystko to razem sprawiło, że gdy 11 listopada 1918 roku I wojna światowa została zakończona, Polska powstała jako państwo uznane na arenie międzynarodowej, dysponujące przygotowana kadrą polityczną i administracyjną oraz zawiązkami wojska, organów władzy wykonawczej i sądowniczej.
1918-1939
do uzupełnienia po utworzeniu odpowiedniego artykułu szczegółowego
1939-1945
do uzupełnienia po utworzeniu odpowiedniego artykułu szczegółowego
1944-1989
do uzupełnienia po utworzeniu odpowiedniego artykułu szczegółowego
od 1989
do uzupełnienia po utworzeniu odpowiedniego artykułu szczegółowego
Kalendarium historii Polski
do uzupełnienia po utworzeniu odpowiedniego artykułu szczegółowego
Monografie
Państwo pierwszych Piastów
do uzupełnienia po utworzeniu odpowiedniego artykułu szczegółowego
Polska w okresie rozbicia dzielnicowego
do uzupełnienia po utworzeniu odpowiedniego artykułu szczegółowego
Zjednoczone Królestwo Polskie
do uzupełnienia po utworzeniu odpowiedniego artykułu szczegółowego
Polska Jagiellonów
do uzupełnienia po utworzeniu odpowiedniego artykułu szczegółowego
Rzeczpospolita Obojga Narodów
Państwo federacyjne złożone z Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego istniejące w latach 1569-1795 na mocy unii lubelskiej. Rozciągało się na terytorium dzisiejszej Polski, Litwy, Białorusi i Łotwy a częściowo także Ukrainy, Estonii, Słowacji, Rosji i Mołdawii. W 1618 osiągnęło maksymalny zasięg terytorialny wynoszący 990 tys. km². Liczba ludności wynosiła od 6,5 mln w 1569 do 14 mln w 1772. Panującym ustrojem była demokracja szlachecka, a głową państwa król elekcyjny.
Charakterystyczna dla Rzeczypospolitej była bardzo duża (8-10% społeczeństwa) liczebność stanu szlacheckiego i jego wysokie uprzywilejowanie. Na tle Europy wyróżniała się także organizacja państwa – zdecentralizowanego, z monarchą o silnie ograniczonych kompetencjach.
Rzeczpospolita posiadała wysoką pozycję na arenie międzynarodowej do połowy XVII wieku. Wojny z sąsiadami, powstania kozackie i załamanie się popytu na eksportowane w dużej ilości zboże doprowadziły do kryzysu gospodarczego państwa. Po nim nastąpił także kryzys polityczny, prowadzący w efekcie do anarchii i rozkładu instytucji władzy. W XVIII wieku Rzeczpospolita wpadła w orbitę wpływów rosyjskich, a następnie została zlikwidowana na skutek trzech rozbiorów w 1772, 1793 i 1795 roku.
Polska pod zaborami
do uzupełnienia po utworzeniu odpowiedniego artykułu szczegółowego
II Rzeczpospolita
II Rzeczpospolita to popularna nazwa państwa polskiego w latach 1918-1939. Urzędowym językiem II Rzeczypospolitej był polski, a walutą złoty polski. II Rzeczpospolita była suwerenną republiką demokratyczną z wielopartyjnym ustrojem parlamentarno-gabinetowym. Ustrój ten uległ poważnej modyfikacji na skutek przewrotu majowego, który miał miejsce 12-15 maja 1926 r, kiedy to został przekształcony w system prezydencko-autorytarny. Za jej formalny początek przyjmuje się 11 listopada 1918 r. kiedy to władzę wojskową w Warszawie objął Józef Piłsudski. Za jej koniec można uznać przekazanie władzy przez prezydenta Ignacego Mościciego Polskiemu Rządowi na Uchodźtwie, które miało miejsce 25 września 1939 r. lub też przekroczenie granicy kraju przez Rząd Rzeczypospolitej 17 września 1939 r.
Polska podczas II wojny światowej
do uzupełnienia po utworzeniu odpowiedniego artykułu szczegółowego
Polska Rzeczpospolita Ludowa
do uzupełnienia po utworzeniu odpowiedniego artykułu szczegółowego
III Rzeczpospolita
Współczesne państwo polskie określane mianem III Rzeczypospolitej. Jest państwem demokratycznym o gospodarce wolnorynkowej. Graniczy z Niemcami (na zachodzie), Czechami, Słowacją (na południu), Ukrainą, Białorusią, Litwą (na wschodzie) i Rosją (obwodem kaliningradzkim, na północy), a poprzez granicę morską (granicę wyłącznej strefy ekonomicznej) również z Danią oraz Szwecją. Jest członkiem Unii Europejskiej, NATO, ONZ, OECD, Grupy Wyszehradzkiej, Trójkąta Weimarskiego i wielu innych organizacji międzynarodowych.
Zobacz też
Bibliografia
Prace syntetyczne poświęcone historii Polski i podstawowe pozycje wykorzystane przy tworzeniu artykułów szczegółowych:
- Davies N. Boże Igrzysko, Wydawnictwo Znak, Kraków 2006, ISBN 83-240-0654-0
- Eckert M. Historia Polski 1914-1939, Warszawa 1990, ISBN 83-02-04044-4
- Grodecki R., Zachorowski S., Dąbrowski J. Dzieje Polski Średniowiecznej, tom 1, Wydawnictwo Platan, Kraków 1995 (wyd. pierwsze 1926), ISBN 83-7052-230-0
- Groniowski K., Skowronek J. Historia Polski 1975-1914, Warszawa 1977
- Szczur S. Historia Polski średniowiecze, Wydawnictwo Literackie 2002, ISBN 83-08-03272-9
Przypisy
- ↑ Jest to symboliczna data odtworzenia Królestwa Polskiego. W historiografii przyjmuje się także dwie inne: 1295 (koronacja Przemysła II) i 1300 (koronacja Wacława II).
Linki zewnętrzne
- Polskie Dzieje - Historia Polski w Internecie
- Poczet władców Polski i Rzeczypospolitej - WWW.POCZET.COM
- Źródła historyczne
- Skarby Dziedzictwa Narodowego
- Historia Polityczna Polski - j. angielski z 1917 r.
- Wirtualna biblioteka: Anna Paner, Jan Iluk: Historia Polski
- A History of East Central Europe by Oscar Halecki
