Faszyzm włoski

Z Wikipedii

Faszyzm włoski (wł. fascismo) był totalitarnym ruchem politycznym, pozostającym u władzy we Włoszech od 1922 do 1943 roku. Jego przywódcą był Benito Mussolini. Podobne ruchy, takie jak nazizm, rozprzestrzeniały się w całej Europie i Ameryce Łacińskiej pomiędzy pierwszą, a drugą wojną światową. Pomimo iż określenie "faszyzm" odnosi się tylko do faszyzmu włoskiego, słowo to jest często używane w celu opisania podobnych nurtów i ruchów. Postuluje się czasem, aby słowo te pisać wielką literą mając na myśli faszyzm włoski, małą chcąc opisać podobne mu ruchy. Sądzi się, iż faszyzm włoski był wzorem dla innych jego form, choć kwestią dyskusyjną jest, jakie aspekty jego struktury, taktyki, kultury i ideologii można uznać za niezbędne minimum dla uznania danego ruchu za faszystowski.

Spis treści 1 Doktryna 1.1 Gentile 1.2 Rerum novarum, reakcja na komunizm 1.3 Syndykalizm i socjalizm 2 Historia 2.1 Ku władzy 2.2 Ustanowienie państwa faszystowskiego 3 Rządy Mussoliniego 3.1 Ograniczenia demokracji 3.2 Dyktatura 3.3 Korporacjonizm 3.4 Budowa społeczeństwa faszystowskiego 3.5 Inwazja na Etiopię 3.6 II wojna światowa 3.7 Wpływy Mussoliniego 4 Faszystowskie motta i slogany 5 Przypisy 6 Literatura

[edytuj] Doktryna

Faszyzm we Włoszech łączył w sobie elementy korporacjonizmu, totalitaryzmu, nacjonalizmu, militaryzmu i antykomunizmu. W artykule pochodzącym z Enciclopedia Italiana wydanej w 1932 roku, autorstwa Giovanni Gentilego, faszyzm jest opisywany jako system, w którym "Państwo nie jest tylko władzą, która rządzi i kształtuje indywidualne wole za pomocą praw i wartości życia duchowego, ale jest także siłą, której wola dominuje także zagranicą... Dla faszystów wszystko jest w Państwie i żadne indywiduum ani grupa nie może być poza państwem... Dla Faszyzmu, Państwo jest absolutne, natomiast indywidua czy grupy są tylko relatywne... Liberalizm odrzucił państwo w imię indywidualizmu; Faszyzm zapewnił prawo Państwa wyrażającego prawdziwą esencję indywiduum."

Gentile opisywał także inne polityczne i społeczne doktryny jego czasów, ukazując faszyzm jako: "śmiałą negację doktryny mającej za podstawę tak zwany naukowy i marksistowski socjalizm" i jako odrzucający (w demokracji) "absurd konwencjonalnego kłamstwa politycznego egalitaryzmu, nawyk zbiorowej nieodpowiedzialności, mit szczęścia i nieskończonego postępu". Stwierdzał także: "Faszyzm jest z całą pewnością absolutnie przeciwny doktrynom liberalizmu, zarówno w politycznej jak i ekonomicznej sferze... Podstawy Państwa Faszystowskiego to twierdzenie, iż może ono rządzić na polu ekonomicznym nie mniej niż na innych; sprawia ono iż jego działania odczuwane są wzdłuż i wszerz kraju za pomocą jego korporacyjnych, społecznych i edukacyjnych instytucji, a wszystkie polityczne, ekonomiczne i duchowe siły narodu, zorganizowane w ich poszczególne stowarzyszenia, cyrkulują w Państwie." Inną centralnym motywem we włoskim faszyzmie była walka przeciwko temu, co określił jako korupcyjną "plutokrację" tamtych czasów, mając na myśli przede wszystkim stosunki we Francji i Wielkiej Brytanii.

[edytuj] Gentile

Gentile, neoheglowski filozof będący "oficjalnym" filozofem faszyzmu, napisał esej pt. "Doktryna Faszyzmu". Mussolini podpisał się pod tym artykułem i występował jako jego autor. W publikacji tej francuscy socjaliści: Georges Sorel, Charles Peguy i Hubert Lagardelle zostali wskazani jako źródła faszyzmu. Idee Sorela dotyczą w dużym stopniu syndykalizmu i przemocy. Pojawiają się tam również cytaty z Ernesta Renana, posiadającego jakoby "prefaszystowską intuicję". Zarówno Sorel, jak i Peguy pozostawali pod wpływem Francuza Henriego Bergsona, który odrzucał scjentyzm, ewolucję mechaniczną i materializm ideologii Marksa. Bergson propagował także ideę tzw. élan vital ("siły życiowej"). Oba te elementy pojawiały się także i w faszyzmie. Mussoilini twierdził, iż faszyzm neguje doktrynę marksistowskiego socjalizmu wraz z jego materializmem historycznym. Natomiast Hubert Lagardelle, autorytatywny pisarz syndykalistyczny, znajdował się pod wpływem filozofii Pierre-Josepha Proudhona, który z kolei uważany jest za twórcę anarchosyndykalizmu.

[edytuj] Rerum novarum, reakcja na komunizm

Faszystowska koncepcja korporacjonizmu, a zwłaszcza jego idei współpracy klasowej oraz ekonomicznych i społecznych stosunków jest bardzo podobna do modelu leżącego u podstaw encykliki papieża Leona XIII - Rerum Novarum z 1892 roku.^[1] Encyklika odpowiadała na problemy powstałe w wyniku zmian które zaszły w społeczeństwie XIX-wiecznym na skutek m.in. Rewolucji Przemysłowej. Dokument ten krytykuje kapitalizm, potępia wykorzystywanie mas robotniczych przez produkcję przemysłową. Jednakże występuje tam także ostra krytyka pod adresem marksistowskiej koncepcji walki klas i socjalistycznego rozwiązania problemu eksploatacji robotników (eliminacja bądź przynajmniej ograniczenie prywatnej własności). Rerum Novarum opowiada się za utrzymywaniem silnego rządu, będącego w stanie podjąć się zadania ochrony obywateli przed eksploatacją, ale podtrzymującego własność prywatną i odrzucającego socjalizm. Encyklika poleca także katolikom realizowanie ideałów sprawiedliwości społecznej we własnym życiu.

Chcąc zastąpić czymś marksowską doktrynę walki klas, Rerum Novarum proponuje ideę społecznej solidarności pomiędzy wyższymi a niższymi klasami. Przypomina to alegorię państwa jako ciała posiadającego "jeden umysł" - takie przedstawienie wywarło spory wpływ na poglądy wczesnych faszystów w krajach katolickich. Encyklika wskazuje także na to, iż państwo ma prawo tłumić strajki pracownicze dla dobra ogółu. Rerum Novarum proponuje także wprowadzenie rodzaju korporacjonizmu, przypominającego średniowieczny system gildii i cechów. Zostało to wykorzystane także przez ideologów brazylijskiego integralizmu. Dokument przestrzega także przed "burzycielską naturą" marksizmu i liberalizmu.

Idee i pomysły rozwijane w Rerum Novarum mogą być także odnalezione w ideologii faszyzmu stworzonej przez Mussoliniego. Należy jednak zauważyć, iż dokument kościelny zawiera również stwierdzenia następujące: "członkowie klas pracujących są obywatelami z natury i tego samego prawa co bogaci" czy też "Państwo musi z urzędu chronić prawa naturalne, nie niszczyć je; i jeśli zabrania obywatelom tworzyć stowarzyszenia, zaprzecza przesłankom własnego istnienia". To nie pasowało do włoskiego faszyzmu.

[edytuj] Syndykalizm i socjalizm

(1863-1938) jako Duce (Wódz) Fiume. Faszyzm włoski czerpał także z tzw. Carta del Camaro, dokumentu autorstwa Gabriele D'Annunzio. Miał on charakter pseudo-konstytucji, jaką wprowadził ów poeta i dramaturg po zdobyciu przez niego na czele grupy swoich zwolenników miasta Fiume (dziś Rijeka).

Sergio Panunzio, główny teoretyk faszystowski w latach 20. XX wieku, wykorzystywał w swojej filozofii elementy syndykalistyczne. Jednak wpływ jego myśli osłabł, kiedy ideologia faszystowska oddalała się od autonomii klasy pracującej uznawanej w syndykalizmie. W nurcie tym postawiono na odróżnienie od marksizmu - według syndykalistów najlepszą drogą do wyzwolenia klasy pracującej jest tworzenie związków zawodowych, a nie partii politycznych. Włoska Partia Socjalistyczna wydaliła ze swoich szeregów syndykalistów w 1908 roku. Ruch syndykalistyczny podzielił się później na anarchosyndykalistów i na bardziej umiarkowane odłamy. Niektóre z nich zaczęły popierać "syndykaty mieszane", złożone z pracowników i pracodawców. W następstwie tego zwolennicy tych idei zaabsorbowali niektóre nauki kościoła katolickiego i rozbudowali je, pragnąc zwiększenia siły państwa. Pod wpływem myśli D'Annuniza doprowadziło to do nasilenia się tendencji nacjonalistycznych w ruchu syndykalistycznym.

Kiedy pojawiło się włoskie tłumaczenie dzieła Henriego De Mana pt. "Au-dela du marxisme", Mussolini, niezwykle podekscytowany po lekturze tej publikacji, napisał do autora iż jego krytycyzm "zniszczył wszystkie naukowe elementy które pozostały w marksizmie". Mussolini był zdania, iż idea organizacji korporacyjnej i nowych relacji pomiędzy pracą a kapitałem wyeliminują "konflikt interesów ekonomicznych" i zneutralizują "bakcyla walki klasowej". W jego próbach odnalezienia trzeciej drogi odrzucającej kapitalizm i marksizm, wykorzystywał także myśli takich socjalistycznych filozofów jak Robert Michels, Ottavio Dinale, Agostino Lanzillo, Angelo Oliviero Olivetti, Michele Bianchi czy Edmondo Rossoni.

[edytuj] Historia

[edytuj] Ku władzy

Przyczyny rozwoju faszyzmu:

• osłabienie ruchu robotniczego (konflikt między rewolucjonistami a reformistami),
• skłonności autokratyczne warstw rządzących i klas uprzywilejowanych,
• dezorientacja bezrobotnych i ich podatność na propagandę faszystowską,
• wycofanie się drobnomieszczaństwa z ruchu robotniczego i socjalistycznego,
• krytyczna sytuacja gospodarcza kraju,
• tęsknota za personalizacją władzy i kryzys państwa liberalnego,
• trudności byłych żołnierzy w przystosowaniu się do życia powojennego.

Po I wojnie światowej Włochy przeżywały okres permanentnego kryzysu. Na froncie poległo 600 tys. obywateli. Kraj wyszedł z wojny biedny i zadłużony. Dramatyczną sytuację pogłębił dodatkowo fakt demobilizacji armii. Powracający do nędzy swych gospodarstw chłopi oraz oficerowie i żołnierze ze środowisk miejskich mogący liczyć na niepewną pensję w lirach stawali się łatwym łupem dla demagogicznej propagandy.

Państwo stanęło na progu rewolucji społecznej. Wiosną 1919 roku północne Włochy ogarnęła fala strajków. Strajkowały fabryki, usługi publiczne, koleje, poczta i telegraf. Ostatecznie robotnicy wywalczyli ośmiogodzinny dzień pracy i poprawę płac. W prowincji Emilia powracający z wojny wieśniacy zajmowali ziemie obszarników wymuszając legalizację. W czerwcu 1919 kraj ogarnęły rozruchy antydrożyżniane. W lipcu 1919 doszło do strajku powszechnego na znak solidarności z Rosją. W zakładach przemysłowych północnych Włoch robotnicy dążyli do zakładania rad pracowniczych (np. w Turynie w fabryce Fiata). Nastroje rewolucyjne podtrzymywała nowa prasa redagowana przez środowiska komunistyczne (tygodnik „Ordine Nuovo" ("Nowy Ład") z Antonio Gramscim, Angelo Tasca, Palmiro Togliatti). Sytuacja zaostrzyła się w związku z kryzysem ekonomicznym z lat 1920 - 1921 oraz bankructwem Banca Disconto. Wzrost bezrobocia otwierał szansę dla agitacji komunistycznej. W styczniu 1921 roku powstaje Włoska Partia Komunistyczna.

Kolejne gabinety rządowe nie mogąc stworzyć stabilnej większości parlamentarnej zmieniają się i nie są w stanie rozwiązać narastających problemów.

Wielu historyków twierdzi, iż spotkanie, które odbyło się 23 marca 1919 roku na mediolańskim Piazza San Sepolcro było historycznym momentem narodzin ruchu faszystowskiego. Jednakże oznaczałoby to, iż faszyzm włoski "pojawił się znikąd", co jest niewątpliwie fałszem. Mussolini wznowił działalność swojej poprzedniej grupy, Fasci d'Azione rivoluzionaria, w celu wzięcia udziału w wyborach 1919 roku. Chciał przez to odpowiedzieć na zwiększającą się aktywność komunistów w Mediolanie. Efektem tego było późniejsze powstanie Fasci di Combattimenti, a rezultatem wspomnianego powyżej spotkania - powstanie faszyzmu jako zorganizowanego politycznego ruchu. Pomiędzy członkami-założycielami byli rewolucyjni syndykalistyczni przywódcy tacy jak Agostino Lanzillo i Michele Bianchi.

W 1919 roku faszyści opublikowali swój program, w którym domagali się m.in. wprowadzenia:

• republiki demokratycznej,
• rozdziału państwa od kościoła,
• armii narodowej,
• opodatkowania progresywnego dla majątku dziedzicznego,
• kooperatyw lub gildii mających zastąpić związki zawodowe.

Gdy ruch ewoluował, niektóre z powyższych postulatów zostało odrzuconych.

W 1919 roku były socjalista Benito Mussolini założył w Mediolanie przy ulicy Paolo da Cannobio gazelę "Il Popolo d'Italia". Głosił w niej hasła walki z traktatem wersalskim i ruchem rewolucyjnym. Nawoływał też, by uczcić pamięć 500 tys. poległych w wojnie Włochów i przeciwstawiać się upokarzaniu narodu. Gazeta udzielała wsparcia finansowego bezrobotnym i kombatantom.

Niezadowolonych z sytuacji we Włoszech żołnierzy skupiały organizacje kombatanckie. 23 listopada 1919 roku Mussolini utworzył Fascio Italiana di Combattimento (Związek Kombatantów Włoskich). W zebraniu założycielskim wzięto udział 145 osób. Jednak szeregi organizacji szybko rosły. Czarne koszule i elementy wojskowego rynsztunku {pasy z koalicyjkami, długie buty) miały dla wielu swoisty urok. Kombatanci od razu zaczęli tworzyć bojówki i od jesieni 1919 roku rozpoczęli terror wobec socjalistów, republikanów a nawet członków partii ludowej (Partito Popolare). Rozżaleni klęską w wyborach z października 1919 roku (zdobyli zaledwie 4 tys. głosów w skali kraju), wykorzystując bierność policji i wojska wobec narastającej fali strajków wyrzucali z fabryk przywódców robotniczych, dokonywali zamachów, wrzucali bomby do lokali partii socjalistycznej i organizacji zawodowych. W prowincji Emilia właściciele ziemscy wykorzystali faszystów do tłumienia rozruchów chłopskich. Najpopularniejszą formą poniżania przeciwników jaką stosowali faszyści, było zmuszanie do wypijania dużej ilości rycyny i publiczne oczekiwanie na efekty.

Rząd nie reagował. Powszechnie uważano, ze faszyzm z braku programu i określonego poparcia społecznego ma charakter zjawiska emocjonalnego, a nie politycznego. W wyborach z 21 kwietnia 1921 roku faszyści stosując nielegalne metody zdobyli 36 mandatów (na 500) w parlamencie. Pierwsze wystąpienie Mussoliniego w parlamencie 25 czerwca 1921 r. cechowała arogancja i pewność siebie będąca świadectwem jego bezkarności.

Na trzecim zjeździe fasci (7 - 9 listopada 1921) przekształcono w jednolitą partię o nazwie Narodowa Partia Faszystowska (Partito Nazionale Fascista). Partia dzieliła się na organizacje prowincjonalne i okręgowe. Wszystkich szefów mianował Mussolini jako Duce (wódz). Oddziały „czarnych koszul" miały własne symbole (rózgi liktorskie wzorowane na starorzymskich fasces), pieśni ("Giovinezza" - "Młodość"), gesty (pozdrowienie przez podniesienie ręki i zawołanie: „A noi!" - "Z nami!"). Opiewano kult przemocy fizycznej: "Ażeby przesączyć w stwardniałe mózgi nasze idee, musieliśmy zmiękczać czerepy uderzeniami kija". Działalność bojówek faszystowskich (squadri d'azione) polegająca na prześladowaniu działaczy socjalistycznych i akcji łamistrajkowej przyniosła im poparcie ze strony części warstw posiadających. Dążąc do władzy Mussolini likwiduje w listopadzie 1921 roku frakcję lewicową Dino Grandiego w partii i zjednuje sobie przemysłowców zapowiedzią totalnego liberalizmu w gospodarce. Odstępuje też od antyklerykalizmu, co powoduje wycofanie poparcia Piusa XI dla Włoskiej Partii Ludowej.

Mussolini wykorzystywał strach przed rewolucją komunistyczną, pragnąc znaleźć drogę dla zjednoczenia pracy i kapitału w celu uchronienia przed rozpętaniem wojny klas.^[2] W 1926 stworzył Narodową Radę Korporacji, podzieloną na gildie pracodawców i pracowników, jak również na 22 sektory ekonomiczne. Poszczególne gildie były reprezentowane w izbie korporacji przez triady złożone z przedstawicieli robotników, zarządzających i Narodowej Partii Faszystowskiej. Razem mieli oni planować poczynania w wielu aspektach ekonomicznych, dla dobra wspólnego. Ruch ten wspierany był przez mały kapitał, biurokratów niskiego szczebla i klasę średnią, którzy to czuli się zagrożeni przez wzrost siły socjalistów. Sukcesem faszyzmu było także stosunkowo duże poparcie jakiego udzielili mu mieszkańcy obszarów wiejskich, zwłaszcza rolnicy, jak również miejskich, tzw. lumpenproletariat.

[edytuj] Ustanowienie państwa faszystowskiego

Faszystowskie państwo Mussoliniego powstało niemal dekadę przed dojściem Hitlera do władzy (1922 rok - Marsz na Rzym). Sam ruch był reakcją na klęskę ekonomiki leseferyzmu i efektem strachu przed komunizmem. Pod sztandarem autorytarnej i nacjonalistycznej ideologii Mussolini był w stanie eksploatować te obawy, jak również nastroje powojennej depresji, strach przed coraz bardziej zmilitaryzowaną lewicą i odczucia narodowej hańby i upokorzenia (związane z włoskim "okaleczonym zwycięstwem" w pierwszej wojnie światowej). Niespełnione nacjonalistyczne aspiracje Włochów osłabiły popularność liberalizmu i konstytucjonalizmu pośród wielu warstw społecznych. Dodatkowo, demokratyczne instytucje nigdy nie zakorzeniły się w ludzkiej świadomości i były traktowane jako obce i niepotrzebne. Mussolini ze swoim faszyzmem wypełnił polityczną lukę - jego ruch sprawiał wrażenie jakby odnalazł "trzecią drogę" pomiędzy liberalizmem a komunizmem.

W tej sytuacji Mussolini postanowił wykorzystać okazję i gwałtownie porzucił wczesny socjalistyczny i republikański program, przesuwając się na pozycję antysocjalistyczną. Faszystowska milicja, popierana przez klasy bogatsze i dużą część aparatu państwowego, którzy widzieli w niej zapewnienie ładu i porządku, rozpoczęła brutalną ofensywę przeciwko syndykalistom oraz wszystkim partiom politycznym o rodowodzie socjalistycznym bądź katolickim. Miało to miejsce zwłaszcza na północy Włoch i przyniosło wiele ofiar. Te akty przemocy w dużej części były prowokowane przez faszystowskie squadristi, wspierane przez Dino Grandiego - jedynego prawdziwego konkurenta dla Mussoliniego do przywództwa w partii faszystowskiej do czasu kongresu w Rzymie w 1921 r.

Zobacz więcej w osobnym artykule: marsz na Rzym.

20 października 1922 roku Mussolini wygłosił słynną mowę programową w Udine, w której zapowiedział podjęcie walki o zdobycie władzy. Pokaz sprawności faszystów miał miejsce w Neapolu, do którego przybył sam duce w czarnej koszuli przepasanej szarfą w barwach Rzymu. 24 października 1922 roku podczas wystąpienia w teatrze San Cario powiedział wprost: "Dążymy do rządzenia narodem (...) Albo dadzą nam władzę, albo ją weźmiemy, zbiegając się do Rzymu i chwytając za gardziel nędzną klasę panujących polityków".

26 października 1922 roku zapadła decyzja marszu na Rzym. Ż 200 tys. "czarnych koszul" ok. 14 do 33 tys. ruszyło 28 października do stolicy. Premier Luigi Facta proponował królowi wprowadzenie stanu wyjątkowego. Mussolini niepewny wyniku zabarykadował się w Mediolanie w redakcji swojej gazety. Jednak król Wiktor Emanuel III jeszcze przed przybyciem pierwszych bojówek do stolicy 29 października 1922 roku powierzył Mussoliniemu misję sformowania rządu. W ciągu 24 godzin rozwieziono faszystów do ich rodzinnych miejscowości. Król, nie chcąc konfrontacji z faszystowską milicją (pomimo tego, iż była ona słabo uzbrojona i zorganizowana) i pragnąc uniknąć rozlewu krwi, zdecydował mianować Mussoliniego premierem. Miał on wówczas poparcie tylko 22 deputowanych do włoskiego parlamentu. W tym czasie król miał kontrolę nad siłami zbrojnymi - gdyby chciał, mógłby zgnieść siły faszystowskie, nie uczynił jednak tego. Jednakże dyskusyjną jest kwestia, czy dojście Mussoliniego do władzy można nazwać zamachem stanu, ponieważ bardzo zależało mu na legalizacji własnej władzy, jak również udzieleniu mu błogosławieństwa przez naród.

[edytuj] Rządy Mussoliniego

Pierwsze lata rządów Mussoliniego jako premiera charakteryzowały się występowaniem koalicji rządowej złożonej z nacjonalistów, liberałów i populistów. Niewidoczne były dążenia dyktatorskie aż do czasu zabójstwa Giacomo Matteottiego.

Swoje rządy rozpoczął Mussolini od chełpliwego przemówienia w parlamencie: "Jestem tu po to, aby obronić i podnieść do najwyższej potęgi rewolucję <czarnych koszul>. Mogłem przemienić tę szarą i głuchą salę w żołnierski biwak. Mogłem zabarykadować parlament. Mogłem, ale nie chciałem." Mimo tej zapowiedzi rząd Mussoliniego uzyskał votum zaufania i nadzwyczajne pełnomocnictwa (306 głosów za, 107 przeciw, 7 wstrzymało się od głosu).

Zobacz więcej w osobnym artykule: Wielka Rada Faszystowska.

Wkrótce po dojściu do władzy Mussolini powołał Wielką Radę Faszystowską (Gran Consilio Fascista) - najwyższy organ w hierarchii faszystowskiej. Radzie podlegał mianowany przez nią Dyrektoriat Narodowy, czyli centralny organ partii. W skład Rady wchodzili ministrowie i wiceministrowie - członkowie partii faszystowskiej, generałowie milicji, kierownicy organizacji terenowych oraz osoby powoływane przez Mussoliniego. Dyrektoriatowi Narodowemu podlegały Urząd Prasy i Urząd Propagandy.

Faszystom ułatwiła rządy dobra koniunktura gospodarcza lat 1922-1929. Początkowo realizowano reformy zgodne z duchem liberalizmu ekonomicznego: zmniejszono podatek od nabywania praw majątkowych, prowadzono też politykę rewaluacji i stabilizacji lira zainicjowaną w 1925 roku przez ministra finansów hr. Giuseppe Volpiego. Rozpoczęto też tzw. "batalię o zboże" - politykę samowystarczalności żywnościowej. Rozwój przeżywał przemysł samochodowy (w 1926 roku wyprodukowano 60500 samochodów - turyński Fiat) i chemiczny. Bezrobocie uległo zmniejszeniu. Ożywienie gospodarcze i poparcie warstw, którym przynosiło to korzyści pozwoliło zlikwidować resztki państwa liberalnego.

W styczniu 1923 roku (po rozwiązaniu w grudniu gwardii królewskiej) powołał Mussolini zbrojny organ partii faszystowskiej Milizia Volontaria della Sicurezza Nazionale (MVSN, Ochotnicza Milicja Bezpieczeństwa Narodowego).

[edytuj] Ograniczenia demokracji

Od 1925 roku do połowy lat 30., faszyzmowi udało się zmarginalizować i odizolować opozycję, złożoną m.in. z komunistów takich jak Antonio Gramsci, socjalistów takich jak Pietro Nenni czy liberałów (Piero Gobetti i Giovanni Amendola).

Rok 1923 przyniósł nową falę ograniczeń demokracji. W kwietniu 1923 roku usunięto z rządu ministrów popolarów, a 15 lipca 1923 roku uchwalono nową, niedemokratyczną ordynację wyborczą. Wprowadzała ona w Izbie Deputowanych 536 miejsc i czyniła z całego kraju jeden okręg wyborczy. Partia, która uzyskałaby co najmniej 66% głosów, otrzymywałaby 2/3 miejsc w parlamencie. Pozostała 1/3 miała być rozdzielana pomiędzy inne partie.

Kampania wyborcza obfitująca w liczne akty terroru przyniosła 6 czerwca zwycięstwo faszystom. Socjaliści uzyskali 46 mandatów, a komuniści 19.

W nowym parlamencie socjalista Giacomo Matteotti 30 kwietnia 1924 roku wygłosił słynną mowę, w której oskarżył faszyzm o zbrodnie i gwałty wyborcze i domagał się unieważnienia wyborów. 10 czerwca 1924 roku został porwany i zasztyletowany przez grupę faszystów pod wodzą Amerigo Duminiego, jednego z szefów tajnej policji. Dopiero 15 sierpnia odnaleziono zwłoki posła w podrzymskiej miejscowości Quartarella. Nie pomogły protesty posłów, ani próba dokonania secesji awentyńskiej (pod wodzą Giovanniego Amendoli grupa posłów opuściła parlament zbierając się na Montecitorio oświadczając jednocześnie, że nie powróci dopóki sprawcy nie zostaną wykryci i ukarani).

Proces morderców przypominał farsę, a wyrok (5 lat, 11 mieś. i 20 dni więzienia dla każdego) był kpiną z prawa i sprawiedliwości. Sprawę tę Mussolini wykorzystał do wprowadzenia dekretu o cenzurze prasy.

Po zażegnaniu kryzysu 3 stycznia 1925 roku podczas przemówienia parlamentarnego Mussolini wziął winę na siebie rzucając wyzwanie parlamentowi, ażeby postawił go w stan oskarżenia. Nikt nie podjął wyzwania.

17 stycznia 1925 roku uchwalono natomiast nową faszystowską ordynację wyborczą. Zasadniczym celem Mussoliniego stała się teraz faszyzacja kraju. Aby to osiągnąć trzeba było stworzyć wrażenie zagrożenia i uzyskać nadzwyczajne uprawnienia dla rządu. Pretekstem stały się zamachy na Mussoliniego. 25 listopada 1925 roku wykryto próbę zamachu socjalisty Tito Zaniboniego. Później okazało się, iż karabin z lunetą dostarczył mu faszystowski prowokator. Zaniboni został skazany na 30 lat więzienia.

Drugiego zamachu dokonano 7 kwietnia 1926 roku. Kiedy Mussolini udawał się do Libii, strzeliła do niego w porcie, lekko raniąc go w nos, obywatelka Irlandii Violet Gibson. Niezrównoważoną damę deportowano z Włoch. Kulisy zamachu nie zostały wyjaśnione, gdyż jego bohaterka zaginęła bez wieści.

11 września 1926 roku anarchista Gino Lucetti przybyły z Paryża na skutek prowokacji rzucił bombę na samochód Mussoliniego. Skazano go na dożywotnie więzienie. Wreszcie 31 października 1926 roku szesnastoletni faszysta Antonio Zamboni oddał kilka strzałów do samochodu duce w Bolonii. Zamachowiec został zastrzelony na miejscu, a jego rodzice skazani na 30 lat więzienia jako moralnie odpowiedzialni. Istnieje podejrzenie, że i ten zamach był przygotowany w celach propagandowych.

[edytuj] Dyktatura

Prasa faszystowska wykorzystała te wydarzenia głosząc, że czas położyć kres terroryzmowi. W grudniu 1925 roku uchwalono ustawę o kompetencjach szefa rządu. Miał mu podlegać parlament, rząd, sądownictwo i partia. W listopadzie 1926 roku wydano ustawy specjalne zwiększające jeszcze uprawnienia rządu. Nastała dyktatura.

Po nieudanych próbach stworzenia koherentnego programu, faszyzm włoski ewoluował w kierunku nowego politycznego i ekonomicznego systemu łączącego w sobie korporacjonizm, totalitaryzm, nacjonalizm i antykomunizm w państwie stworzonym po to, aby zjednoczyć wszystkie klasy w systemie kapitalistycznym. Był to jednakże kapitalizm nowego typu - taki, w którym państwo zachowywało kontrolę nad organizacjami ważnych dla niego gałęzi przemysłu. Pod sztandarami nacjonalizmu i siły państwa, faszyści dążyli do połączenia rzymskiej przeszłości z futurystyczną utopią.

Posłów z grupy awentyńskiej pozbawiono mandatów. Rozwiązano wszystkie partie poza faszystowską. Do zwalczania przeciwników powołano Specjalny Trybunał, którego sędziami byli członkowie milicji faszystowskiej, a rozprawy odbywały się tajnie. Przywrócono karę śmierci.

31 grudnia 1926 roku rząd otrzymał prawo wydawania dekretów z mocą ustawy. Ponurą sławę zdobyła utworzona w 1927 roku OVRA (Organizzazione Volontaria per la Repressione deII'Antifascismo, Ochotnicza Organizacja do Walki z Antyfaszyzmem).

Na mocy uchwalonych w 1927 roku ustaw o bezpieczeństwie państwa zdelegalizowano całą nie faszystowską prasę i organizacje społeczne. Utworzono też obozy koncentracyjne. Rada Faszystowska składała się teraz tylko z ludzi mianowanych przez duce.

17 maja 1928 roku pojawiła się nowa ordynacja wyborcza, która przyniosła likwidację resztek parlamentaryzmu. Liczbę posłów ustalono na 400. Kandydatów miały wyznaczać korporacje w liczbie 200% miejsc w parlamencie. Z tych kandydatów Wielka Rada Faszystowska wybierała 400 i podawała do publicznej wiadomości. W 3 tygodnie po ogłoszeniu listy odbywało się głosowanie. Każdy otrzymywał kartę zaopatrzoną w rózgi liktorskie i topór (godła faszystowskie) z pytaniem: "Czy zatwierdza pan listę posłów wyznaczonych przez Wielką Narodową Radę Faszystowską?" Należało napisać słowo: "tak" lub "nie". Reszta należała do faszystowskich komisji wyborczych. Ostatecznie w 1939 roku Mussolini zniósł parlament zastępując go fikcyjnym organem pod nazwą Izba Związków i Korporacji.

[edytuj] Korporacjonizm

Zobacz więcej w osobnym artykule: Korporacjonizm.

Jedną ze specyficznych cech ustroju faszystowskiego byt korporacjonizm. Twierdzono, że we Włoszech nie występuje zjawisko walki klasowej, że jest jedność narodowa. Przyjmując tezę o zgodności interesów pracowników i pracodawców rozwiązano dotychczasowe związki zawodowe (Powszechna Konfederacja Pracy) i utworzono korporacje, czyli związki poszczególnych zawodów, zrzeszające zarówno pracowników, jak i właścicieli. Twórcą idei korporacyjnej był Edmondo Rossoni.

Stosunki pracy i zasady organizacji korporacyjnych uregulowała ustawa z kwietnia 1926 roku. Wszystkie korporacje podlegały 6 konfederacjom (przemysłu, rolników, kupców, transportu morskiego i powietrznego, banków). Całość podlegała Ministerstwu Korporacji (od lipca 1926). Początkowo ministrem korporacji był Mussolini. 21 kwietnia 1927 wydał on Kartę Pracy, która w 30 artykułach precyzowała obowiązek pracy, sprawy socjalne i zakaz strajków i lokautów. Nastąpiło przenikanie się państwa, partii i korporacji. Drugim ministrem korporacji został Giuseppe Bottoi. Po kryzysie lat 1929-1933 państwo przejęto kontrolę nad znaczną częścią gospodarki. System korporacyjny i włoska polityka społeczna wzbudzały zainteresowanie wielu krajów.

[edytuj] Budowa społeczeństwa faszystowskiego

Sprawami wypoczynku zajmowała się specjalna organizacja Dopolavoro (Po pracy). Organizowała wczasy pracownicze, tworzyła obiekty kulturalne i sportowe, placówki opieki społecznej jednocześnie wpływając na wychowanie społeczeństwa w duchu faszystowskim.

W ramach polityki socjalnej zainicjowano opiekę nad matką i dzieckiem (1925 - pierwsza w świecie Organizacja Opieki nad Matką i Dzieckiem). Otwierano poradnie dla kobiet i dzieci, zakłady dla matek samotnych, jadłodajnie, żłobki, organizowano rozdawnictwo mleka. Jeżeli kobieta z prowincji chciała urodzić dziecko w Rzymie otrzymywała bezpłatny bilet do stolicy. Zatriumfowało hasło Mussoliniego: „Rozmnażajcie się i wzbogacajcie kraj". Dla małych dzieci zakładano przedszkola i ogródki jordanowskie.

Mussolini niejednokrotnie napominał gubernatorów, jeśli liczba zgonów przewyższała liczbę urodzin. Na próby protestu odpowiadał: „Nie tyle choroby są tu winne, ile głupi lekarze". Starano się też o odpowiednią edukację dziewcząt, przyszłych matek faszystowskich. W tym celu utworzono żeńską akademię w Orvietto w Umbrii. Uczono tam m.in. gospodarności i ćwiczeń fizycznych.

Faszystowskie wychowanie było też celem dziecięcej organizacji „Balilla". Organizowano oddziały na wzór wojskowy w organizacyjnych strojach (czarne koszule z niebieskimi krawatami, krótkie zielone spodenki i berety z czarną kitą). Do ćwiczeń wojskowych używano specjalnie wykonanych małych karabinów. W Balilli wychowywali się dwaj synowie Mussoliniego - Vittorio i Bruno.

Faszyzacja objęła też naukę i kulturę. W 1931 roku wszyscy profesorowie wyższych uczelni musieli złożyć przysięgę na wierność faszyzmowi, o ile chcieli pozostać na stanowiskach.

Podjęto też jednak i znaczące prace. Przebudowano Rzym otwierając arterie komunikacyjne wiodące do centrum miasta, inicjując jednocześnie wielkie prace wykopaliskowe (odkopano cyrk Nerona i teatr Marcellusa). Zniszczono przy tym cenne zabytki architektury średniowiecznej, ale Rzym niewątpliwie skorzystał na komunikacji.

Oddziaływanie na kulturę nie miało totalitarnego charakteru. Przetrwało niemało czasopism literackich i artystycznych dalekich od faszyzmu. W filmie pojawił się nowy nurt - neorealizm włoski. Debiutowali Luchino Visconti, Giuseppe De Santis, Michelangelo Antonioni. Rozpoczynała się sława literacka Alberto Moravii.

Nadal szalała propaganda. Podniosłe hasła typu: „Tylko Bóg potrafi zniszczyć faszyzm - ludzie nigdy" łagodził włoski humor triumfujący w dopisku: „Naród włoski pokłada nadzieje w Bogu".

W gospodarce wysunięto hasło autarkii (samowystarczalności). Podejmowano też starania o zahamowanie odpływu kapitałów obcych i fachowców. Najważniejszym osiągnięciem stało się osuszenie i zagospodarowanie Bagien Pontyjskich (Agro Pontino, ok. 80 km na południe od Rzymu) w latach 1932 - 1937. Były to szczególnie niezdrowe obszary z powodu malaryczności. Najpierw wypuszczono do rozlewisk specjalne gatunki ryb z Meksyku żywiące się larwami komarów, a potem przystąpiono do prac melioracyjnych. Wielkie prace pozwoliły zmniejszyć bezrobocie i założyć 5 nowych gmin (liczba ludności wzrosła z 5 tys. do 26 tys.).

Jednak wzrost gospodarczy został zagrożony przez wprowadzenie sankcji gospodarczych na Włochy, spowodowane włoską inwazją na Etiopię w 1935 roku, jak również przez kosztowną pomoc finansową, jaką rząd Mussoliniego udzielał nacjonalistom Franco w Hiszpanii.

Zobacz więcej w osobnym artykule: Traktaty laterańskie.

W stosunkach z Kościołem katolickim faszyści odnieśli zdecydowany sukces. Po długich, trwających od 1923 roku negocjacjach 11 listopada 1929 roku w pałacu na Lateranie podpisano „pakty laterańskie" (traktat, umowę finansową i konkordat). Papież wyraził zgodę na rozwiązanie Włoskiej Partii Ludowej. Otrzymał terytorium o powierzchni 44 ha, stanowiące suwerenne państwo - Citta del Vaticana. Religia katolicka miała być religią państwową. Osobę papieża uznano za świętą i nietykalną. Stolicy Apostolskiej przyznano prawo przyjmowania i wysyłania przedstawicieli dyplomatycznych. Zagwarantowano swobodny przejazd mieszkańców Watykanu przez państwo włoskie i uregulowano sprawę kolei i wodociągów. Poza tym Włochy zobowiązywały się do pewnych świadczeń finansowych na rzecz papieża. W zamian kuria rzymska uznała kwestię rzymską za zamkniętą, uznając także Królestwo Włoch ze stolicą w Rzymie i panującą dynastią sabaudzką.

W 1929 roku faszyści odnieśli nowe „zwycięstwo" wyborcze. Na jedną faszystowską listę padło 8.506.576 głosów, przeciw było 136.198 obywateli.

[edytuj] Inwazja na Etiopię

Zobacz więcej w osobnym artykule: Wojna włosko-abisyńska 1935-1936.

W maju 1936 roku miało miejsce proklamowanie powstania Cesarstwa Włoskiego, a w 1938 Włosi zaatakowali Etiopię. W jej trakcie wojska włoskie dopuściły się szeregu zbrodni, takich jak używanie broni chemicznej (gaz musztardowy i fosgen) czy też wprowadzenie faktycznego niewolnictwa na terenach okupowanych w celu zwalczenia oporu.

Siły zbrojne użyły sporego arsenału granatów i bomb wypełnionych gazem musztardowym, które zrzucano z samolotów. Chemikalia były również rozpylane podobnie jak środki owadobójcze, na wrogie jednostki i cywilów. Sam Mussolini wydał rozkaz ich użycia: "Rzym, 27 października '35. A.S.E. Graziani. Użycie gazu jest ultima ratio w celu przezwyciężenia oporu wroga i w wypadku kontrataku jest zatwierdzone. Mussolini." Praktyki te próbowano utrzymać w tajemnicy, ale zbrodnie faszystowskie zostały ujawnione całemu światu przez Międzynarodowy Czerwony Krzyż i innych zagranicznych obserwatorów. Włoską reakcją na te rewelacje były "omyłkowe" bombardowanie (przynajmniej 19 razy) namiotów Czerwonego Krzyża w obozach etiopskich. Rozkazy wydane przez Mussoliniego względem Etiopczyków były jasne: "Rzym, 5 czerwca 1936. A.S.E. Graziani. Wszyscy rebelianci wzięci do niewoli muszą zostać zabici. Mussolini." W innych swoich poleceniach dyktator nakazywał przeprowadzenie eksterminacji rebeliantów i całej populacji oraz prowadzenie polityki terroru.^[3] Włosi zakładali także obozy pracy, przeprowadzali publiczne egzekucje i okaleczali ciała zabitych wrogów. Graziani polecał zabijać schwytanych partyzantów poprzez wyrzucenie z samolotu w czasie lotu. Wielu włoskich żołnierzy fotografowało się obok trupów zwisających z drzew bądź z przypiętymi na klatkach piersiowych obciętymi głowami swoich wrogów. W 1937 roku miał miejsce nieudany zamach na generała Grazianiego, obok którego wybuchła bomba. W odpowiedzi trzydziestu obecnych na uroczystości Etiopczyków zostało wbitych na pal, a faszystowska milicja rozpoczęła rzeź na ulicach Addis Abeby. Później Czarne Koszule otwierały także ogień w kierunku domów chcąc zmusić w ten sposób ich mieszkańców do ich opuszczenia, a następnie organizowali masowe egzekucje 50-100 osób.^[4]

[edytuj] II wojna światowa

Międzynarodowa izolacja i wspólne zaangażowanie w Hiszpanii, spowodowało zacieśnianie się dyplomatycznej współpracy faszystowskich Włoch i nazistowskich Niemiec. Odbijało się to m.in. w wewnętrznej polityce reżimu faszystowskiego - w 1938 roku uchwalono pierwsze antysemickie prawa. Od tego czasu i od publikacji Manifesto degli scientazi razzisti (Manifestu Rasizmu Naukowego), napisanego w 90% przez samego Mussoliniego, faszyzm nabrał cech zdecydowanie antysemickich.

Rozpoczęcie włoskiego udziału w wojnie po stronie Niemiec (10 czerwca 1940) doprowadziło do klęski militarnej i utraty północnych i wschodnich kolonii w Afryce. Amerykańsko-brytyjsko-kanadyjska inwazja rozpoczęła się w lipcu 1943 roku na Sycylii, a w południowych Włoszech we wrześniu 1943 roku.

Mussolini został odwołany z funkcji premiera przez Wiktora Emanuela III 25 lipca 1943, a następnie aresztowany. Jednak został uwolniony z więzienia we wrześniu przez niemieckich spadochroniarzy pod dowództwem Otto Skorzeny'ego. Został postawiony przez Niemców na czele marionetkowego państwa o nazwie Włoska Republika Socjalna położonego w północnych Włoszech, okupowanych przez III Rzeszę. Oparcie, jakie miał Mussolini w reżimie nazistowskim sprawiło, iż stracił on na popularności pośród Włochów. 28 sierpnia 1945 roku Mussolini został zabity przez włoskich partyzantów.

Po wojnie, pozostałości włoskich faszystów weszły w skład neofaszystowskiego Włoskiego Ruchu Socjalnego (MSI). MSI połączyło się w 1994 roku z konserwatywnymi pozostałościami po Chrześcijańskiej Demokracji i utworzyło Sojusz Narodowy (AN), który jednak deklaruje przywiązanie do takich wartości jak konstytucjonalizm, demokracja parlamentarna i pluralizm.

[edytuj] Wpływy Mussoliniego

Faszyzm nie rozwinął się w pełni, a pisma faszystowskich teoretyków trudno uznać za w pełni opisujące ideologię Mussoliniego, nie wspominając już o tym jak specyficzne sytuacje wpłynęły na wykształcenie się dewiacji i skrzywień ideologii. Myśl Mussoliniego bazowała zarówno na historii narodu włoskiego, jak i filozoficznych ideach XIX wieku. Rezultatem tego było coś, co nie było ani logiczne ani dobrze zdefiniowane, sam Mussolinie opisywał faszyzm jako bardziej "działanie i nastrój, nie doktrynę".

Niemniej, pewne idee są dobrze widoczne. Najbardziej oczywisty jest nacjonalizm. Włoscy nacjonaliści zawsze odnosili się do czasów Imperium Rzymskiego (podobnie zresztą czynili przedstawiciele innych europejskich narodów) i było sprawą pewną iż Mussolini także tak postąpi. Postulował on stworzenie nowego Imperium Rzymskiego i wyburzenie średniowiecznej zabudowy Rzymu w celu stworzenia szeregu monumentalnych budowli (np. połączenie Piazza Venezia z Koloseum za pomocą Via dei Fori Imperiali), często też wykorzystywano starożytny styl architektoniczny podczas budowy nowych budowli.

Po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego, Włochy były podzielone do czasu ich zjednoczenia w 1870. Mussolini odbierał te wydarzenie jako początek drogi powrotu Włoch do wielkości i chwały. Czcił więc pamięć np. Garibaldiego, jako tego który przywrócił Włochom ich narodową dumę.

Faszystowski kult narodowego odrodzenia za sprawą silnego wodza miał korzenie w ruchu romantycznym XIX stulecia, gloryfikującego wojnę. Na przykład, przegrany konflikt z Abisynią był dla Włoch wielkim upokorzeniem i z tego powodu Etiopia stała się pierwszym celem ekspansji za Mussoliniego.

Nie wszystkie idee faszyzmu pochodzą z XIX wieku. Przykładowo, systematyczne używanie propagandy w rodzaju prostych sloganów typu "wierzyć, słuchać, walczyć". Mussolini zaczął używać radia i innych wynalazków XX wieku pod wpływem artystycznego ruchu zwanego futuryzmem. Był to dwudziestowieczny intelektualny ruch, który we Włoszech skupił się na trzech ideach: technologia, szybkość i przemoc. Na podobnych podstawach opierało się korporacyjne państwo Mussoliniego.

[edytuj] Faszystowskie motta i slogany

• Me ne frego, "Nie obchodzi mnie", bardziej dosłownie "Pier-- mnie to" - motto włoskiego faszyzmu;
• Libro e moschetto - fascista perfetto, "Książka i muszkiet - tworzą faszystę doskonałego";
• Viva la Morte, "Niech żyje śmierć (poświęcenie)";
• Tutto nello Stato, niente al di fuori dello Stato, nulla contro lo Stato, "Wszystko w Państwie, nic poza Państwem, nic przeciw Państwu";
• Credere, Obbedire, Combattere, "Wierzyć, Słuchać, Walczyć"

[edytuj] Literatura

• Borejsza Jerzy, Szkoły nienawiści : historia faszyzmów europejskich 1919-1945, Wrocław 2000, ISBN 830404482X
• Eatwell Roger, Faszyzm: historia, Poznań 1999, ISBN 8371206348
• Filipak Teodor, Polityczna i społeczna doktryna faszyzmu, Warszawa 1985, ISBN 8323005044
• Madajczyk Czesław, Kultura europejska a faszyzm, Wrocław 1979, ISBN 830400381
• Mussolini Benito, Doktryna faszyzmu, Poznań 1992, ISBN 8390049708
• Paxton Robert O., Anatomia faszyzmu, Poznań 2005, ISBN 8373016023
• Payne Stanley, A history of fascism, 1914-1945, Madison 1995, ISBN 029914870X
• Želev Želju, Fascism, Sofia 1997, ISBN 9544370471