Moedergodincultus
De Moedergodincultus is de algemene aanduiding voor cultussen rond een Moedergodin overal ter wereld, in alle tijden en culturen. Volgens historische en archeologische aanwijzingen gaat de cultus van de Moedergodin terug tot het Neolithicum. Volgens sommige bronnen zelfs tot het Paleolithicum. Kenmerkend voor deze cultus is de verering van een moederlijk opperwezen. Beschavingen waarin deze cultus centraal stond, waren doorgaans matriarchaal van aard.
Inhoud |
[bewerk] Naamgeving
De Moedergodin wordt, naargelang plaats en tijd, met een grote variatie van namen benoemd: Innin, Lilith, Ninlil, Inanna, Nana, Neith, Nut, Anat, Anahita, Ishtar, Isis, Aset, Ishara, Asherah, Ashtart, Ashtoreth, Attoret, Attar, Hathor...
[bewerk] Verspreiding
Dergelijke cultussen konden in de oudheid worden gevonden in Soemerië, Babylonië, het Oude Egypte, Afrika, Australië, China en Zuid-Amerika. Zelfs tot op de dag van vandaag zijn er moedergodincultussen in Azië, Afrika en Australië. In het algemeen gaan ze ook nu gepaard met een matriarchale inrichting van de samenleving, waar kennis en initiaties van moeder op dochter worden doorgegeven, evenals eigennamen (matrilinealiteit).
De Farao's van de 1e dynastie in het Oude Egypte noemden zich "afstammelingen van Isis". Er waren overigens ook vrouwelijke Farao's in dit op landbouw gericht land.
[bewerk] Kenmerken
De cultus bevatte bepaalde hoogtepunten van publieke viering, gekoppeld aan de kalander, meer bepaald de cruciale momenten in de stand van de maan, de sterren en planeten. Maar daarenboven was er het continue instandhouden van kennis en kunde. Deze had dan in eerste instantie betrekking op vaardigheden zoals spinnen en weven, pottenbakken, telen van gewassen en kruiden, maar ook hoe daarmee om te gaan voor het behoud en herstel van de gezondheid. Dit alles was sedert het steentijdperk het initiatief en het domein van moeder de vrouw. Zelfs het eerste schrift zou door haar zijn ontstaan bij het aanbrengen van herkenningstekens op potten in klei. Ook het bestuderen van de luchtgesteldheid en van de hemel terwille van het bepalen van de juiste momenten voor het zaaien en oogsten was oorspronkelijk een vrouwenzaak. In het oude Egypte bijvoorbeeld waren de observatoria aan de tempel van de godin gekoppeld. Ook sanatoria met bijbehorende kruidentuin waren er ontworpen in de nabijheid van de tempel van een godin, inclusief de installaties voor warme baden en kruidenbaden.
Zoals eerder opgemerkt, het maatschappelijke kenmerk van de Moedergodincultus is dat samenlevingen die hierdoor in sterke mate worden bepaald, ook doorgaans matriarchaal van aard zijn. Ditzelfde principe ziet men overigens in omgekeerde richting eveneens aan het werk: waar een Vadergod als opperwezen wordt vereerd, is de samenleving overwegend patriarchaal ingericht.
[bewerk] Typische locaties voor de cultus
Moedergodincultussen worden gecentreerd rond typische locaties. Deze staan in verband met:
- Bronnen
- Rivieren
- Heuvels
- Wouden
- Grotten
- Zwarte stenen (meteorieten)
Waar een combinatie van twee of meer dergelijke gegevens voorkomt is er des te meer aanleiding voor dergelijke cultusplaatsen.
[bewerk] Waterbronnen
Als symbool is een bron van zuiver water een zeer geschikte weergave van de idee dat de Moedergodin de onuitputtelijke bron van alle leven is. Zij zorgt voor de groei van gewassen en dieren, en levert daarmee drank en voedsel en rijkdommen voor de mens. Dit levend water is ook voor de mens zelf rechtstreeks levensnoodzakelijk. Heilige bronnen werden dus vaak vereerd, en dan kwam er meestal ook een tempel bij. Op bepaalde plaatsen werd een waar sanatorium, kuuroord of 'spa' ingericht onder leiding van de priesteressen, die voldoende kennis en kunde hadden op gebied van gezondheidszorg, gebruik en werking van kruiden en balsems enzovoort. Dergelijk tempelcomplex is in Thebe gevonden. Er zijn zelfs sporen van thermische baden. Ook van de oude Germanen en Kelten is bekend dat zij 'aanbidders van heilige bronnen' waren.
[bewerk] Rivieren
Veel rivieren in de antieke oudheid zijn aan een (rivier)godin gewijd of worden als vrouwelijk gezien. Zo draagt de inmiddels verdwenen Sarasvatirivier uit de antieke Indusbeschaving dezelfde naam als de godin Sarasvati. Deze Moedergodin werd ook als de bron van alle kennis en wijsheid, van poëzie en muziek beschouwd, die aan de basis van de beschaving liggen. Rivieren worden ook omwille van hun vruchtbaarheid vereerd, zoals de Nijl in het Oude Egypte. In latere tijden 'verwatert' de Moedergodin tot de aanwezigheid van waternimfen, al werden dergelijke natuurgeesten ook vaak als haar leger van medewerkers gezien.
[bewerk] Heuvels
Glooiende heuvels werden eveneens als plaatsen van aanwezigheid van de Moedergodin gezien, vooral in de hoedanigheid van Moeder Aarde. Het Latijnse woord mundus betekent zowel wereld als baarmoeder. Het Franse montagne, het Engelse mount en het Nederlandse mond hebben dezelfde wortel. In de Indische mythologie wordt de oorspronkelijke wereld Meruberg genoemd. Verschijningen van een Moedergodin of Madonna gebeuren vaak boven op een berg en daar wordt zij ook gezocht en benaderd door de hogepriesters of priesteressen.
[bewerk] Wouden en sacrale bomen
Er werden niet alleen bepaalde individuele bomen aan de Moedergodin toegewijd, waarin zij werd vereerd als de wereldboom zoals Yggdrasil die als de vrouwelijke kracht van de oppergod Odin werd gezien. Ook hele wouden werden aan de Godin toegewijd, zoals te zien is op een reliëf op de Vaas van Uruk uit Mesopotamië. Daar zijn dienaren afgebeeld die de godin allerlei gaven brengen, en op een volgend niveau staan wouden afgebeeld die haar waren toegewijd, samen met herten. Veel geheime cultussen hadden plaats in de wouden, zoals de Dionysoscultus, de god van de wijn, die oorspronkelijk van een godin was afgeleid. De verschijningen van een Moedergodin gebeurden vaak ook in bomen.
[bewerk] Grotten
De associatie met grotten is voor de hand liggend, maar men moet ook niet vergeten dat mensen zeer lang grotten als schuiloord, verzamelplaats en opslagruimte voor zaaizaad en proviand hebben gebruikt. In de Dordogne in Frankrijk is de Venus van Laussel aan de ingang van een neolithische grot gevonden. In Cappadocië worden tot op vandaag grotten nog gebuikt voor het opslaan van gewassen, graan en fruit, omdat er een constante gunstige temperatuur voor bewaring heerst. Daar zijn ook onderaardse steden tot 80-100 meter diep onder de grond, waar duizenden mensen konden schuilen voor vijandige invallen. Maar men denkt dat hun oorspronkelijke functie die van graanopslagplaatsen was, die door smalle schachten met elkaar zijn verbonden tot een labyrinth. Grote rolstenen sluiten de toegang tot de ondergrondse kamers af. In Oekraïne, lang de graanschuur van Europa is het Holenklooster van Kiev op dergelijk ondergronds gangenstelsel gebouwd. Men heeft ook elders, bijvoorbeeld in Italië, Duitsland, Lybië en Spanje, vergelijkbare ondergrondse graanopslagplaatsen gevonden. En in Eleusis, centrum van de Demetercultus kwamen de eerste ladingen graan jaarlijks toe vanuit het Oude Griekenland, waar ze werden bewaard tot de herfst en dan als zaaizaad verdeeld en verkocht. In het Latijn heetten dergelijke opslagplaatsen puteus (putten of bronnen). Het graan kon er een eeuw liggen zonder te bederven. Het is bekend dat niet alleen in de vroege matriarchale samenlevingen de vrouwen de uitvindsters van de landbouw waren, maar dat zij bijgevolg ook het beheer van de oogsten en de verdeling van het zaaigoed garandeerden. De grotten brachten dus letterlijk het graan ter wereld.
[bewerk] Zwarte stenen
Opvallende cultusplaatsen zijn ook deze die met een zwarte steen zijn geassocieerd. In de intimiteit van het rotsklooster van Sumela aan de Zwarte zee bevindt zich een bron bij een zwarte steen, waar het water voortdurend uitdruppelt. De naam Sumela is trouwens afgeleid van het Griekse μελας (melas) dat zwart betekent. De monniken hadden inkomsten van de verkoop van Maria-iconen. Houten beelden van de Moedergodin werden ook in Efeze door de priesteressen van de Tempel van Artemis verkocht als votiefoffers. Dergelijke (goedkopere) houten beeldjes moesten voortdurend geölied worden, zodat zij op de duur donker bruin tot helemaal zwart werden, mede ook door de kaarsroet. Dit was een mogelijke associatie met de zwarte steen. Maar ook het feit dat het om meteorieten ging, die vanuit de duistere diepte van de kosmos op aarde waren aangekomen als een teken van de godin die over deze oerruimte heerste. Zo werd een van de oudste afbeeldingen van Cybele in Anatolië gemaakt in de vorm van meteorieten. In de Pessinus, het centrum van de cultus van Cybele in Phrygië stond een zwarte meteoriet in het centrum van de verering. En de Hacer-ül esved, de zwarte meteoriet ingemetseld in een hoek van de ka'aba de sacrale meteoriet uit pre-Islamitische tijden in Mekka, wordt nog altijd vereerd door pelgrims die in een bepaalde richting errond draaien. Heel wat Zwarte Madonna's zouden eveneens verklaard worden uit enerzijds de donkerhouten beelden en anderzijds de zwarte meteorieten die met de Moedergodincultus gepaard gaan.
[bewerk] Relicten
Kenmerkende relicten uit de Moedergodincultus zijn bijvoorbeeld de talloze beeldjes van vrouwen met geprononceerde vruchtbaarheidssymbolen die overal ter wereld zijn gevonden. Vaak zijn ze stuk geslagen. In de Gravettie-Aurignac cultuur gaan deze terug tot de laat-Paleolithische tijd, met een spreiding over een gebied van Spanje, Frankrijk, Duitsland, Oostenrijk, Tjechië, Slovakië en Rusland. Sommige dateren uit 25.000 v. Chr. Ze zijn meestal uit steen, been, klei en soms ook ivoor. Bovendien heeft men talloze van dergelijke beeldjes gevonden in de Indusvallei, daterend uit de tijd van de vroegste Indusbeschaving. Hier worden ze vaak met het hoofd van een vogel afgebeeld, ten teken van hemelse verbondenheid. Ook in Anatolië, Mesopotamië en het Nabije Oosten zijn er vindplaatsen.
[bewerk] Zie ook
[bewerk] Literatuur
- Frazer, James, (1890), The Golden Bough, Penguin Classics, nederlandse vertaling (selectie): ‘De Gouden Tak’
- Gimbutas, Marija (1991) The Civilization of the Goddess
- Warner, Marina Alone of all her sexe over de cultus van de maagd Maria.
- Mellaart, James Catal Huyuk: A Neolithic Town in Anatolia. McGraw-Hill 1967.
- Neumann, Erich. (1991). The Great Mother. Bollingen; Repr/7th edition. Princeton University Press, Princeton, NJ. ISBN 0-691-01780-8.
- Davis-Kimball, Jeannine en Behan, Mona. Warrior Women: An Archaeologist's Search for History's Hidden Heroines, (2002), Warner Books ISBN 0446679836 9780446679831
- Baringa, Anna & Cashford, Jules The myth of the Godess – evolution of an image
- Balter, Michael The Goddess and the Bull, Free Press, 2005.
- del Giorgio, J.F. The Oldest Europeans. A.J. Place (2006). ISBN 980-6898-00-1
- Ergener, Reşit Anatolia land of Mother Goddess (1988), Hitit publication Ankara, ISBN 9757521027.
- Stone, Merlin Eens was God als Vrouw belichaamd (1979), Servire Katwijk, ISBN 9060775821
- Walker, Barbara G. The Woman's Encyclopedia of Myths and Secrets (1986), Harper & Row, Londen, ISBN 006250925X
