Republiek
Een republiek is een staat waar de macht bij een of meer personen ligt die de macht van het volk (democratie), het parlement of via een staatsgreep in handen gekregen hebben - soms ook van een bezettende buitenlandse macht. Een andere omschrijving is de staatsvorm waarbij het staatshoofd gekozen wordt, en niet door erfopvolging bepaald wordt (zoals doorgaans in een monarchie). Een republiek kan volgens Montesquieu zowel een democratie als een aristocratie zijn.
Het woord republiek komt via het Franse république van het Latijnse res publica, publieke zaak (vaak vertaald als staat).
Inhoud |
[bewerk] Modellen
Tegenwoordig is het staatshoofd van een republiek de president. In het verleden werd dat nog wel eens anders gezien. In de 18de eeuw en het begin van de 19de eeuw werd een republiek vooral gezien als een staatsvorm, naast monarchie, democratie en aristocratie. Dit kwam voornamelijk door de voorbeelden uit het verleden. Bij elk van de staatsvormen was een klassiek voorbeeld te bedenken. Dat er in die tijd ook nog republieken waren, zoals Nederland en Zwitserland werd gemakshalve vergeten. Of beter gezegd, in de de klassieke Oudheid kwamen deze vormen niet voor en werden daarom als minderwaardig beschouwd. Dat in de 18de en 19de eeuw de Romeinse republiek als voorbeeld diende bij het inrichten van een republiek is tegenwoordig o.a. nog te vinden in de benamingen van sommige overheidsfunctionarissen in Frankrijk, zoals prefect. Maar ook in de Verenigde Staten, waar de president niet direct gekozen wordt door het volk maar door de kiesmannen. Deze kiesmannen zijn een soort equivalent van de Romeinse volksvergadering, en uiteraard is er in de VS de Senaat. Ook na de vrijheidsoorlog in Zuid-Amerika maakte Simón Bolívar bij de inrichting van de staat gretig gebruik van het voorbeeld van Rome, zowel in staatsinrichting als in benamingen van functionarissen.
[bewerk] Amerikaans model
In sommige landen is de president de machtigste persoon, zoals in de Verenigde Staten, waar hij staatshoofd én regeringsleider is. Dit model leidt tot een zeer grote concentratie van macht bij één persoon, wat niet door iedereen op prijs wordt gesteld. In West-Europa vindt dit systeem dan ook weinig navolging. Veel landen in Latijns-Amerika hanteren echter wel dit systeem.
Het Amerikaanse model vindt zijn oorsprong in het feit dat het land ontstaan is door separatisme. Voorheen was er geen koning of vorst die men in de toenmalige constellatie wilde vervangen, en zag men niet in waarom de functies van regeringsleider en staatshoofd gescheiden moesten zijn.
Bovendien paste dit in de politiek filosofie van de tijd van het ontstaan van de VS. Volgens deze theorie, die men als eerste in de VS goed wilde toepassen, moet er een scheiding zijn tussen de uitvoerende, wetgevende en rechtelijke macht. Elk van deze drie kunnen binnen hun machtsgebied de andere in de gaten houden, controleren en corrigeren. Binnen dit stelsel is er dus geen plaats voor een splitsing van de uitvoerende macht.
[bewerk] Frans model
Een ander model met een sterke president is het model dat men in Frankrijk heeft. De president is hier niet tegelijk staatshoofd en regeringsleider. De president heeft zeer veel macht en overklast de premier. Zo kan hij de premier benoemen en ontslaan, referenda uitschrijven, is hij opperbevelhebber van het leger, kan hij verdragen afsluiten,...
Het Franse model heeft zijn oorsprong in het koningschap van vroeger. De machtige rol van de koning is hier vervangen door een president, maar nog steeds heeft de figuur van het staatshoofd zeer veel macht. Men heeft de toestand van na de revolutie van 1830 min of meer hersteld na een woelige 19e eeuw, maar het erfelijke staatshoofd vervangen door een verkozene.
Bovenstaande bewering is inderdaad juist indien men dit beziet vanuit een lange-termijn historisch oogpunt. De meer directe aanleiding voor het ontstaan van het Franse systeem, dat ook wel een semi-presidentieel stelsel wordt genoemd, was de, tijdens de eerste helft van de vorige eeuw, immer voortdurende cyclus van regeringen die vielen, verkiezingen die werden uitgeschreven, regeringen die werden gevormd, en vervolgens binnen een maand weer vielen... Dit had te maken met het uiterst gefragmenteerde Franse partijsysteem, gecombineerd met een vergaande antipathie van de politieke partijen voor het maken van compromissen. Dit laatste was natuurlijk een gevolg van de ideologieënstrijd die toentertijd in heel Europa heerste. Aan De Gaulle is toen gevraagd om Frankrijk weer bestuurbaar te maken, en deze heeft de zwaarte van de macht toen verplaatst van de politieke partijen naar een gekozen president.
In het Franse semi-presidentiele stelsel, dat twee grote blokken van met elkaar sympatiserende politieke partijen kent, ontstaan derhalve periodes van veel daadkracht van de regering (als de premier en de president van dezelfde politieke kleur zijn), maar ook periodes van wederom moeizame samenwerking tussen de verschillende politieke groeperingen in Frankrijk (als de premier en de president niet van dezelfde politieke kleur zijn).
[bewerk] Duits model
In andere landen, zoals Duitsland, Ierland, India en Israël, speelt de president nauwelijks een rol in de politiek. De president heeft eerder een ceremoniële functie, en vaak is die ceremoniële rol zo vaag en de president zijn macht zo zwak, dat er vaak stemmen opgaan om hem af te schaffen.
Ook hier is er een monarchie aan dit model voorafgegaan. Toen de Duitse keizer Wilhelm II werd afgezet in 1918, heeft men hem vervangen door een president. In tegenstelling tot Frankrijk kende men hem - als een soort compensatie voor de al te grote macht die de keizer wel had en de Franse koning niet - een meer protocollaire rol toe.
[bewerk] Zwitsers model
In Zwitserland heeft men een soort beurtrol, waarbij telkens een regeringslid voor een periode tot president gekozen wordt. Deze wordt niet zozeer beschouwd als staatshoofd, maar als regeringsleider. Dit systeem is het eenvoudigste republikeinse systeem.
Niet alleen wat betreft het staatshoofd kan een republiek verschillen van een andere. Ook de interne structuren kunnen heel anders zijn. Zo zag de Romeinse republiek er heel anders uit dan bijv. de Verenigde Staten.
[bewerk] Republiek in Nederland
Een van de eerste moderne republieken (al werd ze voorafgegaan door o.a. Venetië) was de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, die in 1588 werd uitgeroepen, nadat al in 1581 de Spaanse koning Filips II was afgezworen door de Staten-Generaal. De Republiek was in feite geen echte republiek daar vrijwel alle macht in handen van de Oranje-Nassau's was, het voerde zelfs zo ver dat het stadhouderschap na de dood van stadhouder Willem III erfelijk werd. Nederland was een republiek omdat haar politieke stelsel veel democratischer was dan in omliggende landen. In de praktijk was de macht geconcentreerd bij de raadpensionaris, die als een soort tweede regeringsleider optrad.
Verscheidene malen is getracht de macht van de Oranje-Nassau's te ondermijnen, echter dit is telkens mislukt. Zo heeft de republiek het Eerste en Tweede Stadhouderloze Tijdperk gekend en zelfs een ware volksopstand tegen stadhouder Willem V. De Patriotten wilden de oude vrijheid heroveren op de Oranjes, het land was immers een republiek en erfopvolging hoorde daar niet in thuis. Overal in den lande werden exercitiegenootschappen opgericht, zij waren o.a. in Dordrecht actief. Willem V vluchtte uit Holland. Op 18 september 1787 echter capituleerden de patriotten voor de troepen van de Pruisische koning Frederik Willem, de zwager van Willem V. De Oranjerestauratie werd met kracht ingezet en de Eerste Democratische Beweging weggevaagd. Willem V werd in zijn positie hersteld.
Met steun van de Franse overheerser werd in 1795 de Bataafse Republiek opgericht, Willem V vluchtte naar Engeland. In 1806 echter werd deze door Napoleon opgeheven en werd vervolgens het Koninkrijk Holland opgericht met zijn jongere broer Lodewijk Napoleon op de troon.
In 1815 roept Willem I, voorheen Willem VI, zoon van stadhouder Willem V, zichzelf tot Koning der Nederlanden uit.
Sindsdien is Nederland een monarchie. De macht van de monarch, lees huize Oranje-Nassau, is met de tijd sterk teruggedrongen en heeft eigenlijk alleen nog maar een ceremonieel karakter. De steun voor de monarchie is traditioneel hoog: het merendeel van de bevolking en de meeste grote politieke partijen staan achter de monarchie. Toch zijn er ook groepen die deze staatsvorm willen opheffen. In Nederland zijn zes republikeinse bewegingen actief, het Republikeins Genootschap, het Nieuw Republikeins Genootschap, het Republikeins Platform, het Nieuw Republikeins Gezelschap, de Republikeinse moderne partij en de Republikeinse Socialisten. Verder zijn D66, GroenLinks en de SP en bepaalde prominenten binnen de PvdA voorstander van een republiek.
[bewerk] Volksrepubliek en Socialistische Republiek
Deze twee republikeinse stelsels zijn praktisch hetzelfde en komen vooral voor in communistische (socialistische) landen en volksdemocratieën. Het ambt van staatshoofd wordt veelal vervuld door een voorzitter van een Nationale Assemblée of door een voorzitter van een Staatsraad (zie: Staatsraadvoorzitter). In de alledaagse praktijk ligt de macht veelal in handen van een partijleider.
De term 'volks' is aan republiek toegevoegd om extra te benadrukken dat het volk aan de macht is en niet een selecte groep. Dit vanwege de eerder genoemde associatie van het woord republiek met de aristocratische inrichting van de Romeinse staat in de Oudheid. Het is geen monachie, maar een republiek en er is dus geen erfopvolging. Het is bovendien bijzonder omdat al het volk het voor het zeggen heeft.
Tegenwoordig is dit niet meer zo bijzonder, omdat bijna alle democratieën ter wereld een tamelijk algemeen kiesrecht kennen. Dat is echter niet altijd zo geweest. Vandaar dat de term volksrepubliek kon ontstaan. Het is een contrast met de als klein-burgerlijk ervaren democratieën, waar meestal een hoeveelheid geld of bezit als drempel gold om te mogen stemmen. Dat is precies de tegenovergestelde groep van de mensen die aan de macht komen in een communistische of socialistische staat.
| {{{afb_links}}} | Staatsvorm | {{{afb_rechts}}} | {{{afb_groot}}} |
|---|---|---|---|
|
absolutisme · aristocratie · cesaropapie · constitutionele monarchie · democratie · diarchie · dictatuur · federatie · Islamitische republiek · monarchie · oligarchie · parlementaire democratie · plutocratie · pontificaat · republiek · staat · theocratie · vorstendom |
