Germanen

De Germanen zijn een Indo-Europese bevolkingsgroep die woont in Noordwest-Europa en Scandinavië, oorspronkelijk bestaande uit een groot aantal stammen. Tegenwoordig leven de bewoners met een Germaanse taal nog steeds in ditzelfde gebied, maar hebben ze zich ook in grote aantallen gevestigd op de Britse Eilanden, IJsland en in voormalige overzeese kolonies, zoals in Noord-Amerika, Australië en Zuid-Afrika.

[bewerk] Definitie

Er was in feite niet zoiets als 'dé Germanen' of 'dé Kelten'. Dit zijn slechts algemene verzamelnamen voor min of meer los van elkaar levende stammen of etnische groepen die onze streken hier in het midden en het noorden van Europa bevolkten, maar die voornamelijk door de toenmalige Romeinen onder deze noemer werden geplaatst. Tegenwoordig wordt de term Germanen vaak ook nog verward met de term Duitsers. Dit heeft dan vooral weer zijn oorzaak in het Engelse woord voor Duitsland, Germany. Hierdoor heeft men het in het tegenwoordige spraakgebruik niet snel over Germanen, maar over sprekers van een Germaanse taal. Dit laatste is nog steeds een belangrijke overeenkomst tussen de verschillende volken van Germaanse afkomst. De hoofdindeling van de Germaanse talen in Noord-Germaans, West-Germaans en Oost-Germaans komt overeen met de historisch-geografische indeling van de Germanen.

Zie voor een volledige opsomming van de Germaanse stammen het sjabloon onderaan dit artikel.

[bewerk] Oorsprong

Verspreiding Germaanse cultuur IJzertijd, ca 500 - 60 v. Chr.

Op linguïstische en culturele gronden gaat men er tegenwoordig van uit dat de Germanen nauw verwant zijn aan de Kelten, Slaven, Latijnen, Grieken en andere Indo-Europese volkeren. De profilering als afzonderlijke groep heeft zich vermoedelijk aan het eind van het tweede millennium voor Christus of iets later ergens in de vlakten van Oost-Europa voltrokken. Over de vroegste geschiedenis van de Germaanse volkeren weet men weinig meer dan dat ze omstreeks de 6e eeuw v. Chr. in Scandinavië en rond de Oostzee leefden. Hier verdreven ze wellicht de eerder gearriveerde Saami, Kelten en Baltische stammen, maar waarschijnlijker is dat ze zich er gedeeltelijk mee vermengden. Dat de Germanen toen nog niet erg talrijk waren blijkt uit het gegeven dat een aanzienlijk aantal woorden in de Germaanse 'oertaal' overgenomen is van de vroegere niet-Indo-Europese bevolking van rond de Oostzee (zie verder het artikel over de Germaanse substraathypothese). Hun overwicht bestond eerder uit betere wapens zoals de strijdwagen dan uit grotere aantallen krijgers. Na verloop van eeuwen ontstond er in deze streken toch een zekere overbevolking en velen van hen migreerden steeds verder naar het zuiden (het huidige Duitsland), om zich van daaruit geleidelijk naar het oosten, zuiden en het westen te verspreiden. Er ontstonden op die manier vele verschillende volksstammen, die op verschillende tijdstippen en plaatsen met andere namen werden aangeduid zoals de Friezen, Toxandriërs en Kaninefaten. Hierdoor wordt het moeilijk hun juiste bewegingen in het bijzonder te volgen. Toch weten we dat omstreeks de vijfde eeuw de belangrijkste volken de Saksen, Franken, Juten, Angelen, Goten (zowel Ostrogoten als Visigoten), Bourgondiërs en Vandalen waren.

[bewerk] Levenswijze en cultuur

Leven en cultuur van al deze volken verschilden onderling niet zo veel omstreeks de tijd dat de Romeinen hun macht over Europa uitbreidden. In hoofdzaak waren het boeren met nederzettingen niet groter dan kleine dorpen. De westelijke volksstammen bestonden voornamelijk uit landbouwers, de oostelijke voornamelijk uit schaapherders en veehoeders. De Germanen waren erg gesteld op hun onafhankelijkheid en hadden geen sterke stamverbanden. In tijden van crisis werd er door de aanzienlijke mannelijke stamleden een leider gekozen maar deze moest steeds de belangen van de 'kiezers' in het oog houden. Wel waren er jaarlijks bijeenkomsten van de stamhoofden onderling. De Germanen waren waarschijnlijk constant in kleine, weinig serieuze oorlogjes betrokken waarbij vermoedelijk het aantal doden en gewonden door algemeen geaccepteerde 'oorlogsregels' binnen de perken bleef. In de Engelstalige literatuur word dit aangeduid met de term endemic warfare (kijk voor verdere info bij de engelse wiki onder die term). Bij deze endemic warfare voeren vooral de krijgsheren en hun directe gevolg (de comitatus) wel. Waarschijnlijk konden de jonge krijgers in deze oorlogjes hun 'mannelijkheid' bewijzen zodat ze opgenomen konden worden in de rangen van de volwassenen en was dit, naast rivaliteit over de grenzen van het territorium, een van de belangrijkste redenen om geregeld de krachten te meten. Bij de weinige volkeren die heden nog in stamverband leven is dit een belangrijke reden om de onderlinge rivaliteit van buurstammen in stand te houden.

Het schrift was dat van de runen. Runen werden gebruikt voor inscripties op monumenten en beschreven vooral grootse daden. In Bergen zijn ook runeninscripties voor dagelijks gebruik aangetroffen, de zogeheten Bryggen inscripties. Daarbij gaat het om namen, gebeden (meestal in het Latijn), persoonlijke berichten, zakelijke brieven en uitingen van vriendschap. Echt veel werd er door de Germanen niet opgeschreven, en er was geen uitgebreide literatuur. Wel hadden de Germanen waarschijnlijk een rijke orale cultuur, waarin voorgedragen poezie een belangrijke rol speelde. Een aantal Germaanse heldendichten uit de volksverhuizingentijd zijn ons bekend doordat ze in de vroege middeleeuwen op schrift zijn gesteld. Voorbeelden hiervan zijn het Nibelungenlied, de Thidrekssaga, het Hildebrandslied en de poetische Edda's. Het meeste dat we weten is echter bekend uit Romeinse bronnen, opgeschreven orale poezie en archeologische vondsten. Een werk van onschatbare historische waarde over de Germanen is de Germania van Tacitus.

De Romeinen gebruikten in later tijden torques die als oorlogsbuit op Kelten en Germanen veroverd waren zelfs als onderscheiding en betaalmiddel voor verdienstelijke soldaten. Ook de befaamde ketel van Gundestrup is een relict waaruit zowel de materiële als de spirituele cultuur mag blijken.

[bewerk] Geloofsopvatting

Een priesterkaste was er niet. Maar er leefde wel een eigen mythologische opvatting op de achtergrond, die van de ene generatie op de andere in verhalen bij de haard door de ouderen werd overgeleverd. De verhalen, de namen van de goden, de helden en andere mythische figuren varieerden soms wat van de ene stam tot de andere, maar waren grosso modo alle op eenzelfde stramien gebaseerd. Zo geloofde men in meerdere werelden die met elkaar in contact stonden, een godenwereld met een oppergod (Wodan of Odin), een onderwereld met slangen, draken en andere mythische wezens, en daartussen de mensenwereld. Al deze werelden werden bij elkaar gehouden door een reusachtige levensboom, tegelijk de kennisboom. Veel van de in de 9e tot de 12e eeuw in omgang zijnde verhalen daar omtrent werden samengebundeld in een literair werk, de Edda, dat is voortgesproten uit de bezorgdheid van een Oud-IJslands geleerde om de befaamde dichtkunst van de Germanen voor teloorgang te vrijwaren in een periode van toenemende kerstening.

[bewerk] Romeinen en Germanen

Germaanse stammen voor de volksverhuizingstijd

Toen de Romeinen Gallië binnenvielen, waar ze de Keltische bewoners versloegen, kwamen ze in het noorden ook (opnieuw) in aanraking met de Germanen. De Romeinen hadden namelijk al eens kennisgemaakt met een Germaans/Keltische invasie van Cimbren en Teutonen in de 2e eeuw v. Chr.. De Romeinse veldheer Gaius Marius wist hen toen te verslaan (102 v. Chr.). Aanvankelijk beschouwden de Romeinse geschiedschrijvers hen gewoon als 'barbaren'. Tacitus echter, die in de eerste eeuw leefde, vond de Romeinen van zijn tijd decadent en slap en hield zijn landgenoten de ruwe maar dappere Germanen als voorbeeld van 'echte mannen' voor.

Gezien de krachtsverhoudingen tussen Romeinen en Germanen is het lange tijd de vraag geweest hoe de oorlog tussen deze twee volkeren in het voordeel van de Germanen beslecht kon worden. Aan de ene kant vocht immers een hoogst professioneel, goed getraind leger met een grote militaire traditie, aan de andere kant naar verhouding veel minder goed bewapende groepen Germanen, zonder al te veel oefening, discipline en professionaliteit. Het antwoord hierop heeft waarschijnlijk te maken, naast toevalsfactoren als weersomstandigheden en wel of niet bekwame veldheren op de verkeerde of goede tijd en plaats, met de geografische en klimatologische omstandigheden. Met name de aanwezigheid van venen en bossen is hierbij waarschijnlijk van doorslaggevend belang geweest. Hier hadden de Germanen, die het terrein kenden en licht bewapend waren, een groot voordeel op de Romeinen, die gewend waren aan het inzetten van zware infanterie en artillerie en dammen en dijken moesten aanleggen om überhaupt te kunnen oprukken.

Overigens impliceert dit geen absolute tegenstelling tussen Germanen en Romeinen, want vele stammen leverden hulptroepen en de Bataven stonden zelfs als elitetroepen bekend. Na de nederlaag van Varus brokkelt de direkte Romeinse invloed in Germania Transrhenanum (Germania over de Rijn) echter snel af maar via o.a. steeds intensievere handelscontacten nemen de Germanen toch veel over van het naburige Romeinse rijk.

Omdat de Romeinen er niet in geslaagd waren om al deze volkeren te overwinnen (zie de nederlaag van de Romeinse generaal Varus in het Teutoburger Woud) trachtten ze hen gedurende lange tijd ten oosten van de Rijn en de Donau tegen te houden. Maar van het einde van de 4e eeuw af begonnen Germaanse stammen in steeds grotere aantallen het Romeinse Rijk binnen te dringen.

[bewerk] Germanen de nieuwe heersers van West-Europa

Dit ging vrij gemakkelijk omdat inmiddels het Romeinse Rijk gesplitst was in een West-Romeins en Oost-Romeins deel. Terwijl het Oostelijke deel zich nog goed kon verdedigen doordat de economische basis daar nog steeds sterk genoeg was om de middelen daarvoor te kunnen verschaffen, verzwakte de West-Romeinse defensie aanzienlijk. Door een toenemende druk op de grenzen had de West-Romeinse regering meer soldaten nodig en dus meer belastingen om hun soldij te betalen. Maar hier rees een groot probleem: er blijkt een bevolkingsvermindering te zijn opgetreden door waarschijnlijk een of andere epidemie. Rome had dus een tekort aan belastingbetalers.

Tevens veranderden de keizers de militaire verdediging drastisch. Ze verplaatsen uit veiligheidsoverwegingen vele troepen aan de grenzen naar de grotere steden om de soldaten over het hele rijk te verspreiden. Meestal om de eigen bevolking onder de duim te houden omdat door de steeds hogere belastingdruk en toenemende onvrijheid voor de burgers vele opstanden dreigden. Door de vele onderlinge oorlogen van de verschillende troonpretendenten werd er vaak binnen het Romeinse Rijk meer strijd geleverd dan aan de grenzen. De uitgedunde grensbewaking kon echter de steeds talrijkere invallen van al dan niet plunderende germanen moeilijk tegenhouden. Om de grenzen toch te verstevigen, bedachten de Romeinse machthebbers een andere politiek, het foederatiebeleid. Germanen die in een vroegere periode toegelaten waren om zich op Romeinse bodem te vestigen (en zodoende het land te ontginnen en de nodige belastingen te betalen aan de keizer) ging men inlijven in het Romeinse (grens)leger. Andere volkeren over de Rijn werden ook aangespoord dit voorbeeld te volgen. In ruil mochten ze hun leider behouden, hun cultuur en hun naam. Maar ze mochten dan enkel nog dienen onder de keizer.

Routes van de Germaanse invasies tijdens de Grote Volksverhuizing

Van lieverlede gebruikten de Germaanse stammen op Romeinse bodem wel de zo geboden mogelijkheid om hoger op te komen. Tegen het einde van het West-Romeinse Rijk telde de Romeinse legerleiding meer Germanen dan Romeinen en beslisten zij meestal wie de keizer werd. Andere groepen zoals die van de Visigoten (West-Goten) die met tienduizenden uit Transsylvanië kwamen, hadden minder goede bedoelingen. Ze vroegen bescherming op Romeins grondgebied omdat ze zelf door de uit Azië aanstormende Hunnen verdreven werden. Hun verzoek werd ingewilligd. Ze werden echter slecht behandeld door de Romeinse autoriteiten en herhaaldelijke verzoeken aan de keizer om verbetering in hun omstandigheden te brengen haalden niets uit. Tenslotte sloegen de Visigothen aan het plunderen en veel Romeinse legioenen werden zo gebonden omdat ze hen tegen moesten houden.

Toen Germaanse stammen die buiten het rijk woonden tegelijkertijd rechtstreekse aanvallen gingen ondernemen, was de tegenstand van het toen reeds sterk verzwakte leger niet meer afdoende. Het hek was van de dam en massaal stroomden de Germanen over de grenzen. Veel Germaanse stammen zagen kans om onafhankelijke koninkrijkjes op Romeins gebied te vestigen.

In 430 moesten de Romeinen zelfs de hulp van de Hunnen inroepen om het Bourgondische koninkrijk bij de stad Civitas Vangionum (nu Worms) te verslaan. In 436 werd dat rijk vernietigd. Maar de Hunnen waren niet van plan om weer te vertrekken en sloegen op hun beurt aan het plunderen in de, nog steeds relatief rijke, Romeinse gebieden. Deze strijd werd overigens de grondslag voor de middeleeuwse sage van de nibelungen.

In 429 veroverden de Vandalen, vooruit geduwd door de Visigoten, vanuit Spanje het Noord-Afrikaans gebied tot en met de stad Carthago (in het huidige Tunesië), het tweede centrum van Romeinse cultuur, en de tarweschuur die grotendeels Italië van voedsel voorzag. Ze bouwden vlug een machtige vloot op die deze stad als basis had en namen snel de Romeinse luxueuze levenswijze over. Daarbij vrijwaarden zij het culturele erfgoed aldaar, in tegenstelling tot wat hun naam doorgaans oproept. Van Carthago uit stroopten de Vandalen een tijdlang de Middellandse zee af als piraten maar begonnen geleidelijk normale handelsbetrekkingen waarbij zij de oude vaarroutes overnamen en domineerden, totdat de Byzantijnse generaal Belisarius hen versloeg in de 6e eeuw.

Na de definitieve val van het West-Romeinse imperium werden de eens zo misprezen Germaanse volkeren de nieuwe meesters van West-Europa. De Visigoten heersten over een groot deel van Spanje, de Franken werden de meesters van Frankrijk, bijna heel het huidige deel van België, Nederland en het Rijnland, de Ostrogoten (Oost-Goten) vestigden op hun beurt hun macht in Italië en in een uitgestrekt gebied ten noorden en ten oosten daarvan. Hun koninkrijken werden de kernen van de huidige Europese staten.

Het Romeinse Rijk in 476.
Terwijl het Oost-Romeinse Rijk tamelijk ongeschonden de volksverhuizing is doorgekomen is het West-Romeinse Rijk praktisch verdwenen. Het voormalige grondgebied werd ingenomen door Germaanse stammen, die in theorie wel de Oost-Romeinse keizer erkennen als opperheer, maar in de praktijk hun eigen gang gaan.

[bewerk] Germaanse stammen

Zoals in de inleiding aangegeven was het niet eenvoudig om de verschillende stammen goed te onderscheiden. Veel stammen waren op verschillende tijden onder diverse namen bekend. Ook kwam het geregeld voor dat een stam zich afscheidde van een hoofdstam en tevens een nieuwe naam ging voeren. En ook gingen stammen soms weer op in een groter verband: bijvoorbeeld de Franken bestonden oorspronkelijk uit een groot aantal verschillende stammen die geleidelijk samensmolten. Dit proces van opsplitsen en weer samengaan van de diverse Germaanse stammen was in de eeuwen rond de jaartelling nog redelijk gemakkelijk omdat de Germanen onderling nog goed verstaanbare talen spraken. Ook hun stamculturen en gebruiken waren nog erg homogeen.

Moderne historici zijn het nog niet eens over stammen uit de (Late) Oudheid, er bestaat twijfel of er überhaupt wel over duidelijke stammen kan worden gesproken. Historici beargumenteren dat in principe iedereen lid kon worden van een stam, en dat de stammen eigenlijk niets meer dan uitvindingen van Romeinse schrijvers zijn. Romeinse schrijvers gaven vaak een naam aan bewoners van een bepaald gebied, zoals de 'Goten', terwijl men eigenlijk niet wist of er wel enige verwantheid tussen deze bewoners bestond. In later tijden kon iedereen die dat wilde zich aansluiten bij een stam of er zelfs een vormen. Dit was het geval bij de Visigoten onder Alaric, deze stam bestond waarschijnlijk uit een groep 'originele' Goten met daarbij aangesloten groepen andere Germanen en ook vele Romeinen die hun kans op buit roken. Ook de Franken, een andere 'stam', trokken vele Romeinen aan om Frank te worden door het 'uitvinden' van een gemeenschappelijke geschiedenis met de Romeinen.

[bewerk] Huidige Germaanse volken

Onderstaande volken worden in het algemeen als een Germaans volk beschouwd:

• Denen
• Duitsers; mengsel van overwegend Franken, Saksen en Alemannen, met ook Zwaben, Bajuwaren, andere Germaanse stammen, Kelten en in het oosten Slaven.
• Engelsen; mengsel van Kelten, Angelen, Juten, Saksen, Friezen en Vikingen (Noord Germaanse stammen)
• Friezen
• Nederlanders; mengsel van overwegend Franken met in mindere mate ook Friezen (kuststreken) en Saksen (oost-Nederland)
• Noren
• Oostenrijkers; bestaande uit vele Germaanse stammen, zoals Bajuwaren en Franken, in de vroege middeleeuwen gegermaniseerde Kelten en Romeinen, en later gegermaniseerde Slaven en Hongaren
• Vlamingen; mengsel van Franken en in de richting van Wallonië Kelten
• Zweden
• IJslanders; van oorsprong Vikingen uit Noorwegen

Daarnaast ook de Duitstalige inwoners van Zwitserland, inwoners van Luxemburg, inwoners van Liechtenstein en van Bozen-Zuid-Tirol.

[bewerk] Ariosofie

Nationaalsocialisten noemde de Germaanse volkeren ook wel Ariërs. Sommige nationaalsocialisten waren van mening dat de Germanen een uitverkoren volk zouden zijn dat in hun bloed de Germaanse ziel mee zou dragen waaraan door natuurgoden de wereldheerschappij zou zijn toebedeeld. Voor deze opvatting bestaat geen wetenschappelijk bewijs.

[bewerk] Literatuur

• Evans, Stephen S., Lords of battle. Image and reality of the comitatus in dark-age Britain (Woodbridge 1997).
• Mattingly, H (vert.) en S. A. Handfor (vert.), Tacitus. The agricola and the germania (Londen 1970).
• Schlosser, Horst Dieter, Althochdeutsche literature (Neuburg a.d. Donau 2004).
• Wallace-Hadrill, J. M., Early Germanic kingship in England and on the continent (Oxford 1971).
• Thompson, E. A., The early Germans (Oxford 1965).
• Todd, Malcolm, The early Germans (Oxford 1992).

[bewerk] Zie ook

• Germaanse talen
• Het Germaanse scheppingsverhaal
• Germaanse mythologie
• Algemeen overzicht Germaanse goden
• Comitatus