Niccolò Machiavelli
De Florentijn Niccolò Machiavelli (Firenze, 3 mei 1469 – Firenze, 21 juni 1527) heeft met zijn werk De vorst al vijf eeuwen wereldfaam verworven. Deze topambtenaar van de Florentijnse Republiek was niet welgesteld genoeg om een politieke functie te kunnen bekleden. Als secretaris en politiek denker moest hij zich vooral beperken tot observeren, informeren en raad geven aan vorsten en republieken. Machiavelli achtte een vorst geschikt om een rijk te stichten, een republiek om een rijk uit te breiden, maar als politiek dier was hij zo verslaafd aan de macht dat hij zijn vaderland wou dienen in welke staatsvorm dan ook. Hij wijdde zijn leven aan het Italiaanse vaderland en wou dat Italië opnieuw een groot en machtig rijk werd zoals in de tijd van de Romeinse Republiek. Machiavelli staat voor gewetenloze machtspolitiek op basis van nationalisme, militarisme en imperialisme. De vorst is zijn beroemdste werk; Verhandelingen over de eerste tien boeken van Titus Livius zijn meesterwerk.
[bewerk] Het verdeelde Italië was het slagveld van Europa
In het begin van de 16e eeuw vertoonde Italië een chaotisch beeld van burgeroorlog, huurlingen en buitenlandse overheersing. Italië was een ondoorzichtig kluwen van heerschappijen en allianties. Naast de vele onafhankelijke steden was Italië verdeeld over vijf grote staten, Milaan, Venetië, Firenze, de Kerkelijke Staat en Napels. Tussen de Italiaanse staten en steden bestond een voortdurende strijd; elke staat wou zijn grondgebied uitbreiden zonder dat een ander dat mocht. Italiaanse condottieri (krijgsheren) verkochten de diensten van hun huurlingen aan de meest biedende; tirannen kwamen en gingen. Door de interne verdeeldheid werd Italië onder de voet gelopen door buitenlandse troepen. Frankrijk nam Napels en Milaan in; ondersteunde de republiek van Firenze. Spanje maakte zich ook meester van Napels; de paus bediende zich van Zwitserse huurtroepen. Het was dikwijls op vraag van de Italianen zelf dat vreemde vorsten zich kwamen mengen in Italië. Een Italiaanse staat vroeg hulp aan een buitenlandse mogendheid om een andere Italiaanse staat te confronteren. De staten wezen het idee van nationale eenheid af.
Dat was een doorn in het oog van Niccolò Machiavelli. Italië verkeert in grotere slavernij dan de joden, is dienstbaarder dan de Perzen, is meer verdeeld dan de Atheners. Het is zonder leider, zonder wetten. Het is verslagen, geplunderd, verscheurd, platgelopen door allerlei gespuis. Door verwoestingen van allerlei aard bevindt het zich aan de rand van de afgrond. (De vorst)
[bewerk] Zijn politieke leven
Het leven van Machiavelli is onlosmakelijk verbonden met Firenze, Italië en de staat. Italië was het slagveld van Europa voor de grootmachten Frankrijk, Spanje en Duitsland; Firenze lag daar middenin. De dynastie van de Medici was van 1434 tot 1574 bijna onafgebroken aan de macht over de 70.000 inwoners van Firenze. Achter een façade van democratische instellingen had deze aristocratische bankiersfamilie de touwtjes stevig in handen en benoemde getrouwen voor belangrijke ambten. In die 140 jaar moesten de Medici twee keer hun macht afstaan aan een republikeins bestuur. Machiavelli was ambtenaar van de eerste Florentijnse Republiek (1494-1512) en overleefde de invoering van de tweede Florentijnse Republiek (1527-1530) maar kort. Het was een ideale periode om de universele principes van de staat te bestuderen.
[bewerk] De Florentijnse Republiek
Het Franse leger onder leiding van koning Karel VIII trok in 1494 de Alpen over om Napels te veroveren. Voor de inname van Italië stootten de Fransen nergens op noemenswaardige tegenstand. De Italiaanse staten stonden machteloos, zowel Firenze, de Kerkelijke Staat als Napels. Piero de' Medici leverde bijvoorbeeld een groot gedeelte van het Florentijnse grondgebied uit zonder slag of stoot. De Franse koning bereikte zijn doel in Napels, maar zijn veroveringen gingen weldra verloren. De onthutsende militaire zwakte van Italië was niemand ontgaan ook buiten Italië en de korte Franse invasie was het begin van meer buitenlandse inmengingen. Tijdens deze gebeurtenissen was er in Firenze een republiek aan de macht gekomen onder leiding van de dominicaanse monnik Girolamo Savonarola. De Florentijnse Republiek had de Medici verdreven en werd een bondgenoot van Frankrijk.
[bewerk] Secretaris van de Florentijnse Republiek
De 29-jarige Niccolò Machiavelli werd op 28 mei 1498 benoemd tot secretaris van de Tweede Kanselarij, vijf dagen na de terechtstelling van Savonarola. Machiavelli had zich kritisch opgesteld tegenover deze religieuze leider en zijn overlijden had voor hem de weg vrijgemaakt naar een ambtelijke functie die hij in februari nog misliep. Op 14 juli 1498 werd hij tevens benoemd tot secretaris van de Raad van Tien. Als hoge ambtenaar van de Florentijnse Republiek stond hij in dienst van de Signoria (regering). Machiavelli was verantwoordelijk voor buitenlandse en militaire aangelegenheden. Hij zal die taken ruim veertien jaar met grote inzet en overtuiging vervullen. Hij was tevens tien jaar de naaste medewerker en vertrouweling van gonfaloniere Piero Soderini (president).
Over militaire zaken moest Machiavelli intensieve diplomatieke betrekkingen onderhouden met de groten van zijn tijd, de paus, de koning van Frankrijk, de keizer van Duitsland, hertog Cesare Borgia... Hij aanvaardde elke opdracht gewillig, ook tegen missies van gering belang protesteerde hij bij zijn opdrachtgever niet. In zijn werk betoonde hij zich een plichtsbewuste dienaar. Tientallen reizen, ontelbare brieven. Meer en meer raakte Machiavelli vertrouwd met de staatkunde en de politieke drijfveren van het milieu. De Signoria beschouwde hem als een terreinverkenner die uitblonk met zijn heldere rapporten. Zijn politiek inzicht was scherp; zijn uitspraken waren duidelijk. Steeds vaker nam hij in zijn verslagen eerst zijn eigen oordeel op. Er kwam een zweem van aanmatiging. Maar als het gewichtig werd, zond de Signoria een andere gezant. Machiavelli kreeg slechts zelden volmachten om beslissende toezeggingen te doen.
[bewerk] Cesare Borgia veroverde de Romagna
Het Franse leger onder leiding van koning Lodewijk XII viel in 1499 Italië binnen om Milaan te veroveren. Cesare Borgia, zoon van paus Alexander VI, kreeg militaire hulp van de Fransen om de Romagna, een streek naast Firenze, te onderwerpen. Eén na één vielen de stadstaatjes in zijn handen; het leek de veroveringstocht van een nieuwe caesar. In mei 1501 kon hij zich de heer van de Romagna noemen. De gedreven en wrede Borgia liep rond met het idee van een groot rijk in Italië. Van dag tot dag stond hij dichter bij Firenze. De Florentijnen gingen hem als een bedreiging zien, begonnen een diplomatiek offensief en stuurden Machiavelli op verscheidene missies bij het Franse hof en bij dat van Cesare Borgia. Het was de verdienste van Machiavelli dat Lodewijk XII Borgia niet langer wou begunstigen. Borgia ondernam een veldtocht tegen Toscane, stond op 14 mei 1502 op 15 kilometer van Firenze, maar stuurde aan op een verdrag en trok zich terug naar Urbino. In april 1503 zocht hij nog steun voor de verovering van Toscane; na de dood van zijn vader verloor hij in de herfst van dat jaar het ene gebied na het andere.
Machiavelli beschreef de Romagna van rond 1500 als een broeinest van de ergste misdaden. De heersers vaardigden nieuwe wetten af om geld af te persen. Bij het minste protest tegen hun willekeur reageerden ze met zware straffen. Cesare Borgia slaagde erin om de versplinterde steden van de Romagna te verenigen en strategische betekenis te geven. Van het eerste moment was Machiavelli enthousiast over de zes jaar jongere Borgia. De hertog maakte op Machiavelli een grootse indruk: Cesare is de favoriet van de hemelen en de fortuin. Uit het niets schiep hij een rijk; in zijn gebieden had hij wet en orde gebracht. Firenze moest samenwerken met Borgia, want Machiavelli achtte enkel Borgia bij machte om Italië van buitenlanders te bevrijden en een nationaal rijk te stichten. Heel Italië zou aan zijn voeten liggen.
[bewerk] De opstand van het Chianadal
Nadat Firenze in 1502 Arezzo, de belangrijkste stad van het Chianadal, heroverd had op Cesare Borgia, kwamen de inwoners van die streek in opstand. Uitsluitend dankzij Franse hulp en met veel moeite kon deze rebellie tegen het Florentijnse gezag onderdrukt worden. In zijn geschrift uit 1503 Hoe de opstandige bevolking van het Chianadal aan te pakken verweet Machiavelli dat Firenze nagelaten had om Arezzo voorgoed onschadelijk te maken. De strafmaatregelen waren ontoereikend, want de stadsmuren bleven overeind en de meeste inwoners werden ongemoeid gelaten.
[bewerk] De Florentijnse Militie
Firenze had de gewoonte om zich te bedienen van condottieri en hun huursoldaten in plaats van te investeren in een eigen leger. Ze stelden zich neutraal op in veel conflicten, konden geen partij kiezen en bleven aarzelen. Ze moesten hun vrijheid dan afkopen met gouden dukaten. De betalingen aan Frankrijk, Duitsland en de huurtroepen brachten Firenze al die jaren veel financiële zorgen. Daarbovenop kregen de Fransen in december 1503 klappen van de Spanjaarden in Zuid-Italië. De Fransen konden de meubelen redden via een wapenstilstand, maar Firenze was gewaarschuwd. Als de Franse hulptroepen wegvielen, stond er niemand meer garant voor de veiligheid van Firenze.
Machiavelli begreep dat alleen een eigen leger Firenze uit de impasse kon helpen. De adel had schrik dat de gonfaloniere zich als een tiran zou kunnen gedragen met een militie van gewapende stedelingen. Het kostte Machiavelli veel moeite om een militieleger van boeren te mogen vormen. Op 12 januari 1507 werd hij benoemd tot secretaris van de Raad van Negen die pas opgericht was voor de Florentijnse militie. Hij had ook gehoopt op het opperbevel van het leger, maar het werd Don Michele. Machiavelli ging nijver aan de slag zonder veel slaap te nemen. Hij rekruteerde persoonlijk soldaten, zorgde voor wapenleveringen en bracht enkele duizenden soldaten op de been. Op 15 februari 1507 werd op de Piazza della Signoria de eerste parade van de nieuwe militie afgenomen. In stilte werkte hij ook al aan een plan voor een Italiaans eenheidsleger. Hij had nu eindelijk zijn ware roeping gevonden.
[bewerk] Het beleg van Pisa
Firenze had een haven aan de zee nodig, maar Pisa bood sinds 1495 verzet tegen de Florentijnse expansie. Het zwakke punt lag bij de onbetrouwbaarheid van de Italiaanse huursoldaten. De zoveelste ontgoocheling bevorderde in september 1505 de oprichting van een Florentijns leger. In 1509 namen de Florentijnen daarmee Pisa in. De crisis had 15 jaar geduurd.
Machiavelli verlangde dat Firenze Pisa met geweld en zonder compromissen zou aanvallen. Hij liet reeds geplunderde en verwoeste dorpen nogmaals overvallen en met de grond gelijk maken en trad daarbij al te zeer in de bevoegdheden van commissaris-generaal Capponi. Hij dreigde dat de Pisaanse boeren hun leven, have en alles kwijt zullen raken. Hij nam enkel genoegen met een onvoorwaardelijke overgave. Op 8 juni 1509 trokken Machiavelli en de Florentijnen ten teken van overwinning feestelijk door de stadspoorten van Pisa. Na de verovering begon Machiavelli meteen met het herstel van de aangerichte schade.
[bewerk] De Heilige Liga van paus Julius II
In 1510 bracht de groeiende vijandschap tussen paus Julius II en Frankrijk Firenze in een lastig parket. Frankrijk was hun bondgenoot, maar ze waren ook zeer gebaat bij goede betrekkingen met de paus. De paus vormde een Heilige Liga tegen de Fransen die gedwongen werden Italië te verlaten, maar Julius II wou ook de Florentijnse Republiek ten val brengen. Op 29 augustus 1512 openden de pauselijke troepen de aanval op Prato, ten noorden van Firenze. Machiavelli had er alle vertrouwen in dat hij de stad zou weten te verdedigen. Zijn optimisme kende geen grenzen. Gonfaloniere Piero Soderini en de Grote Raad wezen een aanbod van de Spaanse bevelhebber van de hand. Machiavelli moest als aanvoerder de bevelen geven, maar zijn leger van meer dan 3.000 soldaten bood geen tegenstand. Nog eer de strijd ontbrandde, wierpen ze de wapens weg en vluchtten naar alle kanten. De pauselijke troepen rukten Prato binnen en het moet er vreselijk aan toe zijn gegaan. Na Prato heerste er in Firenze een complete chaos.
[bewerk] De Medici ontsloegen Machiavelli
De Heilige Liga liet de Medici terugkeren naar Firenze. Op 1 september 1512 deed kardinaal Giovanni de' Medici zijn intocht. Omdat hij op 9 maart 1513 benoemd werd tot paus Leo X, kwamen eerst Giuliano de' Medici en later Lorenzo II de' Medici op de voorgrond. Volgens hun beproefde tactiek zetten de Medici geleidelijk de democratische instellingen buiten spel en begonnen getrouwen te droppen op belangrijke posten.
Op 7 november 1512 werd Machiavelli ontslagen uit al zijn politieke ambten. De nieuwe machthebbers vonden geen laakbare feiten, maar in hun ogen was hij een overtuigd aanhanger van de Florentijnse Republiek. Machiavelli was niet weg te krijgen op de kanselarij in het Palazzo Vecchio en op 17 november 1512 moest de Signoria hem daarom voor een jaar verbieden om zijn werkplaats te betreden. Hij wou de nieuwe heren dienen, kost wat kost een baantje veroveren en beval zich aan bij de Medici. Hij zocht contact met aristocratische families die een goed woordje voor hem konden doen. In een brief aan Giovanni de' Medici raadde hij hem aan om gonfaloniere Piero Soderini niet in diskrediet te brengen, want dat zou de nieuwe staat schaden. Machiavelli slaagde niet waar sommige medewerkers van de republiek al spoedig weer aangesteld werden op verantwoordelijke posten. Hij gaf nog steeds de hoop niet op een ambt te krijgen.
Twee tegenstanders van de Medici beraamden een samenzwering en hadden een lijst van bijna twintig namen opgesteld met personen van wie ze instemming verwachtten. Toen het blad ontdekt werd, stond de naam van Machiavelli er ook op. Hij werd waarschijnlijk ten onrechte verdacht van medeplichtigheid, gearresteerd en gefolterd. Op 11 maart 1513 werd hij na 22 dagen uit zijn gevangenschap ontslagen.
[bewerk] Zijn twee hoofdwerken ontstonden in ballingschap
Somber trok Machiavelli zich terug op zijn landgoed Albergaccio in het gehucht Sant'Andrea in Percussina bij San Casciano. In de zomer van 1513 begon hij vrijwel gelijktijdig met het schrijven van zijn twee hoofdwerken: De vorst enkel vanuit het standpunt van vorstendommen, Verhandelingen over de eerste tien boeken van Titus Livius hoofdzakelijk vanuit het standpunt van republieken. Hij liep al lang met die ideeën rond en vond nu de tijd om ze neer te schrijven. Hij moest met politiek bezig zijn, was het niet als ambtenaar dan als denker. Lang heeft hij de ballingschap niet kunnen volhouden. Al acht maanden later kwam hij weer geregeld in Firenze.
[bewerk] Republikeinse pleidooien in de Orti Oricellari
In de tuinen van de adellijke familie Rucellai, de Orti Oricellari, kwam de Florentijnse elite regelmatig samen voor intellectuele gesprekken. Dat waren vooraanstaanden uit de adel, de kunst, de politiek en het bedrijfsleven. Bijna tien jaar lang van 1513 tot 1522 speelde zich daar het geestelijke leven af. Onder vader Bernardo Rucellai behoorden de bezoekers tot de kring van de Medici, maar na zijn dood in 1514 zette zijn zoon Cosimo Rucellai de vriendenkring voort. Al spoedig veranderde het publiek en begonnen republikeinse onderwerpen meer in de belangstelling te komen. In de Tuinen werd zienderogen meer kritiek gespuid op de Medici en gepleit voor een nieuwe republiek. Machiavelli kwam vaak bij de Rucellai en huldigde van meet af aan een republikeins ideaal. Tijdens levendige discussies zette hij zijn politieke inzichten uiteen. Hij bepleitte het onvoorwaardelijke herstel van de Grote Raad, de politieke vertegenwoordiging van het volk. Omdat er vanuit de Tuinen twee mislukte samenzweringen ondernomen werden tegen de Medici in 1522, eiste kardinaal Giulio de' Medici de sluiting. Vroeger had Giulio er zelf Machiavelli ontmoet.
[bewerk] Geschiedschrijver voor de Medici
Toen de 26-jarige Lorenzo II de' Medici in mei 1519 stierf aan syfilis, nam kardinaal Giulio de' Medici, paus Clemens VII vanaf september 1523, het roer over in Firenze. Voortaan gaven de Medici Machiavelli kleine bewijzen van welwillendheid. In juni vroeg de kardinaal hem om advies uit te brengen over de toekomst van Firenze. In zijn Verhandeling over de hervorming van de Florentijnse staat na de dood van Lorenzo gaf Machiavelli de absolute macht aan de Medici, maar na het overlijden van Leo en Giulio moest Firenze weer een gemengde republiek worden. De Medici achtten deze hervorming ongeschikt voor hun dynastie. Machiavelli werd in november 1520 benoemd tot officiële geschiedschrijver van de stad Firenze. Hij schreef aan De geschiedenis van Firenze (Istorie Fiorentine) tot in 1525. Uit deze periode dateren een werk over De krijgskunst (Arte della guerra) en de geïdealiseerde levensbeschrijving van een tiran die rond 1300 in Lucca heerste (Het leven van Castruccio Castracani). De antiklerikale Machiavelli moest in mei 1521 zelfs naar het franciscanenklooster van Carpi om een boeteprediker te zoeken voor de komende vastenperiode in Firenze. Hij begon te spotten met de broeders, de opdracht interesseerde hem niet en het leven stemde hem bitter.
[bewerk] Militaire raadgever voor de Medici
Keizer Karel V beschouwde Italië als de kern van het Heilige Roomse Rijk van de Duitse Natie, verdroeg de Franse hegemonie niet en veroverde Lombardije met zijn Duits-Spaanse leger. Op 24 februari 1525 leed Frankrijk onder koning Frans I een vernietigende nederlaag bij Pavia en moest Italië verlaten. Karel V werd de machtigste heerser van Europa.
Op dat moment betrad Machiavelli weer het politieke terrein. Begin 1525 wou hij zijn voltooide De geschiedenis van Firenze persoonlijk aan de paus overhandigen. Tijdens de audiëntie kwam hij met zijn werkelijke verlangens op de proppen. Zonder omweg waarschuwde hij de paus voor het gevaar dat Karel V voor Italië betekende. Hij raadde de paus onvoorwaardelijk verzet tegen de keizer aan. Overal moesten nationale milities gerekruteerd worden, want alleen op die manier kon de barbaarse lawine tot staan gebracht worden. Machiavelli beraamde een nationale onafhankelijkheidsoorlog en wou bij de hoogste instanties geestdrift voor zijn plan opwekken. De paus luisterde lang en aandachtig en toonde zich niet afkerig. Met goedvinden van de paus wijdde Machiavelli zich opnieuw aan het rekruteren van een nationaal leger en de versterking van de stadsmuren van Firenze. In januari 1526 had Machiavelli al een nieuw plan voor nationale milities onder leiding van de gevreesde Medici-condottiero Giovanni dalle Bande Nere.
Paus Clemens VII wou niet onder keizerlijke voogdij staan en vormde op 22 mei 1526 de Heilige Liga van Cognac om de macht van Karel V in Italië te breken. De keizerlijke troepen rukten langzaam op door Italië. Op 8 juni 1526 stuurde de paus Machiavelli als raadsheer naar het leger van de Liga op het krijgstoneel in Boven-Italië. Voor Machiavelli was de dood van Giovanni dalle Bande Nere bij Mantua het einde van alle hoopvolle verwachtingen. De milities konden de opmars van het keizerlijke leger niet stuiten. Op 6 mei 1527 stonden 25.000 Duitse en Spaanse soldaten voor de poorten van Rome. Wat zich de volgende dagen in de stad afspeelde, tart elke verbeelding. Rome werd volkomen verwoest; tussen de 6.000 en 12.000 mensen werden vermoord. De paus moest zich verschansen in de Engelenburcht. Il Sacco di Roma was één van de schandelijkste plunderingen uit zijn geschiedenis. Italië lag aan de voeten van Karel V.
[bewerk] De Florentijnse Republiek vertrouwde Machiavelli niet meer
Op 11 mei 1527 raakte in Firenze bekend hoe in Rome was huisgehouden. Er brak een opstand uit en de Medici werden gedwongen om de stad te verlaten. De staatsinstellingen van Firenze werden weer in democratische zin hervormd; de republiek herrees op 16 mei. Machiavelli zag zijn droom van een Florentijnse republiek in vervulling gaan en solliciteerde dadelijk naar zijn oude functie van secretaris van de Tweede Kanselarij. Maar de republikeinen vertrouwden hem niet meer, want de auteur van De vorst had voortdurend naar de gunst van de Medici gedongen en stond al twee jaar in hun militaire dienst. Op 10 juni 1527 werd zijn kandidatuur overtuigend afgewezen met 555 stemmen tegen 12.
Intussen was zijn gezondheidstoestand sterk achteruit gegaan. Hij had weer veel last van een chronische maagkwaal. Een aantal dagen later stierf de 58-jarige Niccolò Machiavelli op 21 juni 1527, arm en met weinig vrienden. De nieuwe republiek was geen lang leven beschoren, want in 1530 hielpen keizerlijke troepen de Medici nogmaals aan het bewind.
[bewerk] Zijn literaire leven
Machiavelli interesseerde zich voor Italiaanse literatuur. Hij maakte verhalen, toneelstukken, gedichten en carnavalsliederen. Het was een andere Machiavelli die inspiratie haalde uit het privé-leven en meestal het liefdesleven. Aan de verhalen lag een ware gebeurtenis ten grondslag. Hij zette zoveel bekende tijdgenoten voor aap dat hij in Firenze bekend stond om zijn gebrek aan respect voor alles en iedereen. In zijn werken hekelde hij de ondeugden van de mensen, hun wangedrag, dwaasheid en onbetrouwbaarheid. Hij benadrukte dat hij niets onfatsoenlijks en onzedelijks wilde brengen, maar dat was juist wat hij wel deed.
- De alruinwortel (La mandràgola) is zijn bekendste komedie. Dokters laten zich verleiden tot kwakzalverij en priesters laten zich met wat dukaten overhalen om mee te werken aan overspel.
- In Clizia laat de 56-jarige Machiavelli zich kennen als een oude bok die nog wel een groen blaadje lust. In die tijd had hij zelf een hartstochtelijke affaire met de jonge actrice Barbera Salutati.
- De novelle van Belfagor draagt een antifeministisch karakter. Aartsduivel Belfagor wordt naar de aarde gezonden om te onderzoeken of de Florentijnse vrouwen werkelijk zo verschrikkelijk zijn. Hun hoogmoed en spilzucht brengen hem tot zo'n diepe wanhoop dat hij liever naar de hel terugkeert.
- In Dialoog over onze taal brak Machiavelli een lans voor het Florentijns. In een fictief gesprek met Dante weigerde hij het supraregionale taaltje van de hofhoudingen (lingua curiale) te erkennen als basis voor de literatuur. Enkel het Florentijns kon de grondslag voor het standaard-Italiaans vormen. Machiavelli schreef steeds in het dialect van Firenze.
[bewerk] Zijn privé-leven
Het geslacht Machiavelli behoorde ooit tot de adellijke families van Toscane. In de vorige eeuw namen tientallen Machiavelli's prominente politieke functies waar in Firenze. Niccolò Machiavelli werd geboren als zoon van Bernardo Machiavelli en Bartolomea Nelli. Hij had twee oudere zussen Primavera en Margherita en een jongere broer Totto. De familie behoorde wel tot de adelstand, maar heeft echte armoede gekend. Zijn vader was rechtsgeleerde en belastingsambtenaar in dienst van de Medici. Hij hield van mooie uitgaven van klassieke schrijvers, wakkerde de intellectuele interesse van zijn zoon aan en wou hem de ambtenarij binnenloodsen. Zijn moeder schreef religieuze liederen. In zijn latere geschriften sprak Niccolò nooit over zijn moeder en nauwelijks over zijn vader. Over zijn jeugd is weinig bekend. Hij verdiepte zich in de studie van vele Latijnse en Griekse auteurs, waaronder de geschiedschrijver Titus Livius.
In de nazomer van 1501 trouwde Machiavelli met Marietta. Ze hadden acht kinderen, Bernardo, Ludovico, Guido, Piero, Baccina, Totto en twee jonggestorvenen. Marietta toonde zich een liefhebbende en toegewijde echtgenote. Ze bleef zijn welzijn in het oog houden, maakte zich zorgen dat hij zo vaak van huis was, verzocht hem zo gauw mogelijk terug te komen en smeekte herhaaldelijk haar wat meer te schrijven. Marietta had meer recht haar man verwijten te maken. Hij liet zijn vrouw amper deelnemen aan het officiële leven. Het was niet zijn gewoonte haar aan het politieke milieu voor te stellen. In zijn brieven sprak hij met uitzondering over zijn vrouw; hij had het liever over andere minnarijen. Reeds als ambtenaar had Machiavelli het druk met zijn vele minnaressen. Het waren doorgaans kortstondige liefdesavontuurtjes met onbekende vrouwen uit San Casciano en Firenze. Tijdens zijn missies wou hij vrouwen aan de haak slaan. Hij slaagde er niet in zijn driften in toom te houden en noemde het dwaas om de genietingen van de liefde niet ten volle te smaken. Na zijn vrijages wijdde de 50-jarige Machiavelli zich helemaal aan de jonge Barbera Salutati, een verleidelijke actrice met een veelbesproken liefdesleven. Het was een hartstochtelijke verhouding. Als Machiavelli in 1521 gerehabiliteerd werd als burger, was dat grotendeels te danken aan Barbera. Zij verkeerde in hogere kringen en pleitte voor hem bij de Florentijnse notabelen. In de laatste weken van zijn leven legde Machiavelli meermaals de nadruk op het belang van een trouwe gezinsband. In zijn testament sprak hij woorden van dank voor zijn vrouw.
Machiavelli werd vrijwel voortdurend geplaagd door financiële zorgen. Hij was een arme werknemer met een klein salaris. De beloning van de ambtenaren van Firenze was over het algemeen laag. In zijn brieven moest hij herhaaldelijk om geld vragen, want de onkostenvergoeding was nooit toereikend. De Signoria antwoordde soms dat hij maar moest zien hoe hij het zou rooien. Telkens weer moest hij schulden maken. Hij kon ook niet goed met geld omgaan. Op grond van zijn arme afkomst kon hij niet dingen naar hogere ambten.
In zijn correspondentie, vooral met zijn meest toegewijde medewerker Biagio Buonaccorsi, laat Machiavelli zijn kleine kantjes zien. Kroegen, uitspattingen, flirten, gekscheren, een grap uithalen, roddelen, obscene anekdotes, elkaar de ellendigste kwalen toewensen, ruwe discussies, twisten. Over vrouwen wordt niet in stichtende termen gesproken.
[bewerk] De vorst versus Verhandelingen over de eerste tien boeken van Titus Livius
De Verhandelingen over de eerste tien boeken van Titus Livius bevatten de kern van de ideologie van Niccolò Machiavelli. De vorst is slechts een onderdeel van dit ruimer en diepgaander geheel. Machiavelli herhaalde zijn ideologie telkens opnieuw in zijn latere werken zoals Verhandeling over de hervorming van de Florentijnse staat na de dood van Lorenzo, De krijgskunst, Het leven van Castruccio Castracani en De geschiedenis van Firenze.
De vorst is zijn beroemdste werk uit 1513. Het bevat raadgevingen voor vorsten over hoe ze hun staat moeten besturen. Volgens Machiavelli is de ideale vorst zo wreed als een leeuw en zo sluw als een vos. Hij was vol bewondering voor grote staatsmannen, omdat ze eenheid, orde, vrede en voorspoed brengen voor de bevolking. Machiavelli was op zoek naar een principe nuovo (nieuwe vorst) om de vreemdelingen te verdrijven en Italië te herenigen. Toch geeft De vorst een vertekend en gedeeltelijk beeld van zijn politieke opvattingen.
Verhandelingen over de eerste tien boeken van Titus Livius is zijn meesterwerk uit 1519. De Verhandelingen geven een oprecht en volledig beeld van de politieke opvattingen van Machiavelli. Hij wou dat Italië opnieuw een groot en machtig rijk werd zoals in de tijd van de Romeinse Republiek. De staat moet autoritair, repressief, radicaal, sluw, vechtlustig en meedogenloos zijn, want er loeren overal gevaren die de staat bedreigen. De arme en gezagsgetrouwe burgers moeten zich eendrachtig opofferen voor de grootsheid van het vaderland. Voor tirannie is echter geen plaats. Machiavelli kiest voor de gemengde republiek, pleit voor de democratische inbreng van het volk en verdedigt de vrijheden van een beschaafde rechtsstaat. Binnen de staat gelden er wetten en instellingen, buiten de staat heerst de wet van de sterkste. In deze voortdurende strijd is er nood aan grote mannen om eeuwige roem te verwerven voor het vaderland.
De machtspolitiek van de Verhandelingen verschilt niet van De vorst, waardoor de gelijkenissen tussen deze twee werken belangrijker zijn dan de verschillen. In de Verhandelingen bekijkt Machiavelli de staat vooral vanuit het standpunt van republieken; in De vorst beperkt hij zich tot vorstendommen. In een republiek is er meer aandacht voor het volk, vrijheid en beschaving. De Verhandelingen geven ook zware kritiek op de Medici, de Kerk en het christendom. Omdat Machiavelli met De vorst in de gunst van Lorenzo II de' Medici wou komen en in de Verhandelingen vrijuit kon spreken, zijn de verschillen gemakkelijk te verklaren. Machiavelli gaf advies voor zowel republieken als vorsten en veranderde moeiteloos van invalshoek. Deze aspecten zijn zorgvuldige overdenking waard, zowel voor degenen die de vrijheid in een republiek willen bestendigen als voor degenen die eventueel het plan opgevat mochten hebben haar te knechten. (Verhandelingen)
[bewerk] Macht en roem zonder ethiek
Machiavelli wordt in één zin samengevat met Het doel heiligt de middelen. Het heilige doel is in de eerste plaats macht en alle middelen zijn gerechtvaardigd om dat doel te bereiken. Wie slaagt, wordt overladen met roem. Wie faalt, telt niet meer mee. Macht is het hoofdprincipe van Machiavelli. Levert die daad mij macht op? Of zal het mijn macht verzwakken? Daarom keurt hij zinloze wreedheid af, niet omwille van ethische principes. Velen zien in hem de verdediger van dictatuur, het toppunt van immoraliteit.
Veroveren, zijn bezittingen en grondgebied vergroten, is een waarlijk natuurlijke begeerte waarmee wij allen vertrouwd zijn. De mensen die zo iets doen, als zij er althans machtig genoeg toe zijn, worden altijd geprezen en niet gelaakt. Indien zij er evenwel niet de macht toe bezitten en toch ten koste van alles willen veroveren, dwalen zij en moeten hun handelingen worden afgekeurd. (De vorst)
Het heilige doel is in de tweede plaats ook roem, waardoor niet alle middelen gerechtvaardigd zijn om macht te bereiken. Glorie, eer, lof is het nevenprincipe van Machiavelli. Met wreedheden wordt soms wel macht, maar geen faam verkregen. Het is de bedoeling dat de grote staatsmannen en het vaderland overladen worden met onsterfelijke roem, hemelhoog geprezen worden door het nageslacht. Dit principe kan de machtswellust enigszins temperen.
Machiavelli wijst ethiek van de hand op het niveau van de staat. Als het om staatszaken gaat, staat de moraal volledig buiten spel. De staat wordt verheven boven de moraal. Een staat moet zich enkel zorgen maken over zijn eigen voortbestaan en alle middelen zijn geoorloofd. Ethische overwegingen zijn hier niet op hun plaats.
Waar het voortbestaan van het vaderland op het spel staat, mag het geen punt van discussie zijn of iets rechtvaardig of onrechtvaardig, menselijk of wreed, eervol of vernederend is; dan dient men resoluut te kiezen voor de oplossing die het voortbestaan garandeert en de vrijheid instandhoudt. (Verhandelingen)
Daarbij is nog in het oog te houden dat de handelingen van de mensen en vooral van de vorsten die door geen rechter berecht kunnen worden, altijd naar het resultaat beoordeeld worden. Een vorst moet er dus voor zorgen dat hij overwint en de staat in stand houdt. De middelen die daartoe worden aangewend, zullen altijd eervol moeten zijn; zij zullen door iedereen geprezen worden. (De vorst)
[bewerk] Weerklank
Machiavelli heeft nooit gedacht dat zijn openhartigheid hem wereldberoemd zou maken. In latere eeuwen werd zijn naam vaak verworpen omdat de morele context ontbreekt, maar de laatste anderhalve eeuw is de waardering gegroeid. Machiavelli maakte de eerste wetenschappelijke studies van de politiek en droeg als eerste een politieke leer uit.
In de jaren 1860 tot 1870 was hij de profeet van de Italiaanse eenmakingsstrijd (Risorgimento). Zijn werk werd bewonderd door de dictators Napoleon Bonaparte, Benito Mussolini en Jozef Stalin, waardoor zijn naam enigzins 'besmet' is geraakt. Evenwel wordt hij nog steeds veel gelezen.
De Italiaanse politicoloog Antonio Negri beschouwt Machiavelli als onderdeel van de moderniteit en de liberale traditie. Zijn observaties over het gedrag van heersers zijn in Negri's lezing geen adviezen aan die heersers, maar juist aan republikeinse strijders.
[bewerk] Literatuur
- Machiavelli, Discorsi, gedachten over Staat en Politiek, Nederlandse vertaling door Paul van Heck, ISBN 9026309694
- Machiavelli, De vorst, Nederlandse vertaling door J.F. Otten, ISBN 9060547160
- Machiavelli, De heerser, Nederlandse vertaling door Frans van Dooren, ISBN 9025315410
- Niccolò Machiavelli, denker en cynicus, Karl Mittermaier, ISBN 9051212992
- Il Sorriso di Niccolò: Storia di Machiavelli van Maurizio Viroli
- Machiavelli - The Art Of War
 |
Meer afbeeldingen die bij dit onderwerp horen kunt u vinden op de pagina Niccolò Machiavelli op Wikimedia Commons. |
