Sinterklaas
Sinterklaas is de hoofdfiguur van een kinderfeest dat op 5 december in Nederland en op 6 december in België en in enkele (voormalig-)Nederlandse koloniën wordt gevierd. Sinterklaas wordt ook op kleinere schaal in Luxemburg (Kleeschen), Oostenrijk, Zwitserland, Duitsland, Polen en Tsjechië (Mikuláš) gevierd. Veel tradities in het huidige sinterklaasfeest gaan terug tot Sint-Nicolaas, de Lycische bisschop uit Myra, hoewel er ook oudere elementen zijn. Doorgaans heeft de Sint een lange witte baard. Het is echter niet bewezen dat hij daadwerkelijk ook zo'n lange baard heeft gehad. Voorts rijdt Sinterklaas op een schimmel over de daken van de huizen. In Wallonië hoort hij dit op een ezel te doen. Hij draagt daarbij zijn bisschopskledij: een rode tabberd, een mijter en een staf.
Oorspronkelijk werd Sint-Nicolaas alleen in het oosten geëerd. In de 13e eeuw werd besloten dat zijn naamdag ook in het westen een van de belangrijkste feestdagen was; in die tijd werd het sinterklaasfeest in Utrecht al gevierd door de schoen van vier arme kinderen te vullen met geldstukken, in andere steden werd ook iets voor de armen gedaan.
Na de Nederlandse Opstand probeerden calvinistische predikanten het sinterklaasfeest af te schaffen, omdat het te veel heidense elementen bevatte. Het feest was echter zo populair dat dit streven weinig succes heeft gehad, ook bij het protestantse volksdeel.
Verder zijn er parallellen te trekken met de heidense god Wodan, deze rijdt ook op een schimmel, de achtbenige Sleipnir, waarmee hij door de lucht vliegt.
Inhoud |
De schoen zetten met Sinterklaas
In Nederland zet men vanaf de vijftiende eeuw de schoen. In eerste instantie gebeurde dat in de kerk en was de opbrengst voor de armen. Toen Sinterklaas later een familiefeest werd, zetten kinderen hun schoen in de kamer bij de schoorsteen.
Uit archiefstukken blijkt dat vanaf 1427 in de Sint Nicolaaskerk in Utrecht schoenen werden gezet op 5 december, sinterklaasavond. Rijke Utrechters legden wat in de schoenen en de opbrengst werd verdeeld onder de armen op 6 december, de officiële sterfdag van de Heilige Nicolaas.
Uit de zestiende eeuw bestaan beschrijvingen van het schoenzetten door kinderen in de huiskamer. Kunstschilder Jan Steen heeft in de zeventiende eeuw de sinterklaasochtend op twee schilderijen vastgelegd. Daarop is ook goed te zien wat de kinderen in hun schoen kregen. Vaak was dat koek, snoep en speelgoed. Opvallend is dat vooral jongens een roe of zakje zout in de schoen vonden. Ook nu wordt op verschillende plaatsen in Nederland tussen de officiële intocht van Sinterklaas en 5 december de schoen 's avonds bij de schoorsteen gezet en de volgende ochtend geleegd.
Pakjesavond
Het feest wordt gevierd op de avond van 5 december, de vigilie (vooravond) van de heiligendag. In het zuiden van Nederland, en een gedeelte van België wordt Sinterklaas vaak nog in de ochtend van 6 december gevierd.
Op dit heerlijk avondje (prozaïscher: pakjesavond) brengt Sinterklaas geschenken, vooral speelgoed voor de kinderen. Deze pakjesavond gaat terug op voorchristelijke gebruiken: hoe meer geschenken men in het rond strooide (appels, noten, beide herfstelijke symbolen van vruchtbaarheid, vandaar strooiavond), hoe vruchtbaarder het land zou zijn. De strooiavond nam door tijdsvervaging en misverstanden de plaats van het eigenlijke sinterklaasfeest in.
Bij het sinterklaasfeest worden onder volwassenen ook surprises gemaakt, vaak vergezeld van een Sinterklaasgedicht. Dit gebeurt zowel in huiselijke kring als onder vrienden, bekenden of andere groepen. Vantevoren wordt een lootje getrokken door de deelnemers met daarop de naam van degene voor wie een cadeau gemaakt wordt. Ook staat hierop vaak een suggestie voor een cadeau en worden indien nodig iemands hobby's vermeld. De taak aan iedere deelnemer is om de cadeaus zo origineel mogelijk in te pakken, vaak aan de hand van een thema dat gedurende dat jaar centraal stond in het leven van de ontvanger van het cadeau.
Bij veel mensen is het de laatste jaren in de mode gekomen om tijdens pakjesavond ook te dobbelen om kleine cadeautjes. Er word een wekker gezet op bijvoorbeeld een half uur, en iedereen gooit een dobbelsteen. De uitkomst kan bijvoorbeeld zijn 'geef het cadeautje aan je buurman'. Na een half uur gaat de wekker af en moet iedereen zijn of haar cadeautje houden. De cadeaus zijn vaak een combinatie van cadeaus die mensen graag willen en dingen die mensen minder graag willen, waardoor er een grappige en hectische situatie kan ontstaan in de laatste minuten van het spel.
Rond de goedheiligman bestaat een uitgebreid repertoire aan volksliederen en zoetwaren. Tot de laatste behoren de pepernoten, kruidnoten, marsepein, borstplaat, speculaas (speculator = bisschop, dus bisschopskoek), taaitaai, suikergoed, popjes van chocolade, banketletters en, als typisch Nederlands fenomeen, de chocoladeletter. Zwarte Piet is degene die deze lekkernijen in de huizen strooit. De verzamelnaam voor het lekkers is dan ook strooigoed.
Zwarte Piet
Sinterklaas werkt niet alleen: hij gaat vergezeld van een knecht, Zwarte Piet, die de zak met cadeautjes draagt en door de schoorstenen kan kruipen om de pakjes in de schoenen van de kinderen te stoppen. De herkomst van deze helper is omstreden: hij was oorspronkelijk een demon die door de heilige gedwongen werd goede daden te verrichten, maar volgens sommigen gaat hij terug op een Moors knechtje en is zijn huidkleur daaraan te danken. In christelijk perspectief is Zwarte Piet gewoon de bedwongen duivel, plaatsvervanger van de overwonnen Wodan, of diens helper Nörwi, de zwarte vader des nachts, die ook een roe droeg (als vruchtbaarheidssymbool). Het vriendelijkste verhaal is wellicht dat Nicolaas op een slavenmarkt in Myra eens een Ethiopisch jongetje met de naam Piter (afgeleid van Petrus) aantrof. Sint kocht de jongen vrij en uit dankbaarheid bleef hij de Sint nabij.
De huidskleur van Zwarte Piet geeft soms aanleiding tot kritiek dat zijn rol racistische vooroordelen zou bevestigen, maar volgens anderen is hij een Italiaanse schoorsteenvegersknecht en is zijn gezicht alleen daardoor zwart van het roet. Dit idee wordt nog eens versterkt door het feit dat Zwarte Piet een roe heeft (een instrument van schoorsteenvegers), Italiaanse schoorsteenvegerskledij draagt en op daken klimt. In Vlaanderen is de alleszins politiek correcte term Pieterknecht.
Tot de Tweede Wereldoorlog had Sinterklaas slechts één helper. Na de bevrijding door de Canadezen hielpen deze soldaten met het organiseren van het eerste na-oorlogse sinterklaasfeest. Niet gehinderd door kennis over de traditie, bedachten zij, dat als één Zwarte Piet leuk is, een heleboel Zwarte Pieten nóg leuker zouden zijn. Sindsdien wordt Sinterklaas vergezeld door vele Pieten, tegenwoordig vaak met ieder een eigen taak. Terwijl Sinterklaas altijd statig en gedistingeerd is, gedragen de Pieten zich als acrobaten en grappenmakers die vaak kwajongensstreken uithalen.
De kleding van Zwarte Piet is een soort pagepakje uit de 16de-17de eeuw. Aan koninklijke hoven hadden de dienaren meestal zulke kledij aan. Waarschijnlijk heeft daarom volgens de traditie de knecht van Sinterklaas een soortgelijk uniform.
Sinterklaasliedjes
- Traditionele Sinterklaasliedjes
- "Daar wordt aan de deur geklopt".
- "Hij komt, hij komt, die lieve goede Sint". (Robert Schumann Fröhlicher Landmann)
- "Hoor wie klopt daar kinderen".
- "O, kom er eens kijken".
- "Sinterklaas kapoentje". (zie ook:kapoentje)
- "Zie de maan schijnt door de bomen". (J.J.Viotta)
- "Op de hoge hoge daken". (zelfde melodie)
- "Sinterklaasje kom maar binnen met je knecht".
- "Zie ginds komt de stoomboot".
- "Zwarte Piet ging uit fietsen".
- Moderne sinterklaasliedjes
- Wild Geraas, van Jochem van Gelder.
- De Streken van Tante Toets, van Coole Piet.
- "Sinterklaas, wie kent hem niet", van Het Goede Doel.
Meer sinterklaasliedjes
Germaanse tradities
Het rijden over de daken gaat waarschijnlijk terug op de Germaanse oppergod Wodan, die deze kunst ook beheerste. Nicolaas' uiterlijk zou ook overeen komen met het uiterlijk van Wodan. Meer sinterklaastradities lijken af te stammen van Germaanse tradities. Tijdens het Germaanse zonnewendefeest vroegen jonge meisjes aan Wodan een afbeelding van hun nog onbekende toekomstige geliefde; tegenwoordig zijn dat de speculaaspoppen ('vrijers'). Het gooien van cadeaus in schoorstenen zou afstammen van Germaanse offerplaatsen (vuurplaatsen). En ook Zwarte Piet stamt hiervan af: Wodan werd bijgestaan door de raven Hugin en Munin.
Spanje
De herkomst van de Sint is bij dit alles inmiddels niet langer Klein-Azië, maar Spanje.
Nochtans is Sint-Nicolaas geboren in Patara te Lycië dat vandaag in Turkije ligt, maar in het jaar 280 bij het toenmalige Byzantijnse rijk hoorde. Later werd hij als Lyciër bisschop van Myra de hoofdplaats van Lycië, en nam o.a. deel aan het Grieks(talig)e Concilie van Niceae. Hij stierf op 6 december 342. Na de inval van de moslims in het gebied, worden de stoffelijke resten van de heilige naar Bari gebracht, in het toenmalige koninkrijk van de Beide Siciliën (in het deel van Napels), waar de latere Keizer Karel V koning zou worden. Filips II, zijn zoon, zou de Nederlanden erven, Spanje én de Beide Siciliën. Vandaar de verwarring dat de Sint van Spanje zou komen.
Aldaar is Sint-Nicolaas algemeen de patroon van de zeevaart. Sinterklaas arriveert in Nederland per stoomboot, hetgeen in dat perspectief niet verwonderlijk is: de historische banden van Spanje met de Nederlanden zijn bekend.
Televisie
Sinterklaas is inmiddels een waar icoon op televisiegebied geworden. Er zijn over de jaren talloze Sinterklaasprogramma's gemaakt en ook in de bioscoop is de goedheiligman zeker niet ongezien.
Hoewel sommige programma's de neiging hebben een beetje 'af te wijken', bestaat de "officiële" Nederlandse Sinterklaas TV-cast hieruit:
Sinterklaas
- J. Gajentaan (1952 - 1964)
- Adrie van Oorschot (1965 - 1985)
- Bram van der Vlugt (1986 - heden)
Hoofdpiet
- Piet Römer (1968 - 1983)
- Frits Lambrechts (1983 - 1994)
- Erik de Vogel (1994 - 1998)
- Erik van Muiswinkel (1999 - heden)
Wegwijspiet
- Michiel Kerbosch (1981 - 2005)
De Wegwijspiet is sinds 2005 met pensioen. Naar verluidt zal Michiel Kerbosch niet vervangen worden.
In België werd Sinterklaas oorspronkelijk gespeeld door "Nonkel" Bob Davidse, en later door Jan Decleir.
De Stoomboot is bekend onder de naam Hydrograaf.
In 2005 kwam hij officieel aan in Sneek op 12 november. Een kwartiertje later (12:30u) kwam de Goede Sint per stoomboot in Antwerpen aan. Dit werd uitgesteld op zondagavond 13 november om 18:00u op het Belgische Ketnet uitgezonden.
Bezwaren
Het sinterklaasfeest heeft aanvankelijk moeten opboksen tegen protestantse bezwaren tegen de katholieke heiligenverering. Rond 1600 werd het in Delft verboden zijn feestdag te vieren en vaardigden sommige gemeenten een verbod af op schoen-zetten. Ook de kerkhervormer Maarten Luther verzette zich tegen het feest. Hij vond dat het geven van geschenken meer paste bij het kerstfeest. Nog in 1895 sprak de burgemeester van Sluis zich uit tegen de viering op openbare scholen, maar in de negentiende eeuw kreeg het feest steeds meer de wind in de zeilen.
Toch blijft de sinterklaasviering omstreden, tot in de Katholieke Kerk toe. In 2004 werd door de pastoor van het Noord-Limburgse Well de viering in de kerk verboden, omdat hij de kerk slechts wilde gebruiken voor kerkelijke zaken. De viering van sinterklaas hoort daar klaarblijkelijk niet bij, alhoewel nergens wordt aangegeven dat de pastoor ook de heilige Sint-Nicolaas uit de kerk weert. Het verbod leverde een storm van protesten (ook uit de eigen parochie) op. De Deken van Gennep waaronder Well valt liet dat jaar ludiek op 5 december de collecte ophalen door twee Pieten, begeleid door Sinterklaas.
Concurrentie
Het sinterklaasfeest wordt in geheel Nederland gevierd, met uitzondering van Grouw (Grou) in Friesland, waar men op 21 februari Sint-Piter viert.
Op de waddeneilanden wijkt het feest sterk af van wat in de rest van Nederland gebruikelijk is. Hier viert men rond 5 december Sundeklaas; vooral op Ameland een traditioneel feest, dat meer aan Halloween doet denken. In de straten lopen de mannen gemaskerd en verkleed rond als 'Sinteromes', 'Klaasomes', 'Sunderums' of 'Sunderklazen' rond. Vrouwen en kinderen moeten binnenshuis blijven. Wie buiten komt krijgt 'slaag'. De uitdaging is, om toch buiten te lopen en de mannen te ontwijken.
Op waddeneiland Texel wordt, precies een week na het sinterklaasfeest, het feest "Ouwe Sunderklaas" gehouden. Verkleed en gemaskerd voeren de dorpsbewoners op straat toneelstukjes op, waarin gebeurtenissen van het achterliggende jaar op de hak worden genomen.
Ook in Vlaanderen is de verering niet algemeen: in sommige streken, in de regio van Aalst en in de Westhoek (Ieper en Poperinge) wordt Sint-Maarten vereerd, op 11 november. De bijbehorende legende wijkt lichtjes af van die van Sinterklaas.
In de kleine gemeente Westouter (deelgemeente van Heuvelland) wordt zelfs 'Den Engel' gevierd. De afkomst hiervan is nogal onduidelijk, maar zou te maken hebben met het verblijf van Engelse soldaten tijdens Wereldoorlog I.
Aan het eind van de twintigste eeuw kreeg Sinterklaas als cadeautjesgever concurrentie van de kerstman, welke oorspronkelijk ook sinterklaas was, maar door de jaren heen is veranderd. Het feest is ook al lang niet meer alleen voor de kleintjes. De volwassenen geven elkaar, meest anonieme, geschenken, al of niet voorzien met een sinterklaasgedicht of 'surprise' waarin het slachtoffer eens lekker over de hekel gehaald wordt. Verondersteld wordt dat deze jaarlijkse, milde wederzijdse kastijding een belangrijke vorm van catharsis is, waaraan de Nederlandse consensussamenleving behoefte heeft.
Santa Claus en andere kerstmannen
De Amerikaanse naam voor de kerstman, Santa Claus is een verbastering van Sinterklaas en deel van de Nederlandse leenwoorden die via Nieuw-Amsterdam in het Engels terecht gekomen zijn. Via de Amerikanen kwam 'Santa Claus' weer naar Europa en werd eerst populair in Groot-Brittannië. Later werd hij ook bekend en populair in Duitsland en de Duitstalige gebieden in centraal Europa. Zelfs in Nederland, waar Sinterklaas in concurrentie is met zichzelf in de vorm van Santa Claus. Godfried Bomans noemde Santa Claus ooit, toen Bomans als Sinterklaas Canada bezocht, 'een geestelijke zakkenroller'.
De transformatie van Sint Nicolaas naar de commercieel aantrekkelijkere Santa Claus, die in Europa en Amerika verscheidene eeuwen kostte, heeft recent aanzienlijk rapper plaatsgevonden in de stad die het meest met de Sint verbonden is, Demre. Deze moderne Turkse stad is gebouwd op de ruines van het antieke Myra. Aangezien Sint Nicolaas de belangrijkste Russisch-orthodoxe heilige is, trekt de stad veel Russische toeristen. Daarom kreeg het een plechtig bronzen beeld van de heilige, dat werd gemaakt door de Russische beeldhouwer Gregory Pototsky en in 2000 werd geschonken door de Russische overheid, een prominente plaats op het plein voor de restanten van de middeleeuwse Sint Nicolaaskerk. In februari 2005 liet burgemeester Suleyman Topcu het beeld echter plots vervangen door een vrolijk doch enigszins detonerend plastic beeld van de kerstman. Volgens de burgemeester zou het nieuwe beeld van Noel Baba wereldwijd een veel breder publiek aanspreken. Protesten van de Russische overheid tegen deze degradatie hielpen slechts in beperkte mate: het originele beeld werd teruggezet op een veel minder prominente plaats dan voorheen, nabij de ingang van de overblijfselen van de Sint Nicolaaskerk. Daar staat de Sint nu, voorzien van aureool en met zijn armen uitgespreid in goedertierenheid, weggemoffeld tussen een stenen pilaar en een restje muur.
Sinterklaas in andere landen
Het sinterklaasfeest wordt in verschillende vormen in heel Europa gevierd van Frankrijk tot Bulgarije en Italië tot Oekraïne. In het Noord-Franse Lorraine (Lotharingen) wordt het sinterklaasfeest gevierd op 6 december. Sint Nicolaas is de beschermheilige van deze streek. Zwarte piet heet Père Fouettard en is een roodharige man met een woeste rode baard en een grote mantel met hoofdkap. In de Duitstalige deel van Zwitserland heet hij St. Nikolaus of "Samichlaus" of "Santiglaus" en zit hij op een ezel. De zwarte piet heet "Schmutzli". Er worden rijmpjes opgezegd in plaats van liedjes gezongen en hij komt niet uit Spanje, maar uit het bos. In Oostenrijk viert men het feest van Nicolo, z'n helpers heten krampussen en zien eruit als duivels. WikipediaDE
De manier waarop Sinterklaas aankomt, verschilt in de verschillende landen. Maar het is bijna altijd in een of andere vorm van een processie van een heilige, zoals die bekend is uit het katholieke geloof. De oudste intocht per boot is die van Bari, die sinds 1087 jaarlijks plaatsvindt. In de Duitse gemeente Blomberg is Sinterklaas sinds 1965 al een begrip. Deze zogenaamde Blombergse sinterklaas is overgewaaid uit Nederland. In de grensgebieden wordt op sommige plekken ook het sinterklaasfeest gevierd.
Schrijfwijze
Sinterklaas wordt met een hoofdletter geschreven als verwezen wordt naar de historische figuur Sint-Nicolaas of naar de "goedheiligman" die ieder jaar in november naar Nederland en België komt en pakjes uitdeelt. Als er echter een sinterklaas op bezoek komt (iemand die als sinterklaas verkleed gaat), wordt dit met een kleine letter geschreven. Sinterklaas met een kleine letter geschreven kan ook een verwijzing zijn naar het sinterklaasfeest: "Hoe was je sinterklaas, gisteravond?"
Intocht
De intocht van Sinterklaas met zijn gevolg is het officiële startsein van zijn "campagne". Voor de kinderen is dit het sein dat ze vanaf dat moment hun schoen mogen klaarzetten - en als ze "zoet" zijn geweest er ook de volgende ochtend iets in mogen verwachten. In Amsterdam wordt al sinds 1934 een jaarlijkse intocht van Sinterklaas gehouden.
Intochten in Nederland
De intocht vindt meestal half november op een zaterdag, ongeveer drie weken voor Sint's verjaardag plaats. De intocht wordt rechtstreeks uitgezonden op tv. Sinds 1985 maakt Sinterklaas voor zijn landelijke intocht meestal gebruik van de 'Pakjesboot 12', in het dagelijks leven het Hydrograaf.
In onderstaand schema staan de plaatsen waar Sinterklaas met zijn stoomboot is aangekomen, van 1952 t/m 2006.
| jaar | plaats |
|---|---|
| 1952 t/m 1959 | Amsterdam |
| 1960 | Rotterdam |
| 1961 t/m 1963 | Amsterdam |
| 1964 | Hoorn |
| 1965 | Vlissingen * |
| 1966 | Harlingen * |
| 1967 | Medemblik * |
| 1968 | Veere * |
| 1969 | Enkhuizen * |
| 1970 | Volendam * |
| 1971 | Monnickendam * |
| 1972 | Willemstad * |
| 1973 | Hoorn * |
| 1974 | Enkhuizen * |
| 1975 | Vlissingen * |
| 1976 | Scheveningen * |
| jaar | plaats |
|---|---|
| 1977 | Muiden * |
| 1978 | Medemblik * |
| 1979 | Rotterdam * |
| 1980 | Veere * |
| 1981 | Hindeloopen * |
| 1982 | Marken * |
| 1983 | Hoorn * |
| 1984 | Terschelling * |
| 1985 | Heusden * |
| 1986 | Zutphen ** |
| 1987 | Schoonhoven ** |
| 1988 | Zierikzee ** |
| 1989 | Gorinchem ** |
| 1990 | Elburg ** |
| 1991 | Hindeloopen ** |
| 1992 | Dordrecht ** |
| jaar | plaats |
|---|---|
| 1993 | Ravenstein ** |
| 1994 | Monnickendam ** |
| 1995 | Doesburg ** |
| 1996 | Harlingen ** |
| 1997 | Enkhuizen ** |
| 1998 | Wijk bij Duurstede ** |
| 1999 | Hattem ** |
| 2000 | Woudrichem ** |
| 2001 | Maastricht ** |
| 2002 | Zaltbommel ** |
| 2003 | Zwolle ** |
| 2004 | Alkmaar ** |
| 2005 | Sneek ** |
| 2006 | Middelburg ** |
| 2007 | |
| 2008 |
* : De rol van Sinterklaas werd hierbij gespeeld door Adrie van Oorschot.
** : De rol van Sinterklaas werd hierbij gespeeld door Bram van der Vlugt.
Trivia
Bij wijze van grap heeft het Nederlands Normalisatie-instituut een norm gemaakt waarin op humoristische wijze is vastgelegd hoe Sinterklaas gevierd dient te worden.
Voor details en een link naar het document, zie het artikel over NEN 0512.Zie ook
- Nicolaas van Myra
- Sint Nicolaasga (dorp in Nederland, net als Sinterklaas genoemd naar Nicolaas van Myra)
- Sint Niklaas (stad in België, net als Sinterklaas genoemd naar Nicolaas van Myra)
Externe links
 |
Meer afbeeldingen die bij dit onderwerp horen kunt u vinden op de pagina Sinterklaas op Wikimedia Commons. |
