Wielki terror

Z Wikipedii

Wielki terror – okres w historii ZSRR, który doprowadził do całkowitego zlikwidowania partii leninowskiej, generalicji oraz milionów zwykłych, niewinnych ludzi. Autorem tego terminu jest Robert Conquest (tytuł jego fundamentalnej monografii zagadnienia 1968). Inne powszechnie używane zamiennie (i wcześniejsze) określenie wielka czystka pochodzi z kolei od Aleksandra Weissberga-Cybulskiego, austriackiego fizyka, który przeżył dwuletnie śledztwo NKWD w latach 1937-1939, a następnie po opuszczeniu ZSRR i przeżyciu wojny wydał w r. 1953 autobiograficzne wspomnienia (właśnie: Wielka Czystka), zawierające jednocześnie jedną z pierwszych i do dziś aktualnych analiz fenomenu tego okresu.

Spis treści 1 Geneza czystki 2 Zabójstwo Kirowa 3 Procesy moskiewskie 4 Życie codzienne podczas terroru 5 Czystki w Armii Czerwonej 6 Represje wobec cudzoziemców w ZSRR 7 Działalność NKWD za granicą 8 Wielka czystka a życie prywatne Stalina 9 System okupacji sowieckiej 10 Artyści ofiarami czystki 11 Łagry 12 Likwidacja wykonawców czystki 13 Zakończenie czystki i jej krwawy bilans 14 Bibliografia – najważniejsze pozycje

[edytuj] Geneza czystki

Wielki terror lat 1936-38 nie był gromem z jasnego nieba i jak każde zjawisko historyczne miał korzenie w przeszłości. Na pewno błędem byłoby twierdzić, że wynikał nieuchronnie z natury sowieckiego społeczeństwa i partii komunistycznej. Sam bowiem był środkiem służącym wymuszaniu gwałtownych zmian w tym społeczeństwie i w tej partii. Mimo to nie mógłby zostać rozpętany, gdyby nie wyjątkowo nienormalne warunki stworzone przez rządy bolszewików, jego cechy charakterystyczne zaś, niektóre niemal niewiarygodne dla cudzoziemca, wywodzą się z konkretnej tradycji. – napisał w Wielkim Terrorze Robert Conquest.

Partia bolszewicka w wyniku zbrojnego przewrotu z listopada 1917 i wojny domowej jaka wybuchła po rozpędzeniu w styczniu 1918 r. demokratycznie wybranego parlamentu Rosji – Zgromadzenia Konstytucyjnego (Konstytuanty) narzuciła Rosji rządy dyktatorskie wbrew opozycji wszystkich prądów społecznych i politycznych. W chwili przejęcia władzy była ona organizacją zawodowych, zdyscyplinowanych rewolucjonistów liczącą od 5000 do 10 000 członków (z których jedną trzecią stanowili inteligenci). Byli to tzw. starzy bolszewicy, spośród których największym prestiżem cieszyli się członkowie partii jeszcze z okresu jej podziemnej działalności przed rewolucją lutową (marzec 1917 r.). Stąd przedrewolucyjna działalność podziemna była legendą partii bolszewickiej i źródłem jej kadr władzy do połowy lat 30. W okresie wojny domowej szeregi partii powiększyły się wielokrotnie – stała się partią masową, w której naczelną zasadą była lojalność wobec organizacji. Przywódcy partyjni, rozpętawszy latem 1918 roku (zabójstwo rodziny carskiej) masowy krwawy terror wobec przeciwników politycznych i całych grup społecznych (pod pretekstem zamachu na Lenina), dobrze wiedzieli, że w razie porażki czeka ich w konsekwencji nieuchronna zagłada. Sukces partii bolszewickiej w wojnie domowej był przede wszystkim konsekwencją schematu organizacji jaką przyjęła i żelazną konsekwencją realizowała ta grupa ludzi.

Powstanie w Kronsztadzie (marzec 1921) wykazało, że grupy społeczne mające rzekomo legitymizować władzę partii bolszewickiej (klasy pracujące) domagają się przywrócenia pluralizmu politycznego i swobody wyborów do rad. To zaś wobec aktywności niebolszewickich partii socjalistycznych oznaczać mogło dla bolszewików utratę z takim wysiłkiem zdobytej władzy.

W konsekwencji, po bezwzględnym stłumieniu powstania w Kronsztadzie i powstań chłopskich (z których najbardziej znane jest powstanie tambowskie) bolszewicy, pomimo zakończenia wojny domowej, zachowali w całości system, który dotychczas deklarowali jako wymuszone stanem wojny niedemokratyczne prowizorium. Zakazano działalności partii niebolszewickich, w tym socjalistycznych, jak mienszewicy czy eserowcy, które funkcjonowały do 1920 r. na pograniczu legalności, utrzymano aparat terroru policji politycznej (CzK, przekształcone właśnie w GPU, na razie podporządkowane Komitetowi Centralnemu WKP(b) i niemające prawa aresztować członków partii bez zgody władz odpowiednich jej instancji) i stworzony w 1918 r. system obozów koncentracyjnych. Podsumowaniem tego okresu był proces pokazowy eserowców (1922) i wprowadzony przy jego okazji nowy sowiecki kodeks karny, którego osławiony artykuł 58, pisany osobiście ręką Lenina, legitymizował system terroru wobec przeciwników władzy partii bolszewickiej – rzeczywistych lub potencjalnych. Było to otwarte już przekreślenie zasady normatywnego państwa prawa i świadome danie władzy państwowej prerogatyw umożliwiających represjonowanie mieszkańców ZSRR według swobodnego uznania władzy politycznej (państwo prerogatywne). Twórcy tego systemu mieli sami paść później jego ofiarą.

Jednocześnie wobec faktu, że niezadowolenie z odejścia od zasad demokracji i odebrania nawet robotnikom możliwości swobodnego wyboru swej reprezentacji ujawniło się w roku 1921 również wewnątrz partii bolszewickiej (platformy polityczne opozycji robotniczej i demokratycznych centralistów), na X zjeździe partii w tymże roku Lenin przedstawił (a zjazd zaaprobował) rezolucje zakazujące tworzenia grup politycznych (frakcji) wewnątrz partii bolszewików pod rygorem usunięcia z organizacji. Był to faktyczny koniec demokracji wewnątrzpartyjnej i na kilkadziesiąt lat (po czasy Gorbaczowa) koniec jakiejkolwiek demokracji w Rosji. W ramach partii komunistycznych działalność prowadziły odtąd wyłącznie niejawne personalne grupy nacisku, grupy interesów.

Równolegle do politycznego przykręcenia śruby, wobec katastrofalnej klęski głodu i ruiny upaństwowionej w całości ekonomiki kraju, bolszewicy, wprowadzając w roku 1921 tzw. Nową Politykę Ekonomiczną (NEP), zezwolili na powrót do reguł gospodarki rynkowej na wsi (swobodny handel żywnością) i w drobnym przemyśle konsumpcyjnym w miastach. Przywrócono wymienialną, opartą na złocie walutę (czerwoniec). W rękach państwa pozostały banki, handel zagraniczny, wielki i średni przemysł, zarządzane przez biurokrację. Partia bolszewików zachowała i utrwaliła monopol władzy politycznej i aparat policji politycznej. Dla legitymizacji zmiany polityki Stalin wspierany przez Bucharina stworzył doktrynę budowy socjalizmu w jednym kraju W perspektywie okazało się bardzo szybko, że koegzystencja "dwóch Rosji" – rynkowej i upaństwowionej – monopolu politycznego i pluralizmu ekonomicznego jest wobec wizji bolszewików niemożliwa.

Uchwały X Zjazdu RKP (b) stały się dla Stalina narzędziem walki o władzę wewnątrz partii i bezwzględnej eliminacji rywali. Walka o sukcesję po Leninie – niekwestionowanym przywódcy bolszewików zaczęła się jeszcze za jego życia – gdy sparaliżowany po wylewach ( koniec 1922 ) pozostawał na marginesie życia politycznego na daczy w Gorkach. Stalin, wybrany w 1922 r. na nowo utworzone stanowisko sekretarza generalnego (któremu podporządkowany był etatowy aparat partyjny i nominacje na stanowiska w terenie) wykorzystał swe możliwości w pełni. Testament polityczny Lenina, który poniewczasie zorientował się w charakteropatycznych predyspozycjach Stalina i zalecił (w grudniu 1922) Komitetowi Centralnemu pozbawienie go stanowiska – został po odczytaniu na plenum KC (w styczniu 1924 r. – po śmierci Lenina) – zignorowany z aprobatą Zinowiewa i Kamieniewa przy daremnych protestach Krupskiej i bierności Trockiego. Jego tekst utajniono (streszczono go jedynie delegatom na zjazd partii). W okresie stalinowskim samo posiadanie tekstu "testamentu politycznego" Lenina stanowiło już podstawę do aresztowania i wyroku z art. 58. (za podżeganie do terroru - poprzez wezwanie do usunięcie Stalina ze stanowiska).

Biuro Polityczne partii bolszewików tworzyli w r. 1923 Lenin, Trocki, Stalin, Zinowiew i Kamieniew jako pełni członkowie Biura, Bucharin i Piatakow jako zastępcy członków. Jedynie ich nazwiska wymienił Lenin w swym testamencie politycznym jako wybitnych przywódców partyjnych. Po śmierci Lenina Stalin najpierw w sojuszu z Zinowiewem i Kamieniewem wyeliminował (1925-1926) najgroźniejszego rywala – Trockiego - usuwając go najpierw z stanowiska komisarza wojny - zwierzchnika Armii Czerwonej (1925), potem z Politbiura ( 1926), następnie sprzymierzywszy się z Bucharinem (i dokooptowanymi po śmierci Lenina do Biura – Aleksiejem Rykowem – premierem ZSRR (następcą Lenina na tym stanowisku) i przywódcą związków zawodowych Michaiłem Tomskim) pozbawił władzy, miejsca w Politbiurze i stanowisk Zinowiewa ( do tej pory szefa organizacji partyjnej w Leningradzie) i Kamieniewa ( zajmującego analogiczne stanowisko w Moskwie) (1927).

Cały czas Stalin przedstawiał się jako człowiek umiaru, który musi uchronić partię i jej władzę przed ekstremistami. Jednocześnie z sukcesem stosował socjotechnikę określoną później jako taktyka salami ( stopniowa, lecz systematyczna eliminacja rywali (traktowanych z definicji jako przeciwnicy) plasterek po plasterku).

Po usunięciu Zinowiewa i Kamieniewa przyszła zatem kolej na Bucharina, Rykowa, Tomskiego i ich sojuszników, połączona z rewizją polityki gospodarczej partii – przymusową kolektywizacją rolnictwa i wprowadzeniem polityki przyśpieszonego uprzemysłowienia (kosztem drenażu zasobów wsi) – szerokich inwestycji w przemysł ciężki – infrastrukturę przemysłu zbrojeniowego. Polityka ta była odtąd, aż po kres systemu komunistycznego prowadzona w formie tzw. planów pięcioletnich. System obozów koncentracyjnych i związanej z nimi pracy przymusowej rozszerzył się po roku 1929 skokowo (przeobrażając się w sołżenicynowski archipelag) i obejmował stale już nie kilkaset tysięcy jak uprzednio – a kilka milionów więźniów łagrów – darmową siłę roboczą wielkich budów planowej industrializacji.

Po usunięciu z Biura Politycznego (1929-1930) Bucharina, Rykowa i Tomskiego – sprzeciwiających się rewizji polityki NEPu, poddano wieś w latach 1930-1933 pełnej kontroli państwa likwidując jej gospodarczą autonomię i przekształcając gospodarzy w robotników rolnych. Byli oni pozbawieni możliwości opuszczenia miejsca zamieszkania (bez prawa posiadania wprowadzonych wówczas dowodów osobistych) i głodowo opłacani. Konsekwencją kolektywizacji była katastrofa rolnictwa w ZSRR (masowe wybijanie inwentarza, którego pogłowie do roku 1960 nie przekroczyło poziomu r. 1929) i klęska głodu 1932-1933, który pochłonął kilka milionów istnień ludzkich.

W dalszej zaś perspektywie zniszczenie prywatnego rolnictwa spowodowało utratę przez Rosję – do dnia dzisiejszego – samowystarczalności w zakresie produkcji żywnościowej. Ówcześnie – kolektywizacja dawała możliwość eksportu zboża za twardą walutę po cenach dumpingowych – co było podstawą importu maszyn i półproduktów dla programu uprzemysłowienia – bez konieczności liczenia się z rachunkiem ekonomicznym i nastrojami społecznymi.

Zlikwidowano sektor prywatny w drobnym przemyśle i handlu, wprowadzono system kartkowy, drakońskie przepisy o dyscyplinie pracy w mieście i na wsi – de facto gospodarkę wojenną w czasie pokoju. Pieniądz utracił znaczenie wymienne, walutę złotą wycofano z obiegu, brak wszystkich towarów konsumpcyjnych i kolejki stały się normą, stworzono system sklepów specjalnych (Torgsin - poprzednik Peweksu), gdzie za złoto i zagraniczne dewizy (prawdziwe pieniądze) można było nabywać towary konsumpcyjne bez ograniczeń ( kuriozalne pojęcie wewnętrznego eksportu) . System priorytetu sektora przemysłu ciężkiego - zbrojeniowego i wojennej gospodarki niedoboru stworzony wówczas przetrwał do upadku systemu komunistycznego w ZSRR i podporządkowanych mu krajach satelickich.

Jednocześnie budowa zakładów przemysłu ciężkiego stworzyła podstawy do gigantycznego programu zbrojeń. Program zbrojeń miał umożliwić w przyszłości podjęcie ekspansji zagranicznej komunizmu, której tamę położyła w r. 1920 klęska Armii Czerwonej w wojnie z Polską, zaś w r. 1923 ostatecznie pogrzebało ją fiasko rewolucji w Niemczech – największym kapitalistycznym kraju Europy. Doktryna polityczna ZSRR przedstawiona publicznie przez Stalina już w roku 1926 na zjeździe WKP(b) przewidywała oczekiwanie na II wojnę światową pomiędzy państwami imperialistycznymi, którą ZSRR miał wykorzystać dla rozszerzenia systemu komunistycznego na całą Europę i stworzenia europejskiego, a w konsekwencji światowego systemu republik sowieckich.

Po usunięciu Bucharina Stalin pozostawał jedynym u władzy członkiem leninowskiego Biura Politycznego. Nie był jednak jeszcze absolutnym, niekwestionowanym dyktatorem. W latach 1929-1934 w ZSRR rządziła faktycznie oligarchia, na której czele stał oczywiście Stalin, lecz w której skład wchodzili inni "starzy bolszewicy", którzy wsparli go w walkach frakcyjnych lat dwudziestych przeciw kolejnym konkurentom do władzy w Biurze Politycznym – stanowiącym – do połowy lat trzydziestych faktyczny ośrodek władzy w partii bolszewickiej i w konsekwencji w ZSRR. Częściowo czynili to z pobudek oportunistycznych – chęci udziału we władzy i jej przywilejach – częściowo z powodów merytorycznych – uważając Stalina za pragmatycznego, umiarkowanego przywódcę, a szybkie uprzemysłowienie poza rachunkiem ekonomicznym i kolektywizację – jako pożądany kierunek modernizacji ZSRR – przekształcenia go w państwo uprzemysłowione, zamieszkane przez robotników, których uważali przynajmniej werbalnie za klasę postępową i panującą. Uprzemysłowienie traktowali jako narzędzie wprowadzenia swej wizji ustroju socjalistycznego i rozszerzenia go siłą (poprzez marsze wyzwoleńcze) na sąsiadów ZSRR.

Najwybitniejszą postacią spośród tych ludzi był Siergiej Kirow. Należeli do nich również w stalinowskim już Biurze Politycznym: Walerian Kujbyszew, Sergo Ordżonikidze, Jan Rudzutak, Stanisław Kosior, niekiedy popieral ich Michaił Kalinin. Należeli do starych bolszewików, posiadali samodzielną pozycję polityczną i poparcie grup swych zwolenników w Komitecie Centralnym i w lokalnych organizacjach partyjnych, którymi kierowali (np. Kirow – w Leningradzie, Kosior – jako I sekretarz KP Ukrainy), czy aparacie rządowym ( Ordżonikidze – kluczowy komisariat przemysłu ciężkiego i Najwyższej Rady Gospodarki Narodowej – zwierzchnika administracyjnego całego przemysłu , Kujbyszew – szef Gospłanu – organu planowania gospodarczego ). W żadnym przypadku nie byli marionetkami Stalina i byli gotowi akceptować jego przywództwo jedynie w pewnych ramach.

Udowodniła to w roku 1932 tzw. sprawa Riutina. W czerwcu 1932 r. w trakcie klęski głodu "stary bolszewik", uprzednio zwolennik Bucharina, Martemian Riutin i grupka niższych działaczy napisali "Odezwę do wszystkich członków WKP(b)" i zaczęli ją rozpowszechniać. W dokumencie pisali o zniszczeniu wsi, upadku autentycznego planowania, rządach bezprawia i terroru w partii i kraju sprawowanych przez niegodziwych, przebiegłych ludzi bez zasad gotowych na rozkaz z góry zmienić zdanie dziesięć razy, karierowiczów, pochlebców i lokajów. Stwierdzali że Bucharin, Rykow i Tomski mieli rację w sprawach gospodarczych, zaś Trocki w swej krytyce reżimu w partii. Konluzja odezwy brzmiała: Stalin i jego klika nie zechcą i nie potrafią dobrowolnie oddać swoich stanowisk, muszą być więc usunięci siłą i należy zrobić to jak najszybciej.

Stalin uznał odezwę za wezwanie do zamordowania go i zażądał egzekucji Riutina. 23 września 1932 Riutin został wykluczony z partii i aresztowany (OGPU, czy później NKWD nie miało formalnie prawa aresztować członków partii bez zgody ich macierzystej organizacji partyjnej). Stalin miał zdaje się nadzieję, że OGPU zabije Riutina bez wciągania w to władz politycznych. OGPU przedstawiło jednak sprawę Biuru Politycznemu. Tu Kirow wystąpił gwaltownie przeciwko zastosowaniu kary śmierci i przekonał do siebie większość członków Politbiura. Stalina poparł tylko Kaganowicz. Po raz pierwszy Stalin napotkał silny opór własnych sprzymierzeńców. Oznaczało to, że nie uzyska ich zgody na egzekucję członków partii za czysto polityczne wykroczenia. Przełamanie tego oporu zajęło Stalinowi ponad cztery lata (do września 1936 - lutego 1937). Również tajna policja OGPU nadal uważała się za podporządkowaną Politbiuru – a nie osobiście Stalinowi. Riutina skazano na dziesięć lat więzienia. Został zamordowany w roku 1937, wraz ze swymi obrońcami z roku 1932. Sojusznicy Stalina nie przyjęli do wiadomości, że nie zna on pojęcia partnerstwa, a taktykę salami uważa za życiową strategię.

Stalin był bowiem zdecydowany przełamać wszelkie ograniczenia dla swej władzy w partii i w kraju. Ilustracją ewolucji pozycji Stalina w partii bolszewickiej jest następujące zestawienie: w roku 1929 Stalin nie mógł aresztować i skazać Trockiego, swego najgroźniejszego rywala. Mógł go - zresztą po ostrej walce wewnątrz Politbiura - jedynie deportować za granice ZSRR. Nie mógł nawet zabrać Trockiemu jego osobistego archiwum (Trocki wywiózł je swobodnie na emigrację). W roku 1932 Stalin, choć potężniejszy, został przegłosowany w Biurze Politycznym w sprawie Riutina. Od marca 1937 r. wystarczyło, by podniósł słuchawkę i zadzwonił do NKWD, by dowolny człowiek w ZSRR, z członkami Komitetu Centralnego i Biura Politycznego partii bolszewickiej włącznie, pożegnał się z wolnością i życiem. Metodą tak zasadniczego przekształcenia pozycji Stalina było właśnie rozpętanie wielkiej czystki pod pretekstem terrorystycznych spisków organizowanych przez starych bolszewików.

Narzędziem operacji stać się miała tajna policja OGPU – NKWD, marionetki Stalina spośród starych bolszewików jak Łazar Kaganowicz czy Wiaczesław Mołotow i pokolenie młodszych działaczy partyjnych, którzy oblizywali się na wizję objęcia stanowisk partyjnych i państwowych zajmowanych przez starych bolszewików (Andriej Żdanow, Georgij Malenkow, Anastas Mikojan, Nikita Chruszczow i cała rzesza innych - w tym z postaci wówczas drugoplanowych: Michaił Susłow, Boris Ponomariow i Leonid Breżniew). Stalin stworzył również niepostrzeżenie oddaną sobie osobiście strukturę (całkowicie oddani wykonawcy – Aleksander Poskriebyszow (osobisty sekretariat), Ławrientij Beria (szef partii na Zakaukaziu), Andriej Wyszynski (prokurator generalny), Nikołaj Jeżow,Matwiej Szkiriatow, Lew Mechlis (wówczas funkcjonariusze aparatu partyjnego)) wreszcie własne struktury w obrębie, lub obok tajnej policji (tzw. Wydział Specjalny Komitetu Centralnego). Na drodze do pełni władzy Stalina stały natomiast dotychczasowe struktury organizacyjne partii bolszewickiej i jej tradycja. Przeszkodą dla jego planów byli starzy bolszewicy – dotychczasowi sprzymierzeńcy, którzy mogli połączyć się z częścią weteranów z antystalinowskich opozycji lat dwudziestych (zwłaszcza Bucharinem i Kamieniewem).

Stalin zdecydował się zatem przejąć pełnię władzy w partii bolszewickiej i w ZSRR poprzez fizyczne unicestwienie starych bolszewików – weteranów partii leninowskiej. Ponadto zdecydował się sterroryzować społeczeństwo w stopniu dotąd nawet w ZSRR niewyobrażalnym i wyeliminować fizycznie wszystkich tych, którzy choćby potencjalnie mogliby w sprzyjających warunkach (wojna) rzucić wyzwanie władzy partii bolszewików. Partia z nowym wyselekcjonowanym przywództwem miała być jedynie narzędziem w ręku dyktatora – a terror miał zniszczyć wszystkie potencjalne konkurencyjne wobec Stalina ośrodki decyzyjne, niezależne środowiska i więzi mogące stanowić podstawę społecznego oporu – do rodziny włącznie. Taka jest geneza wydarzeń lat 1934-1939 (które zamykają się symbolicznie pomiędzy XVII a XVIII Zjazdem WKP(b)) – zasadnicza przyczyna wielkiej czystki – eliminacji dotychczasowych bolszewickich elit władzy i wielkiego terroru – kaźni milionów zwykłych ludzi. Rozwiązaniem jakie znalazł Stalin dla rozstrzygnięcia dylematu, w jakim znalazł się w kierownictwie WKP(b), było zorganizowanie zabójstwa Kirowa – dla przełamania oporu aparatu OGPU, przejęcia przez Stalina osobistej kontroli nad tajną policją i uzyskania niezbędnej zgody gremiów partyjnych na rozpętanie terroru wobec partyjnej elity władzy – starych bolszewików.

[edytuj] Zabójstwo Kirowa

Siergiej Kirow był szefem organizacji partyjnej w Leningradzie. Był też jednym z delegatów na XVII zjazd WKP(b). Miały być na nim wybrane władze partii. Stalina zaniepokoił fakt, iż Kirow miał coraz większą popularność. Część delegatów zaproponowała Kirowowi stanowisko sekretarza generalnego. Kirow nie przyjął tej propozycji i poinformował o niej Stalina. Pod koniec obrad odbyło się tajne głosowanie, którego celem było wybranie członków Komitetu Centralnego. Przeciwko Stalinowi oddano aż 292 głosy. Komisja skrutacyjna sfałszowała wyniki i podała, że otrzymał on jedynie trzy głosy przeciw. 1 grudnia 1934 r. Leonid Wasiljewicz Nikołajew zastrzelił Kirowa na korytarzu w Pałacu Smolnym, gdzie mieściła się siedziba Miejskiego Komitetu WKP(b). Zabójstwo mogło być dokonane z rozkazu Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych ZSRR (NKWD). Świadczy o tym fakt, iż Kirow był bardzo słabo chroniony, jak na zajmowane przez siebie stanowisko. Zabójstwo to stało się dla Stalina pretekstem do umocnienia władzy i wzmożenia terroru, poprzez to, że: "Czas śledztwa nie może być dłuższy niż 10 dni, sprawę rozpatruje się bez udziału prokuratora i obrońcy, wyrok nie podlega apelacji. Najwyższy wymiar kary podlega natychmiastowemu wykonaniu." Tego samego dnia sekretarz generalny pojechał do Leningradu wraz z Wiaczesławem Mołotowem i Gienrichem Jagodą, który kierował NKWD. Na miejscu przesłuchiwany osobiście przez Stalina zamachowiec stwierdził, że rewolwer otrzymał od Iwana Zaporożca, zastępcy naczelnika leningradzkiego NKWD. Enkawudzista został wraz ze swym szefem Filipem Miedwiediem zesłany na Daleki Wschód za zaniedbanie obowiązków służbowych. Nikołajew powiedział też, że morderstwa dokonał na rozkaz skupionej wokół Trockiego, Lwa Kamieniewa i Grigorija Zinowiewa opozycji. 16 grudnia Zinowiew i Kamieniew zostali za to skazani odpowiednio na dziesięć i pięć lat więzienia. Stalin pozbywał się kolejnych przeciwników politycznych, jednocześnie budując wokół siebie "kult jednostki". Formalnie wybierany był na kadencje, faktycznie objął rządy dożywotnie. Posiadał pełnię władzy.

[edytuj] Procesy moskiewskie

Po zabójstwie Kirowa Józef Stalin przygotowywał procesy pokazowe. Każdy z wielkich procesów poprzedzony był falą masowych aresztowań. Aresztowani należeli do wszystkich sfer społeczeństwa. Ścisłe kierownictwo NKWD "wykryło" wielki spisek przeciwko władzy sekretarza generalnego. Przywódcy opozycji rzekomo zorganizowali sieć terrorystyczną w całym Związku Radzieckim. Ludowy komisarz spraw wewnętrznych Gienrich Jagoda nakazał, by w razie konieczności (nie przyznanie się do winy, odmowa składania zeznań) nie cofnąć się nawet przed stosowaniem tortur. Oskarżeni podpisywali podyktowane przez śledczych zeznania, co było spowodowane ciężkimi warunkami w więzieniu (na przykład wysoka temperatura w kilkudziesięcioosobowej celi) i stosowaniem tortur. W owym czasie w celu wymuszenia zeznań oskarżeni byli bici, grożono im zabiciem członków rodziny. Często też w sali przesłuchań umieszczano lustro. Miało ono pokazać przesłuchiwanym, jak mocno się zmienili w wyniku tortur. Przesłuchania trwały wiele godzin. Z braku snu przesłuchiwani nie byli często świadomi tego, co zeznają. Potem dostawali papierosy i żywność. Miało zachęcić ich to do złożenia dalszych fałszywych zeznań. Przed rozprawą następowało kolejne przesłuchanie, podczas którego śledczy mieli ostatecznie sprawdzić, czy podsądni złożą właściwe zeznania. Enkawudzista mówił również przesłuchiwanemu, żeby przyznał się do winy dla dobra partii bolszewickiej. Często też oskarżonym mówiono, że w razie wyrażenia skruchy wyrok jest fikcją, a tak naprawdę skazanemu darowane jest później życie.

18 czerwca w tajemniczych okolicznościach zmarł pisarz Maksym Gorki. O jego otrucie oskarżono wiele osób, które padły ofiarami wielkiej czystki. Możliwe jest, iż został on zabity przez Jagodę, gdyż NKWD miało do swojej dyspozycji świetnie wyposażone laboratorium, w którym eksperymentowano z niepostrzeżenie działającymi, skutecznymi truciznami.

19 sierpnia 1936 r. rozpoczął się "proces szesnastu". Oskarżono Zinowiewa, Kamieniewa, Grigorija Jewdokimowa, Iwana Smirnowa, Siergieja Mraczkowskiego, którzy pokonali admirała Kołczaka w krytycznym momencie wojny domowej i jedenastu innych oskarżonych o trockizm, współudział w zamachu na Kirowa, przygotowywanie zamachu na członków Politbiura oraz szpiegostwo na rzecz m.in. Polski i Niemiec. Oskarżyciel Andriej Wyszynski zażądał najwyższego wymiaru kary – rozstrzelania. W swojej mowie oskarżycielskiej domagał się, by "wszystkie te wściekłe psy rozstrzelano". Nie było żadnych dowodów winy, sąd opierał się jedynie na zeznaniach oskarżonych, którzy przyznali się do stawianych im zarzutów. Wielu z nich zrobiło to z ideowych pobudek, kierowała nimi partyjna samodyscyplina. Uważali, że umierają dla dobra bolszewizmu. Zinowiew podczas procesu powiedział: "Mój wypaczony bolszewizm przekształcił się w antybolszewizm i poprzez trockizm doszedł do faszyzmu. Trockizm to odmiana faszyzmu." Kamieniew poprosił sąd o najwyższy wymiar kary: "Po raz trzeci staję przed sądem proletariatu. Dwukrotnie darowano mi życie, ale wielkoduszność proletariatu ma swoje granice (...) Niezależnie od tego, jaką karę wymierzy mi sąd, uznam ją za sprawiedliwą." Po sześciu dniach procesu sąd skazał wszystkich szesnastu oskarżonych na śmierć. Prawo gwarantowało oskarżonym możliwość wniesienia apelacji w ciągu 72 godzin od ogłoszenia wyroku. Jednakże, wyroki wykonano już po 24 godzinach w Moskwie, na dziedzińcu więzienia na Łubiance. Kule, którymi rozstrzelano Kamieniewa i Zinowiewa, Jagoda zachował sobie na pamiątkę. Dzieci Kamieniewa zabito kilka lat później.

Kolejną ofiarą czystki miał paść Jagoda. Aby niczego się nie spodziewał, Stalin dał mu mieszkanie na Kremlu. Wkrótce Jagoda został ludowym komisarzem łączności. 26 września na stanowisku szefa NKWD zastąpił go Nikołaj Jeżow, który dokonał czystki z wielką gorliwością. Z tego powodu okres wielkiego terroru nazywany jest "jeżowszczyzną". W 1937 r. aresztowano Jagodę.

23 stycznia 1937 r. miał miejsce "proces siedemnastu". Oskarżeni mieli rzekomo być członkami skupionej wokół Trockiego opozycji. Postawiono im zarzut szpiegostwa na rzecz Niemiec i Japonii, planowanie sabotażu, utrudnianie kolektywizacji i industrializacji. I tym razem wszyscy przyznali się do winy. Poprosili sąd o wydanie wyroków skazujących. Najważniejszym oskarżonym był Jurij Piatakow, który był członkiem Komitetu Centralnego. Dla "dobra partii" był on w poprzednim procesie świadkiem oskarżenia. Składał fałszywe zeznania przeciwko Kamieniewowi i Zinowiewowi. Na prośbę swojego szefa, ludowego komisarza przemysłu ciężkiego Sergo Ordżonikidzego zeznał, że spotkał się w Norwegii z Trockim. W zamian za to, Ordżonikidze obiecał mu darowanie życia. Jednakże, pracownicy lotniska, na którym miał wylądować powiedzieli, że w tym czasie nie lądował tam żaden samolot z ZSRR. W tej sytuacji wyszła na jaw nieprawdziwość stawianych mu zarzutów i Piatakow musiał zginąć. Oprócz niego zostali skazani na śmierć: Leonid Sieriebriakow, Nikołaj Murałow i dziesięciu innych oskarżonych. Karol Radek (który jeszcze rok wcześniej na łamach gazety "Izwiestii" krytykował Trockiego i jego zwolenników) dostał 10 lat łagru (dwa lata później zabili go tam – według oficjalnej wersji – więźniowie kryminalni). Radek nie zginął od razu, gdyż na procesie demaskował innych rzekomych trockistów. Taki sam wyrok dostał oskarżony o przygotowywanie zamachu na swojego szefa kierowca Mołotowa. Prowokator Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych Stroiłow został skazany na 8 lat pozbawienia wolności.

2 marca 1938 r. rozpoczął się "proces dwudziestu jeden".

Oskarżeni:

• Aleksiej Rykow – premier ZSRR (do 1930 r.), później ludowy komisarz łączności, przeciwnik przymusowej kolektywizacji i stalinowskiej industrializacji,
• Nikołaj Kriestinski – zastępca szefa radzieckiej dyplomacji,
• Gienrich Jagoda – szef GPU i NKWD ZSRR
• Christian Rakowski – ambasador w Londynie i Paryżu, były I sekretarz KC Ukrainy,
• Nikołaj Bucharin – do listopada 1929 r. członek Biura Politycznego, redaktor naczelny Prawdy i przewodniczący Kominternu, od stycznia 1934 do stycznia 1937 – redaktor naczelny Izwiestii;
• H. Hryńko – ludowy komisarz finansów ZSRR; zastępca przewodniczącego Komisji Planowania,
• W. F. Szarangowicz – I sekretarz KC Białorusi,
• Akmal Ikramow – I sekretarz KC Uzbekistanu,
• trzech lekarzy oskarżonych o zabójstwo Gorkiego i jego syna,
• ośmiu byłych agentów Ochrany, tajnej policji politycznej carskiej Rosji.

Oskarżeni mieli być członkami antyradzieckiego prawicowo-trockistowskiego bloku. Oskarżono ich też o szpiegostwo na rzecz Niemiec, Wielkiej Brytanii, Japonii, Polski, współudział w zabójstwie Kirowa oraz planowanie sabotażu w przemyśle zbrojeniowym. Informacje o ich rzekomej winie uzyskano od oskarżonych w "procesie szesnastu". Tym razem nie wszystko poszło po myśli śledczych. Kriestinski nie przyznał się do winy. Jednakże, następnego dnia uznał słuszność stawianych mu zarzutów. Zapewne postąpił tak pod wpływem tortur. Jagoda początkowo również bronił się, ale po kilkugodzinnej przerwie przyznał się do stawianych mu zarzutów. Funkcjonariuszom NKWD udało się w pełni złamać Bucharina. Uznał, że zasługuje na "dziesięciokrotne rozstrzelanie", i że jest przywódcą bloku. Po dwunastu dniach procesu sąd skazał osiemnastu oskarżonych na śmierć, trzech na kary pozbawienia wolności. Był to ostatni z trzech pokazowych procesów moskiewskich.

Pierwotnie, w stan oskarżenia miało zostać postawionych kilkaset osób, które zostały w tym celu przywiezione z rozsianych po całym kraju więzień. Jednakże, w trzech procesach moskiewskich na ławie oskarżonych zasiadły w sumie 54 osoby. Początkowo, przewidzianych do postawienia przed sądem było więcej, ale niektórych zabito w fazie śledztwa. Było to spowodowane obawą przed ujawnieniem przez nich na sali sądowej niewygodnych dla Stalina faktów, na przykład stosowania podczas śledztwa tortur. Jednym zabitych w ten sposób był Martemian Riutin. Mimo trwających dwa miesiące tortur, nie przyznał się do winy. Dzięki prowadzonej przez Trockiego kampanii informacyjnej Europa nie uwierzyła w prawdziwość stawianych zarzutów.

[edytuj] Życie codzienne podczas terroru

Represje obejmowały nie tylko ważnych obywateli. Ucierpiały również masy. Pod fałszywymi zarzutami skazywano zwykłych ludzi na śmierć. Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych podejmował działania mające na celu to zatuszować. Bardzo często wyrok śmierci opisywany był w oficjalnych radzieckich dokumentach jako "10 lat więzienia bez prawa do korespondencji". Wielu ludzi znikało po cichu. Znajomi takiego człowieka nie przyznawali się do znajomości z nim, by nie podzielić jego losu. Następnego dnia po zniknięciu sąsiada nikt nie interesował się nim, tak jakby on nigdy nie istniał. Powoli odsuwano się od jego rodziny, która w końcu także znikała, a na ich miejsce, często nocą, wprowadzali się nowi ludzie. Nierzadko byli oni prowokatorami NKWD. Mieli za zadanie zbadać otoczenie oskarżonego. Również na nich przyszedł czas strachu i obawy o swoje życie. Przykładem człowieka, który zniknął w nocy jest Nikołaj Krylenko, pierwszy głównodowodzący sił bolszewickich. Następnie został prokuratorem i oskarżał wielu niewinnych ludzi. Został odwołany ze stanowiska. Stalin zapewnił go o swojej sympatii do niego. Krylenko przestał obawiać się o swoje życie. Wówczas NKWD aresztowało go.

W terenie od lipca 1937 r. działały "trójki", które wydawały wyroki śmierci. Oskarżonego sądzono zaocznie, bez udziału obrońcy i oskarżyciela. Rozpatrywanie sprawy jednej osoby trwało ok. 10 minut. Wyrok śmierci przez rozstrzelanie wykonywano natychmiast. Często, gdy do budynku wchodzili funkcjonariusze NKWD, przypadkowi ludzie popełniali samobójstwo, bojąc się, że enkawudziści przyszli po nich. Inni chodzili chętnie na wiece poparcia dla aparatu stalinowskiego, gdzie gratulowali tajnym służbom wykrycia rzekomych wrogów i domagali się znalezienia dalszych winnych. Niestety, nie gwarantowało im to przeżycia i sami padali ofiarami czystki.

[edytuj] Czystki w Armii Czerwonej

Michaił Tuchaczewski był wiceprzewodniczącym Rady Wojennej oraz zastępcą ludowego komisarza spraw wojennych i morskich Klimenta Woroszyłowa. Walczył podczas wojny domowej z wojskami generała Antona Denikina, admirała Aleksandra Kołczaka i Korpusem Czechosłowackim. W 1920 r. poniósł klęskę w bitwie warszawskiej. Zignorował rozkazy z Moskwy i próbował zdobyć stolicę Polski z marszu. Współodpowiedzialność za to ponosi Stalin, który mimo rozkazów z Moskwy, nie przyszedł mu z pomocą. Rok później Tuchaczewski stłumił bunt Kronsztadu przeciw władzy bolszewików. 22 maja 1937 r. został aresztowany w gmachu partyjnym w Kujbyszewie. Po trwających dwa dni torturach przyznał się do winy. 11 czerwca tegoż roku o godz. 9,00 rozpoczęła się rozprawa. Marszałek i siedmiu innych oficerów zostało oskarżonych o szpiegostwo na rzecz III Rzeszy Niemieckiej. O godz. 23,00 sąd skazał wszystkich podsądnych na śmierć przez rozstrzelanie. Wyroki wykonano tej samej nocy na podwórzu więzienia na Łubiance. Za zdrajców uznawano w owym czasie również rodziny skazanych. Kara za bycie spokrewnionym z domniemanym zdrajcą wynosiła 10 lat łagru. Wkrótce bracia Tuchaczewskiego: Nikołaj i Aleksander trafili do łagru, w którym zostali zabici (według oficjalnej wersji przez więźniów kryminalnych). Jego siostry zesłano na Kołymę, skąd powróciły dopiero w 1956 r. Po likwidacji Tuchaczewskiego rozpoczęto represje wobec kolejnych dowódców. Ogółem represjonowanych było:

• 17 spośród 17 komisarzy wojskowych,
• 12 spośród 14 dowódców armii,
• 60 spośród 67 dowódców korpusu,
• 25 spośród 28 komisarzy korpusów,
• 136 spośród 199 dowódców dywizji,
• 221 spośród 397 dowódców brygad,
• 34 spośród 36 komisarzy brygad.

Zobacz więcej w osobnym artykule: Wojna zimowa.

Kolejna fala represji nastąpiła po wojnie z Finlandią w latach 1939-1940. Do niewoli dostało się ok. 3100 Sowietów. Gdy po podpisaniu pokoju wrócili do kraju, wysyłano ich do łagrów. Jak zwykle w takiej sytuacji, represjami objęto też ich rodziny. Dostanie się do niewoli uznawane było za formę zdrady. Osłabienie Armii Czerwonej dało o sobie znać podczas wojny z Niemcami w 1941 r. Wehrmacht posuwał się bardzo szybko w głąb Związku Radzieckiego. Aby temu zapobiec, NKWD wysyłało specjalne oddziały, które w razie odwrotu żołnierzy Armii Czerwonej miały otworzyć do nich ogień. Nie jest znana liczba zabitych w ten sposób. W tym samym czasie miały miejsce czystki wśród odpowiedzialnych za klęski dowódców. Zabity został m.in. dowódca obrony radzieckiej na odcinku Białystok – Mińsk generał Dmitrij Pawłow. Aby żołnierze walczyli do końca, Stalin zadecydował, by jeńców uważać za zdrajców. Z tego powodu wielu czerwonoarmistów, którzy znaleźli się w okrążeniu zamiast niewoli wybrało samobójstwo, na przykład dowódca okrążonych pod Wiaźmą wojsk radzieckich generał Jefremow.

[edytuj] Represje wobec cudzoziemców w ZSRR

‎ Międzynarodówka Komunistyczna to organizacja, która zrzeszała komunistów z różnych krajów świata. Oni również padli ofiarami wielkiej czystki. Pod fałszywymi pretekstami prominentni członkowie partii komunistycznych z całego świata byli wzywani do Moskwy, a tam aresztowani. W trakcie procesów moskiewskich, kiedy to oskarżeni mieli rzekomo szpiegować ZSRR na rzecz Polski, rozpoczęto aresztowania Polaków. Rozwiązano Komunistyczną Partię Polski. Represjami objęto jej przywódców m.in.: S. Bobińskiego, W. Boguckiego, S. Budzyńskiego, J. Haneckiego, A. Kaczorowskiego – Sławińskiego, P. Łapińskiego, J. Unszlichta, S. Żbikowskiego, Adolfa Warskiego – Warszawskiego, Marię Koszutską, A. Danieluka – Stefańskiego, W. Steina – Krajewskiego i M. Horowitza – Waleckiego. Wielu z nich zostało skazanych na śmierć. Represjonowani byli członkowie Biura Politycznego Komunistycznej Partii Niemiec. Aresztowano Belę Kuna, który był jednym z twórców powstałej w 1919 r. Węgierskiej Republiki Radzieckiej i 12 byłych ludowych komisarzy tejże republiki. Aresztowano i rozstrzelano ścisłe kierownictwo Komunistycznej Partii Jugosławii z sekretarzem generalnym M. Gorkiciem na czele. Inną ofiarą terroru był przywódca komunistów greckich A. Kantas. Rozstrzelano sekretarza generalnego Rumuńskiej Partii Komunistycznej – A. Dobrogeanu – Gherca. Zamordowano Finów: twórcę Komunistycznej Partii Finlandii G. Rovia i jej sekretarza generalnego K. Mannera. Zabito przedstawiciela Komunistycznej Partii Chin. Rozstrzeliwano komunistów z Korei. Represjonowano przywódców komunistów z Meksyku i Iranu. Ofiarami czystki padli członkowie Komitetów Centralnych partii komunistycznych z krajów bałtyckich. Aresztowano też komunistów z Wielkiej Brytanii, Turcji i Belgii. W ten sposób zdziesiątkowano ruch komunistyczny całego świata.

[edytuj] Działalność NKWD za granicą

Podczas, gdy represjonowano komunistów w ZSRR, NKWD miało rozsianą po całym świecie sieć agentów. Wielu z nich działało w ogarniętej wojną domową Hiszpanii. Z jednej strony Stalin sprzedawał broń republikańskiemu rządowi, z drugiej strony nakazał zabijać walczących w obronie republiki komunistów. Szefem NKWD w tym kraju był Aleksander Orłow. Początkowo represje dotknęły działaczy katalońskiej POUM (komuniści-trockiści). Zabito m.in. jej sekretarza generalnego Andresa Nina. Zginął też austriacki socjalista Kurt Landau i były sekretarz Trockiego Erwin Wolff. Zlikwidowani mieli być również angielski pisarz George Orwell i późniejszy kanclerz Republiki Federalnej Niemiec Willy Brandt. Udało im się jednak uciec. NKWD działało również w USA, gdzie 5 czerwca 1937 zabito Juliette Poyntz, zwolenniczkę Trockiego. 4 czerwca 1937 r. zabity został Ignac Porecki. Wyjechał on ze Związku Radzieckiego do Szwajcarii, a następnie odmówił powrotu do kraju i udzielił poparcia Trockiemu. Gertruda Schildbach, znajoma ofiary zwabiła go na jedną z bocznych uliczek. Tam enkawudziści zabili go. W jego walizce znaleziono mapę domu Trockiego, która została później wykorzystana do zaplanowania zamachu na Trockiego. Śmierci nie uniknął syn Trockiego. Ze względu na chorobę wyrostka robaczkowego zgłosił się w lutym 1938 r. do prywatnej kliniki w Paryżu, która była prowadzona przez emigrantów z Rosji. Operacja udała się, ale pacjent zmarł trzy dni później. Przyczyną śmierci mogło być otrucie przez NKWD. Następną ofiarą był Rudolf Klement. Był on organizatorem zjazdu Czwartej Międzynarodówki, organizacji zrzeszającej trockistów z różnych państw świata. 13 lipca 1938 r. został porwany. Kilka dni później odnaleziono jego ciało. I tym razem mordercami byli enkawudziści.

Najgłośniejszą akcją, przeprowadzoną w tym czasie przez NKWD było zabójstwo Lwa Trockiego. Dzięki wspomnianej wcześniej mapie, którą zabrano martwemu Ignacowi Poreckiemu, udało się odnaleźć jego dom. Enkawudziści wdarli się do wnętrza zamienionego w twierdzę domu opozycjonisty, jednak Trocki przeżył. W tej sytuacji ochrona została jeszcze bardziej wzmocniona. Pokonać Trockiego można było jedynie od środka. Pochodzący z Hiszpanii Ramon Mercader zdobył zaufanie Trockiego jako Frank Jackson. Został jego współpracownikiem. 20 sierpnia 1940 r. podczas spotkania z nim, uderzył go czekanem. Cios nie roztrzaskał czaszki i ofiara zdążyła zaalarmować ochronę, jednakże w dobę po zamachu Lew Trocki zmarł. Zamachowiec został aresztowany i skazany na 20 lat więzienia. Po wyjściu na wolność otrzymał tytuł Bohatera Związku Radzieckiego.

[edytuj] Wielka czystka a życie prywatne Stalina

W okresie wielkiej czystki represje dotknęły również rodzinę i przyjaciół samego dyktatora. W 1937 r. jako pierwszy rozstrzelany został jego stary przyjaciel, Awel Jenukidze. Ów Gruzin był ojcem chrzestnym Nadieżdy Allilujewej, drugiej żony Stalina, która popełniła samobójstwo pięć lat wcześniej. W "procesie dwudziestu jeden" padło jego nazwisko, jako tego, który zlecił Jagodzie zabójstwo Kirowa. Ponadto, okazało się, że był on trockistą, gdyż nie powiadomił Stalina o tym, że dyplomata radziecki w Norwegii utrzymuje kontakty z Trockim. W tym samym roku aresztowano sekretarkę Jenukidzego, Mariko Swanidze, która była szwagierką dyktatora. Skazano ją na dziesięć lat łagru. Jednakże nie dożyła końca kary. Została rozstrzelana 3 marca 1942 r. 18 lutego 1937 r. ludowy komisarz przemysłu ciężkiego Sergo Ordżonikidze, który prywatnie był wieloletnim przyjacielem Stalina, popełnił samobójstwo. Doszło do tego po proteście Ordżonikidzego przeciwko aresztowaniom w przemyśle ciężkim. Niedługo potem NKWD przeprowadziło rewizję w jego mieszkaniu. Oficjalnym powodem śmierci był atak serca. 2 listopada 1938 r. Paweł Allilujew, członek Zarządu Wojsk Pancernych, prywatnie szwagier dyktatora został otruty. Jego śmierć poprzedziło aresztowanie wszystkich jego współpracowników.

12 lutego 1940 r. rozstrzelany został Stanisław Redens, były szef NKWD w Kazachstanie, prywatnie mąż Anny Allilujewej, szwagierki Stalina. Został uznany winnym szpiegostwa na rzecz Polski i "zatajenie mienszewickiej przeszłości". Szwagier Stalina Aleksander Swanidze został oskarżony o "zmowę z państwami wrogimi ZSRR". Na rozkaz szefa NKWD Ławrientija Pawłowicza Berii został rozstrzelany 20 sierpnia 1941 r. Żona Aleksandra, Maria Swanidze została rozstrzelana 3 marca następnego roku za terroryzm i "udział w rozmowach antyradzieckich". Znamienny jest fakt, że Maria Swanidze prowadziła dziennik, w którym pisała o Stalinie: "Co za analityczna inteligencja, co za niezwykła psychika." Syn Stalina i jego pierwszej żony Jekatieriny Swanidze, porucznik Jakow Josifowicz Dżugaszwili 16 lipca 1941 r. pod Witebskiem dostał się do niewoli niemieckiej. Ojciec uznał go za zdrajcę ojczyzny. Naziści opublikowali broszurę, w której Jakow zachęcał swoich rodaków do zaprzestania oporu. Ów materiał propagandowy był jednak sfałszowany. Kiedy po zwycięskiej dla Sowietów bitwie pod Stalingradem Niemcy zaproponowali wymianę wziętego do niewoli feldmarszałka Friedricha von Paulusa, Stalin odmówił, twierdząc, że "nie wymienia żołnierzy na marszałków". Niedługo potem Jakow Dżugaszwili popełnił samobójstwo w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen. Inna wersja mówi, że został zastrzelony przez niemieckiego strażnika, który upozorował samobójstwo syna Stalina. Wersja ta została przedstawiona przez oficera z Belgii, który umieszczony był w tym samym obozie, co Jakow Dżugaszwili. Był on świadkiem egzekucji. Stalin dowiedział się o tym od belgijskiego żołnierza za pośrednictwem króla Leopolda III Koburga.

[edytuj] System okupacji sowieckiej

Apogeum czystki przypada na rok 1938, wygasać zaczęła po zastąpieniu Jeżowa na stanowisku komisarza spraw wewnętrznych 8 grudnia 1938 r. przez Berię, zaś faktycznym jej końcem i przypieczętowaniem był XVIII Zjazd WKP(b) w marcu 1939 roku, gdy dokonano wyboru nowych (w miejsce zdziesiatkowanych) centralnych władz partii bolszewickiej. Wtedy też Stalin oficjalnie ogłosił zakończenie czystki i rozpoczęcie nowego etapu polityki zagranicznej, którego narzędziem był pakt z Hitlerem (pakt Ribbentrop-Mołotow), który otworzył drogę do wyniszczającej wojny między kapitalistycznymi państwami Europy, wojny która miała dać ZSRR pozycję rozgrywającego arbitra wydarzeń międzynarodowych. W konsekwencji celem była ekspansja terytorialna – rozszerzenie ZSRR i ustroju sowieckiego na całą Europę osłabioną wojną.

Stąd właśnie bezpośrednio po okresie wielkiej czystki (w pełni i bez zastrzeżeń podporządkowującej cały aparat partyjny i państwowy ZSRR woli dyktatora – Józefa Stalina) nastąpiła ekspansja terytorialna Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (po raz pierwszy od 1921 r.) – połączona z sowietyzacją zagarniętych obszarów. Agresja sowiecka w Europie rozpoczęła się 17 września 1939 r. od najazdu na Polskę. Usprawiedliwiona została w nocie Mołotowa do polskiego ambasadora Wacława Grzybowskiego wewnętrznym bankructwem państwa polskiego i jego rzekomym rozpadem (Wojna polsko-niemiecka ujawniła wewnętrzne bankructwo państwa polskiego. W ciągu dziesięciu dni operacji wojennych Polska utraciła wszystkie swoje rejony przemysłowe i centra kulturalne. Warszawa przestała istnieć jako stolica Polski. Oznacza to, że państwo polskie i jego rząd faktycznie przestały istnieć. Przez to samo zawarte między ZSRR i Polską umowy straciły moc prawną...). W konsekwencji ZSRR uznał wszystkie układy zawarte uprzednio z Polską (w tym traktat ryski z 1921 r. i układ o nieagresji z 1934 r. za nieobowiązujace – zawarte z nieistniejącym państwem.Dlatego też odmawiano np wziętym do niewoli polskim żołnierzom statusu jeńców wojennych.

Władze ZSRR próbowały w efekcie m.in. uniemożliwić opuszczenie kraju polskim dyplomatom i aresztować ich (stwierdzając utratę statusu dyplomatycznego). Polaków uratował dziekan korpusu dyplomatycznego w Moskwie, ambasador Rzeszy hr. Friedrich Werner von der Schulenburg. Sowiecki ambasador w Polsce wyjechał zaś z terenu RP już 11 września pod pretekstem nawiązania łączności z Moskwą. Konsul generalny RP w Kijowie Jerzy Matusiński wezwany przez władze sowieckie zaginął (czytaj: został zamordowany przez NKWD).

Podczas inwazji miały miejsce liczne zbrodnie wojenne na polskich żołnierzach, policjantach, innych funkcjonariuszach państwowych, a także ludności cywilnej zwłaszcza z tzw. klas uprzywilejowanych. Najbardziej znaną z tych zbrodni jest wymordowanie kilkuset obrońców Grodna przed Armią Czerwoną – żołnierzy Wojska Polskiego i harcerzy.

W okolicach Grodna żołnierze Armii Czerwonej zamordowali też m.in. generała Józefa Olszynę-Wilczyńskiego, po kapitulacji Lwowa kilkuset umundurowanych policjantów zamordowano po wyprowadzeniu z miasta na drodze na Winniki. Było to preludium zbrodni katyńskiej.

W zbrodniach uczestniczyły obok oddziałów wojskowych, OsNaz NKWD i Specnaz zakonspirowane dotąd bojówki komunistycznej piątej kolumny, które identycznie jak volksdeutsche w Polsce zachodniej, znając miejscowe środowisko, denuncjowały i dokonywały samosądów. Bojówki te były początkowo trzonem tzw. milicji, którą uzupełniono szybko funkcjonariuszami z głębi ZSRR.

Zajęte przez Armię Czerwoną tereny po pseudoplebiscycie (przeprowadzone w październiku 1939 wybory do zgromadzeń ludowych Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy) włączono oficjalnie do Białoruskiej i Ukraińskiej SRR. Rejon Wilna czasowo przekazano niepodległej Litwie. Zarówno jednak Litwę, jak i Łotwę i Estonię ZSRR zmusił we wrześniu – październiku 1939 do podpisania umów o utworzeniu baz wojskowych Armii Czerwonej na swych terytoriach i wprowadził wojsko sowieckie do tych baz. Było to wstępem do późniejszej (czerwiec 1940) aneksji tych państw przez ZSRR i prześladowań ich ludności, w tym zamieszkałych tam Polaków.

Polacy byli prześladowani poprzez deportacje i konfiskatę mienia. Do czerwca 1941 r. wysiedlono ok. 1,5 mln Polaków. Większość z nich znalazło się na Syberii lub w Kazachstanie: mężczyźni – głowy rodzin – przeważnie w obozach koncentracyjnych GUŁag, rozdzieleni z nimi członkowie rozdzin – na zesłaniu. Polskie nazwy ulic zmieniono na białoruskie i ukraińskie. 12 grudnia 1939 r. nastąpiło wycofanie z obiegu złotego i zastąpienie go rublem przy likwidacji oszczędności bankowych i braku wymiany walut. W konsekwencji złote polskie były szmuglowane celem wymiany do Generalnego Gubernatorstwa, gdzie były wymieniane na młynarki.

Zobacz więcej w osobnym artykule: Zbrodnia katyńska.

Inną zbrodnią popełnioną na obywatelach polskich była zbrodnia katyńska

1 sierpnia 1940 r. Rada Najwyższa ZSRR przyłączyła do Związku Radzieckiego kraje bałtyckie. Wprowadzono język rosyjski, aresztowano inteligencję. 14 czerwca 1941 r. przesiedlono na Syberię 18 tys. Litwinów, 15 tys. Łotyszy i 10 tys. Estończyków. Aresztowania przeciwników politycznych i sowietyzacja miały miejsce również na terenach odebranych Finlandii. Podobnie sytuacja wyglądała w Besarabii i Bukowinie, czyli terytoriach odebranych Rumunii. Aresztowano tam działaczy nacjonalistycznych i członków faszystowskiej organizacji Żelazna Gwardia. Podobnie jak w Polsce i Karelii, miał tam miejsce terror prowadzony przez NKWD, powszechne były deportacje, sowietyzacja, likwidacja narodowej kultury. Po agresji Niemiec na ZSRR Rumunia i Finlandia wsparły Hitlera, bezskutecznie próbując odzyskać utracone terytoria. Po rozpoczęciu okupacji państw bałtyckich, tamtejsza ludność kolaborowała z Niemcami, chcąc uwolnić się od terroru radzieckiego. Litwini utworzyli policję pomocniczą (szaulisi), Estończycy wystawili 20 Dywizję Grenadierów SS, a Łotysze 15 i 19 Dywizję SS.

[edytuj] Artyści ofiarami czystki

W 1936 r. Stalin ogłosił "przebudowę frontu sztuki" pod hasłem "sztuka zrozumiałą dla milionów ludzi pracy". Przez cały ten rok bezpartyjni artyści byli zastraszani przez redaktorów Prawdy. Opera Dymitra Szostakowicza Lady Makbet Mceńskiego powiatu (1932) została określona mianem "galimatiasu". W tej samej gazecie pojawił się artykuł krytykujący sztukę "Molier" autorstwa Michaiła Bułhakowa. "Litieraturnaja Gazeta" opublikowała artykuł potępiający pisarza Borysa Pasternaka. On, jako jedyny pisarz radziecki nie podpisał się pod apelem o rozstrzelanie "gadzin", czyli domniemanych szpiegów i zdrajców. Przeżył jednak, gdyż wcześniej, w 1913 r. wydał antologię poezji gruzińskiej. Znalazły się w niej wiersze napisane przez poetę Soseło. Był to pseudonim literacki Józefa Dżugaszwili. W okresie apogeum wielkiej czystki, czyli w latach 1937-1938 rozstrzelano – jako starych bolszewików – prześladowców pisarzy, z naczelnikiem Wydziału Kultury KC Płatonem Kierżencewem. 1 maja 1938 r. aresztowano Osipa Emilewicza Mandelsztama. Za "działalność kontrrewolucyjną" został skazany na pięć lat łagru. Został umieszczony pod Władywostokiem, gdzie zmarł 27 grudnia tego roku.

Wielu artystów tworzących na emigracji uznało, że wielka czystka położy kres bolszewizmowi. Powodem do tego myślenia było wymordowanie wielu "starych bolszewików", uczestników rewolucji październikowej. Część z nich, m.in. pisarz Aleksandr Kuprin i kompozytor Siergiej Prokofiew wróciło do ZSRR. Zostało to wykorzystane propagandowo przez Stalina.

[edytuj] Łagry

W okresie terroru stalinowskiego represjonowano nie tylko zajmujących wysokie stanowiska polityków i wojskowych. Ofiarami czystki padli również zwykli obywatele. Wielu z nich zesłano do łagrów. Były to obozy pracy przymusowej zarządzane przez Gławnoje Uprawlenije Isprawitielno-Trudowych Łagieriej (w skrócie GUŁag). Łagry powstawały głównie na wschodzie i północy ZSRR, a więc na terenach nieprzyjaznych człowiekowi pod względem klimatycznym. Więźniowie byli zmuszani do ciężkiej pracy, a w przypadku nie wypełnienia ustalonej normy ograniczano i tak skromne racje żywnościowe. W 1938 r. wielu komendantów obozów zostało zabitych. Zginął również Matwiej Berman, szef GUŁagu. Oskarżony był o działalność trockistowską. W 1939 r. zabito pierwszego szefa tej organizacji, Łazaria Kogana. Zginął też komendant GUŁagu w latach 1937-1938 Izrail Pilner. W sierpniu 1938 r. zginął Eduard Berzin, dyrektor Państwowego Zjednoczenia Budownictwa Drogowego i Przemysłowego w Rejonie Górnej Kołymy (w skrócie Dalstroju). O ile w ogóle terror w ZSRR osłabł po 1938 r., to w łagrach sytuacja wyglądała przeciwnie. Po likwidacji członków kierownictwa GUŁagu i zastąpienia ich nowymi ludźmi, sytuacja pogorszyła się. Do rozpoczęcia wielkiej czystki w oficjalnych dokumentach przebywającego w łagrze widniał jego zawód wykonywany przed jego zesłaniem. Później zaczęto używać określenia "zakluczonny", w skrócie zek. Nie mieli oni praw obywatelskich. Więźniom nie przysługiwał już tytuł "przodownika pracy". Osadzonych tam kontrrewolucjonistów zaczęto nazywać mianem "wrogów ludu". Często do łagrów zsyłano rodziny skazanych w procesach politycznych. Z powodu zwiększenia śmiertelności więźniów poprzez pogorszenie warunków bytu w obozach i egzekucje, znacznie pogorszyła się efektywność pracy.

Ze względu na słabo prowadzoną przez Sowietów ewidencję nie można ustalić, ile osób przebywało w łagrach w latach 1937-1941. Trudno też jest ustalić, ilu było tam Polaków. Różne źródła podają, że od 500 tys. do 1,5 mln Znaleźli się oni tam po aneksji przez ZSRR wschodnich kresów II Rzeczypospolitej. Zwolniono ich stamtąd po układzie Sikorski – Majski z 30 lipca 1941. Układ ten przewidywał amnestię dla Polaków, utworzenie polskiej armii w ZSRR i wzajemny sojusz przeciwko Niemcom. Wielu przebywających w łagrach Polaków weszło w skład armii, część wróciła do kraju. W latach 1944-1945 ponownie zesłano wiele osób. Niektórzy z nich nie wrócili do Polski, a ich potomkowie żyją do dziś na terenie byłego ZSRR, głównie w Kazachstanie.

[edytuj] Likwidacja wykonawców czystki

Funkcjonariusze służb, które były odpowiedzialne za terror, wiedzieli za dużo o zbrodniach, których byli wykonawcami. Z tego powodu ich również rozstrzelano.

Gienrich Jagoda, który kierował pierwszą fazą terroru w 1936 r. i zorganizował "proces szesnastu" został w skazany na śmierć dwa lata później w "procesie dwudziestu jeden". Jego następcą został Nikołaj Jeżow. Stosował niezwykle brutalne metody, łącznie z torturami. To on osobiście ustalał, ile osób należy zabić w danym rejonie. Ze względu na niski wzrost (153 centymetry) otrzymał przydomek "krwawy karzeł".

8 grudnia 1938 r. na stanowisku szefa NKWD zastąpił go Ławrientij Beria (od połowy 1938 pierwszy zastępca Jeżowa), a Jeżow został ludowym komisarzem transportu wodnego. W kwietniu 1939 r. zniknął z komisariatu, zaś 4 lutego 1940 r. po tajnym procesie został stracony.

Zdjęcie z 1937 r., które przedstawia Woroszyłowa, Mołotowa, Stalina i Jeżowa wizytujących Kanał Moskwa - Wołga zostało tak zretuszowane, by nie było na nim widać upadłego szefa NKWD. [1]

Zginęło również wielu agentów NKWD za granicą. Często zwabiano ich do kraju pod pretekstem awansu, nadania nagrody, itp. Tam byli zabijani. W razie odmowy powrotu do kraju, represjonowano ich rodziny, a w celu likwidacji ich samych wysyłano agentów GRU. Później oni sami byli likwidowani, bądź zsyłani do łagrów. 13 maja 1938 r. rozstrzelano byłego szefa GRU, Łotysza Jana Berzina, a 1 sierpnia tegoż roku pełniącego obowiązki szefa tej organizacji Siemiona Urickiego. Opisana wcześniej wojna z Finlandią w latach 1939-1940 przekonała Stalina o konieczności rekonstrukcji GRU. Rozpoczęto rekrutację nowych agentów. Jednakże, przesyłane przez nich informacje o planowanej przez Niemców agresji na ZSRR były lekceważone przez przywódcę. Uniemożliwiło to Armii Czerwonej przygotowanie skutecznej obrony po napaści Niemiec na ZSRR 22 czerwca 1941 r.

[edytuj] Zakończenie czystki i jej krwawy bilans

Po 8 grudnia 1938 r. z więzień i łagrów uwolniono ok. 327 tys. ludzi. W grudniu 1940 r. wypuszczono na wolność Konstantego Rokossowskiego, późniejszego bohatera II wojny światowej, marszałka ZSRR i Polski. W lipcu następnego roku, pod wpływem radzieckich klęsk w wojnie z III Rzeszą uwolniono konstruktorów lotniczych: Nikołaja Polikarpowa i Andrieja Tupolewa. Wypuszczono na wolność wielu innych naukowców, którzy przyczynili się później do pokonania Niemców. Uwolniono też wielu żołnierzy Armii Czerwonej. Na okres II wojny światowej złagodzono terror, gdyż Stalin potrzebował ludzi do walki z nazistowskimi Niemcami.

Robert Conquest dokonał próby szacunku ofiar terroru wyłącznie za lata 1937-1938. Zestawienie przedstawione w monografii Wielki Terror przedstawia się następująco:

• Aresztowani w latach 1937-1938 – od 7 mln do 8 mln ludzi;
• Rozstrzelani przez trójki NKWD) – 1 mln do 1,5 mln ludzi (szacunek raczej zaniżony);
• Zmarli i rozstrzelani w obozach koncentracyjnych – ok. 2 mln ludzi;
• Więźniowie więzień i obozów koncentracyjnych, stan na koniec 1938 (przyjmując 5.mln łagierników pod koniec 1936) – ok. 8 milionów ludzi. Tzw. skazani na 10 lat bez prawa korespondencji byli w rzeczywistości natychmiast rozstrzeliwani.

Liczbę ofiar epoki stalinowskiej szacuje się na minimum dwadzieścia milionów – a z ofiarami lat 1917-1934 (wojna domowa, głód 1921, kolektywizacja i Wielki Głód 1932-1933) na w sumie do czterdziestu milionów represjonowanych ludzi – aresztowanych, rozstrzelanych, zagazowanych gazami bojowymi (powstanie tambowskie), zamęczonych pracą w łagrach i zagłodzonych na śmierć ofiar systemu sowieckiego w Rosji.

Dane te zostały potwierdzone badaniami niezależnych organizacji rosyjskich (Memoriał) w okresie gorbaczowowskiej pieriestrojki i po upadku ZSRR. Odnalezione mogiły ofiar masowych mordów w Kuropatach (Białoruś) i Bykowni (Ukraina)i ujawnione archiwa NKWD pozwalają uważać statystyki Conquesta za ostrożne.

[edytuj] Bibliografia – najważniejsze pozycje

Fundamentalną, klasyczną monografią okresu wielkiej czystki jest:

• Robert Conquest The Great Terror (1968), wydanie uzupełnione: The Great Terror: A Reassessment (1990) ISBN 0195055802; wydanie polskie: Wielki Terror (1997), ISBN 8390206390

Inne opracowania i źródła drukowane:

• Allilueva Swietlana Only One Year New York 1969
• Allilujewa Swietłana Twenty Letters to a Friend London 1967, wyd. polskie: Dwadzieścia listów do przyjaciela, Warszawa 1996
• Antonov-Ovseenko Anton "The Time of Stalin, New York 1981, wstęp Stephen F. Cohen ISBN 0060101482
• Applebaum Anne "Gulag.A History", New York 2003, ISBN 0767900561, wyd. polskie Gułag, Warszawa 2005, ISBN 8373913041
• Armstrong, John. A., Politics of Totalitarianism, New York 1961
• Avtorkhanov Abdurakhman Narodoubijstvo v SSSR, Munchen 1952
• Avtorkhanov Abdurakhman The Reign of Stalin, London 1953, ISBN 0883551829
• Avtorkhanov Abdurakhman Stalin and the Soviet Communist Party, London 1959
• Awtorchanow Abdurachman Zagadka śmierci Stalina. Spisek Berii, London 1983, ISBN 0902352237
• Barmine Alexandre One Who Survived, New York 1945
• Bazhanov Boris Stalin der Rote Diktator, Berlin 1930, wyd. polskie: Boris Bażanow Byłem sekretarzem Stalina, Krytyka 1986
• Brzeziński Zbigniew The Permanent Purge, Cambridge, Mass. 1956
• El Campesino "Listen, Comerades", London 1952
• Chruszczow Nikita Khrushchev Remembers, New York 1970, ISBN 0233963383
• Churchill Winston Druga wojna światowa t 1-6, Gdańsk 1994-1996, ISBN 8370755208, ISBN 8370754163, ISBN 8370754414, ISBN 8370754422, ISBN 8370754430
• Ciliga Anton The Russian Enigma, London 1940
• Cohen Stephen F. Bukharin and the Bolshevik Revolution: A Political Biography, 1888-1938. New York: Knopf and Oxford University Press. 1973 i 1980. ISBN 0394460146
• Conquest Robert Inside Stalin's Secret Police: NKWD Politics, 1936-1939 (1985), ISBN 0817982418
• Conquest Robert Kolyma: The Arctic Death Camps (1978), ISBN 0670414999
• Conquest Robert The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivization an the Terror – Famine (1986), ISBN 0195040546
• Conquest Robert Stalin and the Kirov Murder (1989), ISBN 0195055799; wyd. polskie: Stalin i zabójstwo Kirowa, Warszawa 1989
• Deutscher Isaac The Prophet Outcast, London 1963, ISBN 1859844510
• Deutscher Isaac The Prophet Unarmed, London 1959, ISBN 1859844464
• Deutscher Isaac Stalin. A political Biography, London 1967
• Dżilas Milovan Rozmowy ze Stalinem, wyd. polskie, Warszawa 1991
• Erenburg Ilia Ludzie, lata, życie Warszawa 1984, ISBN 8307009707, ISBN 8307009715
• Erickson John The Soviet High Command, London 1962, ISBN 0714651788
• Fainsod Merle How Russia is Ruled, London 1963
• Fainsod Merle Smolensk under Soviet Rule, Cambridge 1958, ISBN 0044453892
• Fischer Ruth Stalin and German Communism, London 1948
• Ginzburg Evgenia Stroma ściana wyd. polskie Warszawa 1990, ISBN 8307021138
• Ginzburg Evgenia Journey into the Whirlwind, New York 1967, ISBN 0156465094
• Gorbatow Aleksander wyd. polskie Lata pokoju i wojny, Warszawa 1966, ISBN 8311076022
• "The Great Purge Trial. Edited by Robert C. Tucker and Stephen F. Cohen" New York 1965
• Herling-Grudziński Gustaw Inny Świat, wyd. IX polskie Warszawa 1996 ISBN 8307025761
• Herwarth Hans von Między Hitlerem a Stalinem, wyd. polskie Warszawa 1992, ISBN 8385249117, ISBN 8311079900
• Johnson Paul Historia świata od roku 1917, wyd. polskie, London 1990, ISBN 0902352806
• Koestler Arthur Darkness at Noon, wyd. polskie Ciemność w południe, Warszawa 1990, ISBN 8306020243
• Kravchenko Victor I Choose Freedom, London 1947, ISBN 0887387543
• Krivitsky Walter In Stalin Secret Sevice London 1939, wyd. polskie "W tajnej służbie Stalina" Warszawa 2002, ISBN 8385852697
• Lermolo Elizabeth Face of a Victim, New York 1955
• Maclean Fitzroy Eastern Approaches London 1949, ISBN 0689706685 (wyd. USA pt. Escape to Adventure, Boston 1950)
• Malia Martin Lekcja rewolucji rosyjskiej, wyd. polskie drugi obieg 1986
• Mandelsztam Nadieżda, wyd. polskie Nadzieja w beznadziei, Warszawa 1997, ISBN 8371848560
• Medvedev Roy Let History Judge, New York 1971, ISBN 0394446453
• Nicolaevsky Boris Power and the Soviet Elite. Letter of an Old Bolshevik and Other Essays, New York 1965, ISBN 0472091964
• Orlov Alexander The Secret History of Stalin's Crimes, New York 1953
• Orwell George In Homage to Catalonia, London 1938, ISBN 0156421178 wyd. polskie W hołdzie Katalonii, Oficyna Literacka 1985, wyd. II, Gdynia 1990, ISBN 8385156003
• Report of the Court Proceeedings in the Case of Anti-Soviet "Block of Rights and Trotskyites (Bukharin Trial), Moskwa 1938
• Report of the Court Proceeedings in the Case of Anti-Soviet Trotskyite Centre (Pyatakov Trial), Moskwa 1937
• Report of the Court Proceeedings in the Case of Trotskyite-Zinovievite Terrorist Centre (Zinoviev Trial), Moskwa 1936
• Rosiński Andrzej Stalin.Demon zbrodni i zła t. 1. Wielka czystka, Warszawa 1989
• Schapiro Leonard, The Communist Party of Soviet Union, London 1960, ISBN 0394470141
• Serge Victor From Lenin to Stalin, London 1937
• Serge Victor Memoirs of a Revolutionary 1901-1941, London 1963, ISBN 0877458278
• Sołżenicyn Aleksander Archipelag Gułag, wyd. polskie Warszawa 1990, ISBN 8385135006
• Souvarine Boris "Stalin', London 1949
• Stalin Józef Pisma t. 1-13, Warszawa 1949-1951
• Stypułkowski Zbigniew Zaproszenie do Moskwy, Warszawa 1991 (wyd 3 – pierwsze krajowe) ISBN 8385195068
• Suworow Wiktor Lodołamacz, wyd. II Warszawa 1999 ISBN 8385593691
• Suworow Wiktor Dzień M, Warszawa 1996 ISBN 8385593705
• Suworow Wiktor Ostatnia republika, Warszawa 2000
• Swianiewicz Stanisław Forced Labour and Economic Development, London 1965, ISBN 0313249830
• Swianiewicz Stanisław W cieniu Katynia, Warszawa 1990, ISBN 830702093X
• Szałamow Warłam Opowiadania kołymskie, wyd. polskie (krajowe)Wrocław 1999, ISBN 8370237053
• Trocki Lew Moje życie, wyd. I Warszawa 1930, wyd. II Warszawa 1990
• Ulam Adam The Bolsheviks, New York 1965
• Wat Aleksander "Mój wiek", Warszawa 1990, ISBN 8307020549
• Weissberg-Cybulski Aleksander The Accused, wyd. polskie Wielka czystka, Warszawa 1990
• Wieczorkiewicz Paweł Piotr Sprawa Tuchaczewskiego, Warszawa 1994, ISBN 8385209166

Ponadto:

• Biulleten oppozitsii («Бюллетень оппозиции»): Paris – Berlin – Zürich – New York 1929-1941

Uwaga: w przypadku reedycji tytułów opublikowanych przed wprowadzeniem systemu ISBN, lub z innych powodów nieposiadających tego numeru (np. wydawnictwa polskie niezależnego drugiego obiegu do r. 1989) podano odwołanie ISBN do najnowszego (najbardziej dostępnego) wydania.