Godin
Een godin is een vrouwelijke godheid. Het begrip is niet weg te denken uit religies die het goddelijke in al zijn verscheidenheid aan aspecten en vormen vereren of aanbidden. Veel culturen kennen godinnen, soms alleenstaand, maar vaker in verband met een ruimer pantheon waarin ook mannelijke goden voorkomen en soms zelfs hermafrodiete wezens of goden.
Zoals monotheïsme en polytheïsme nogal relatieve concepten zijn, zo ook kunnen de op elkaar betrokken concepten God en Godin cultureel worden misbegrepen. Wel is antropologisch vastgesteld dat het geslacht dat aan een opperwezen wordt toegedicht vaak connotaties heeft met dieper gewortelde tendensen in de samenleving. Deze wijzen dan respectievelijk in de richting van patriarchaat of matriarchaat, en kunnen hun tegenhanger hebben in de overheersing van hetzij monotheïsme hetzij polytheïsme. Het concept Godin wordt in matriarchale en pantheïstische kringen gezien als de vrouwelijke versie van of als analoog aan God in Abrahamistisch perspectief. Dit laatste wordt bijvoorbeeld door feministen en aanverwante strekkingen beschouwd als gebaseerd op een patriarchaal concept van dominantie, tot zelfs uitsluiting van vrouwelijke begrippen toe.
Soms is de man-vrouw relatie van godheden in monisme gestoeld, eerder dan voortkomend uit een vast definitief concept van monotheïsme als tegengesteld aan polytheïsme. Daarbij worden Godin en God als geslachten van een en dezelfde transcendente monade aanzien.
Inhoud |
[bewerk] Betekenis en herkomst
Godinnen staan vaak, zoals mannelijke goden, in verband met scheppingsmythen, omdat het vrouwelijk principe van de natuur dat met geboorte wordt geassocieerd ook als op de geboorte van de kosmos van toepassing wordt beschouwd. Evenwel verschijnen in veel mythen vrouwelijke godinnen die niet lijken te passen in de hedendaagse opvatting van wat vrouwelijk is. Ze hebben ook een aantal schijnbaar mannelijke eigenschappen en attributen of worden daarmee in verband gebracht: bijvoorbeeld jacht, strijd en oorlog, heerschappij, geweld, macht, zelfstandige seksualiteit, volkomen vergeestelijking... Bovendien worden ze ook vaak met de dood geassocieerd, omdat het levengevend principe dat vaak met de aarde (moeder aarde) wordt geassocieerd, ook dat leven weer blijkt terug op te nemen. In de rol van godin van leven en dood krijgt zij ook die van het noodlot toebedeeld.
Vanwege de tegenstrijdige aspecten die in een godin verenigd worden, betekent zij vaak, net als sommige mannelijke goden, de personificatie van die vereniging van complementaire tegenpolen, zoals schepping/vernietiging, leven/dood, liefde/haat, goed/kwaad, geest/materie, licht/duister.
[bewerk] Historische verschijningsvormen
In veel culturen is er in samenhang met het maatschappelijk bestel ook een opeenvolging van hoofdtypen van religiositeit. Zo stelt men vaak een opeenvolging vast van respectievelijk animisme, een Moedergodincultus en monotheïsme, (dit laatste meestal gepaard met of relatief snel volgend op een louter mannelijke opvatting van de oppergod). In het animisme, meestal gekoppeld aan voorouderverering, erkent men vaak mannelijke en vrouwelijke natuurgeesten, die vooral met vruchtbaarheid en lotsbestemming geassocieerd zijn. In het archaïsche India bijvoorbeeld had men het over yakshi's, een soort woudnimfen, die optreden als de oude godinnen van de vruchtbaarheid, en in wie vooral het aspect 'energie' als vrouwelijke scheppingsenergie zeer sterk vertegenwoordigd is. Maar ook in ons eigen archaïsch Europa werden vruchtbaarheidscultussen onderhouden rond natuurkrachten die men dan Alven of Elfen noemde en die al spoedig het tweezijdig karakter vertoonden van niet alleen mannelijk/vrouwelijk, maar ook gunstig/ongunstig. Dit laatste aspect werd bijvoorbeeld vertegenwoordigd in de nornen, de schikgodinnen uit onze Noordse mythologieën, die uit een oeroud religieus systeem zouden dateren.
Stilaan werd de ietwat vage constellatie van losse natuurgeesten verlaten voor een duidelijker inzicht in de relaties binnen de natuur, met aan het hoofd daarvan een oppergodin of Moedergodin, maar die evengoed rondom zich een aantal 'helpsters' of andere aspecten van zichzelf weerspiegelde. De oppergodinnen worden in deze visie vaak als een godentriade weergegeven, waarin de drie hoofdfasen van het bestaan, zowel het individuele als het kosmische, worden geëvoceerd: ontstaan, bloei en vergaan. Dit werd gevisualiseerd aan de hand van de standen van de maan, die bovendien toch al sterk als referentie diende voor de menstruatiecyclus van de vrouw en haar vruchtbaarheid. In het maatschappelijk bestel dat met deze visie samengaat is het de moeder die de volle verantwoordelijkheid draagt voor het welzijn van haar afstammelingen, en zorgt dat elk voor het eigen levensonderhoud krijgt wat ie nodig heeft. De goederen worden meestal door de vrouwen beheerd en overgedragen, evenals de naam. Dit is met andere woorden het matriarchaal systeem, dat gepaard gaat met matrilinealiteit. In dit systeem werd de landbouw ontworpen, het domesticeren van dieren, het pottenbakken, het schrift om die potten te merken en voorraden voor ruil en handel bij te houden, evenals vele andere technieken. En al deze weldaden werden aan de Moedergodin toegeschreven en geofferd.
Min of meer los van elkaar ontwikkelden de volken in de oudheid deze organisatievorm, gepaard aan de cultus van de godin, maar gaven ze elk een eigen naam. Door toenemende contacten via handel en scheepvaart raakten buitenlandse cultussen ook elders bekend en werden vaak tempels van meerdere godinnen in elkaars omgeving opgericht, alhoewel ze in de kern allemaal als dezelfde godin werden beschouwd.
Het monotheïsme was virtueel dus reeds vroeg aanwezig, maar het gaf in die vorm nog geen absolute exclusiviteit aan het opperwezen. Men erkende een rijkdom aan schakeringen en ondergeschiktheden van krachten en machten die ook in de natuur werden herkend. Dit veranderde echter met de komst van de puur monotheïstische religies, die het bestaan van al die goden en godinnen van de kaart veegden en enkel de eigen (mannelijke) god erkenden. Daarmee verdwenen ook de godinnen, al bleef een groot deel van de bevolking (de vrouwelijke helft?) deze nog altijd verder in stilte vereren, en drongen ze op die manier, vaak in licht gecamoefleerde vorm, ook in die monotheïstische religies weer door.
Bij de Franse revolutie werd op aandrang van Robespierre in 1793 en 1794 gepoogd om de Moedergodincultus door die van een allegorische Godin van het Verstand te vervangen. Bij de eerste feestelijkheden vertolkte een actrice de Godin in de Parijse kathedraal, de Notre-Dame. Maar aan het einde van de heerschappij van de Jacobijnen strandde dit experiment tot het instellen van een atheïstische staatsgodsdienst.
[bewerk] Jodendom
In Kanaän, waar Abraham met zijn nomadengroep via de oude handelsroute vanuit Irak was toegekomen, stond de stad Ugarit nog in de 14e eeuw v. Chr. onder leiding van de Adath (betekent "Vrouwe" als tegenhangster van Adon, Heer), de belangrijke Vrouwe van het koninklijk huis. De godin heette in deze streek Anath. Uit opgegraven teksten blijkt dat deze Adath een actief aandeel had in de politieke aangelegenheden. De sociale status van vrouwen, bijzonder de moeder, was hoog in Ugarit, aldus Claude Schaeffer die mee de opgravingen leidde in 1939. Rechtskundige documenten zeggen hetzelfde als die van Elam. De vrouw hield er haar bezittingen bij echtscheiding of weduwschap en gaf die zelf door aan de kinderen als ze dat wou, evenals haar naam. Ook bij de Ammonieten met wie de Hebreeën herhaaldelijk in conflict kwamen, stelden de vrouwen officiële politieke handelingen. De wetten van Israël dateren volgens de Bijbel uit de tijd van Mozes (dus 1300 tot 1250 v. Chr.) en deze leggen de positie van de vrouw uitdrukkelijk aan banden (ref. Roland de Vaux, Ancient Israel, 1965). Er werden geen priesteressen of zelfs vrouwen in de eredienst van de Hebreeën toegelaten, in tegenstelling tot alle andere culturen in het Nabije Oosten. En de (mannelijke) priesters erkenden enkel nog de ene eigen (mannelijke) godheid en verlangden hetzelfde van alle anderen.
Toch zijn er nog oplevingen van de godincultus geweest, gepaard zelfs aan de maatschappelijke leiding van vrouwen die in twee gevallen in het koninklijk huis van Israël voor komen. De eerste koniningin van de Hebreeën staat bekend als Maäcah (mogelijk een afstammelinge van een Aramese prinses met die naam, behorend tot de harem van de Joodse koning David. Een tweede Maäcah wordt in de Bijbel vernoemd als de koningin van Rehoboam, koning van Israël van ca. 922 tot 915 voor Chr. Hij (zij) richtte "heidense" gouden kalveren op. Dit wijst op een vruchtbaarheidscultus voor de Hebreeuwse Godin die in verband stond met de Moedergodincultus, waarbij stieren werden geofferd, en die overal rondom het Middellandse Zee gebied in voege was van voor het Minoïsch Kreta.
Maäcah had volgens de Bijbel (I Koningen 15:2-14) een nieuw beeld van Asherah laten oprichten. Maar koning Asha onderdrukte de "heidense praktijken" onder invloed van de mannelijke priesters van de Hebreeën en onttroonde haar. Daarmee werd de religie van de mannelijke god Jahweh opnieuw gevestigd, samen met het patriarchaal maatschappelijk bestel.
In het zuidelijke Juda was het Ataliah die in 842 v. Chr. als dochter van koningin Jezebel de troon opeiste. Haar grootouders waren de hoge priesteres en priester van Ashtoreth en Baäl in Sidon, die er als koning en koningin regeerden. De politieke moord op Jezebel die naast Achab over het noordelijk koninkrijk Israël had geregeerd was in feite een aanslag op de religie van de Godin, zo blijkt uit de gebeurtenissen die er in Koningen op volgen. Athaliah regeerde nog gedurende een zestal jaar, waarin ze de oude "heidense" religie door het hele land opnieuw vestigde, dit tot groot ongenoegen van de priesters van de Hebreeën.
[bewerk] Christendom
Ook in het Christendom, dat voor een groot deel op het Jodendom is gebaseerd en deels als vehikel voor de verspreiding van de Joodse opvattingen over de wereld fungeerde, ontkent fundamenteel de aanwezigheid van een godin. Dit werd al in het eerste van de Tien Geboden aangegeven: "Ik ben de Heer, uw God, gij zult geen andere goden naast mij hebben. (Bijbel, 2 Mozes 20).". Ook het afbeelden van God of goden werd in eerste instantie verboden in een poging om de godinnen onder de noemer heidendom aan de kaak te stellen en in de hoop dat ze tenslotte zouden verdwijnen. Vanaf 392 werd de godenverering van heidense goden door keizer Theodosius I die van het christendom met zijn vele aanhangers een staatsgodsdienst maakte, verboden.
Toch was het ook hier moeilijk, zoniet onmogelijk, de oude Moedergodincultus geheel uit te bannen of te onderdrukken. Dit bleek onder meer naar aanleiding van het Concilie van Efeze en de pogingen om de oude Moedergodin Artemis van Efeze te sublimeren tot de verering van Maria (moeder van Jezus).
In de Middeleeuwen werd op aandrang van het kerkelijk instituut de Inquisitie ingesteld en werden tenslotte heel wat heksen naar de brandstapel geleid. Daarbij werden vooral vrouwen geviseerd, zeker als die blijk gaven van enige kennis en kunde die betrekking hadden op de oude godinnencultussen, zoals het gebruik van kruiden. Daarmee werd elke nieuwe poging om de cultus te laten opleven met wortel en tak uitgeroeid. Niet toevallig waren het daarna hoofdzakelijk alleen nog mannen die zich met het ontwerpen van de nieuwe wetenschappelijke en medische theorieën en praktijken gingen inlaten. Zowat de hele vrouwelijke intelligentia was onderhand uitgeroeid.
Intussen wordt nog steeds bij gelegenheid over het geslacht van de engelen gediscussieerd, en is het nu ook onduidelijk geworden of de Mariacultus inderdaad rond de moeder van Jezus draait of rond zijn "echtgenote" Maria Magdalena (ref. Dan Brown, De Da Vinci code).
[bewerk] Islam
Als verdere afsplitsing of opvolging van de "mannelijke lijn" van monotheïstische godsdienten erkent ook de Islam geen vrouwelijke godheid. Toch is geweten dat Moslimvrouwen er vaak hun eigen ideeën op nahouden en dat zij binnenshuis heel wat te zeggen hebben. Bovendien komen zij regelmatig samen, op bijeenkomsten waar mannen niet zijn toegelaten, waar zij elkaar als zusters spiritueel en therapeutisch bijstaan en hun eigen ideeën en praktijken kunnen huldigen.
[bewerk] Oude religies
In de mythologie van volken uit de Oudheid blijkt de erkenning van een veelheid aan godinnen. Naargelang de context waarin ze voor komen, vertegenwoordigen ze allerlei aspecten van het leven en van de geest. De verschijning van een Godin vindt en vond in alle culturen plaats en in veel gevallen was de oergodheid vrouwelijk. Dit blijkt reeds uit archeologische vondsten daterend uit het Paleolithicum en het Neolithicum, zoals de Venus van Laussel en de talloze godinnenbeeldjes die uit deze ouden lagen zijn opgegraven, ook bijvoorbeeld in de Indusbeschaving. En ook in het archaïsche Mesopotamië dat met deze cultuur handelsbetrekkingen over zee onderhield zijn dergelijke beeldjes gevonden, evenals in latere tijden de geschreven getuigenissen van het bestaan van de cultus van godinnen. Veel onderzoekers vermoeden een vrouwelijke dominantie van de samenleving, omdat het aantal beeldjes van mannelijke figuren eerder uitzondering dan regel is. Veel getuigenissen en vondsten in verband met de vroegste mythologieën lijken te wijzen op een algemeen geldende cultus van de Grote Moedergodin of de Moedergodincultus, en dit op wereldschaal.
In het Europese collectief geheugen zijn godinnen voornamelijk aanwezig uit de Noordse en Germaanse mythologie en uit de invloed via de kerstening van de godinnen uit de "heidense" Romeinse en Griekse mythologie. Verder zijn er nog de aanwijzingen uit het Oude Egypte en de Amerikaanse hoogculturen van Azteken, Maya's en Inka's als aanwijzing voor de aanwezigheid van godinnen in het menselijk denken en beschouwen.
[bewerk] Oosterse en Afrikaanse religies
Bij de Hindus overal ter wereld is het geloof in een vrouwelijke verschijningsvorm van de godheid verbreid. Het Shaktisme is een van de drie hoofdstromen van het Hindoeïsme en daar ziet men de goddelijke energie als dominant over de mannelijke godheden. Zonder haar komen zij helemaal niet tot hun recht. De afbeelding van een zwarte Kaligodin die triomferend bovenop de witte mannelijk beschouwde god Shiva staat, geeft hier duidelijk uitdrukking aan. Maar andere voorstellingen tonen de godin dan weer evengoed als de toegewijde liefdevolle echtgenote Parvati aan zijn zijde. Nog andere beelden tonen uitdrukkelijk de eenheid van het mannelijke en vrouwelijke aspect aan, waarbij het goddelijk liefdespaar onafscheidelijk verstrengeld en verbonden is, of waar Rama en Sita samen in eenzelfde lotusbloem worden afgebeeld. In de gestalte van Mahadevi verschijnt de godin dan weer als allerhoogste opperwezen, waar ook de mannelijke goden uit voortspruiten.
Alhoewel het Hindoeïsme vaak tot polytheïsme wordt verketterd, onderrichten de hindoeïstische religies onomwonden de vormloze goddelijke eenheid, zelfs in verschillende filosofieën. Voor de shakta's is dit hoogste Ene Shakti, de als vrouwelijk beschouwde vorm van God. Soms vertoont ze zich als jonge vrouw zonder mannelijke wederhelft, zoals Durga, dan weer is zij als echtgenote, moeder of hartstochtelijke geliefde zoals Lakshmi de godin van de huisvrouwen, van overvloed en schoonheid, of ze stelt zich in de vorm van Sarasvati voor als de personificatie van kunst en wetenschap. De eenheid van het goddelijk principe wordt overigens niet enkel door de Indiase filosofieën zoals de Vedanta uitgedrukt, maar ook door de literatuur van de Purana's, en de Tantra's, boeken van volkswijsheid, die deze ideeën in verhaal en beeld aanschouwelijk maken.
Zoals de Zon, die zich in een vijver weerspiegelt, zich als ontelbare zonnen voor doet, zo verschijnt ook gij, O Moeder, als vele - Gij Ene zonder Tweede, Hoogste Brahman! (uit het tantrische geschrift Mahakalasamhita).
Ook in andere Oosterse religies of levensbeschouwingen is het geloof in godinnen alom verbreid. Zoals het Taoïsme, het Chinese animistische volksgeloof, en in het Boeddhisme van Bön, het Tibetaanse, of het Japanse Shintoïsme. En eveneens worden er godinnen vereerd in het Afrikaanse Santeria en in de natuurgodsdiensten.
[bewerk] Zie ook
[bewerk] Literatuur
- Frazer, James, (1890), The Golden Bough, Penguin Classics, nederlandse vertaling (selectie): ‘De Gouden Tak’
- Gimbutas, Marija (1991) The Civilization of the Goddess
- Warner, Marina Alone of all her sexe over de cultus van de maagd Maria.
- Mellaart, James Catal Huyuk: A Neolithic Town in Anatolia. McGraw-Hill 1967.
- Neumann, Erich. (1991). The Great Mother. Bollingen; Repr/7th edition. Princeton University Press, Princeton, NJ. ISBN 0-691-01780-8.
- Davis-Kimball, Jeannine en Behan, Mona. Warrior Women: An Archaeologist's Search for History's Hidden Heroines, (2002), Warner Books ISBN 0446679836 9780446679831
- Baringa, Anna & Cashford, Jules The myth of the Godess – evolution of an image
- Balter, Michael The Goddess and the Bull, Free Press, (2005).
- Brown, Dan De Da Vinci Code (2005)
- del Giorgio, J.F. The Oldest Europeans. A.J. Place (2006). ISBN 980-6898-00-1
- Ergener, Reşit Anatolia land of Mother Goddess (1988), Hitit publication Ankara, ISBN 9757521027.
- Husain, Shahrukh The Godess, Power, Sexuality and the Feminine Divine, (1997) Duncan Baird Publishers Londen ISBN 1-900131994
- Stone, Merlin Eens was God als Vrouw belichaamd (1979), Servire Katwijk, ISBN 9060775821
- Walker, Barbara G. The Woman's Encyclopedia of Myths and Secrets (1986), Harper & Row, Londen, ISBN 006250925X
- de Vaux, Roland Ancient Israel, (1965)
- Heydecker, Joe J. Die Schwestern der Venus; Die Frau in den Mythen und Religionen, München 1994
- Patai, Raphael The Hebrew Goddess (1967), derde editie (1990) Wayne State University Press, ISBN 0-8143-2271-9
