Geschiedenis van de Joden in Nederland
De geschiedenis van de Joden in Nederland begint vanaf de tweede helft van de Middeleeuwen.
Inhoud |
[bewerk] Middeleeuwen
Reeds in de - latere - Middeleeuwen hebben er Joden in Nederland (toen nog de Noordelijke Nederlanden genaamd en deel uitmakend van het Duitse Rijk) gewoond, al is er niet veel over hen bekend. Wat we wel weten is dat er in de 13e en 14e eeuw als joodse gemeenschappen waren in Limburg, Gelderland en Brabant. De Maastrichtse Jodenstraat uit 1295 geldt als het oudste bewijs van hun bestaan in Nederland. Tijdens de pest epidemie, die woedde tussen 1347–1349, werden de meesten van hen als zondebokken verdreven.
Daar de Joden geen eigen gebied hadden en daardoor geen eigen lokale heersers, vielen ze rechtstreeks onder de Duitse keizer. Deze kon lager geplaatste hoogwaardigheidsbekleders het recht geven om Joden onder hun hoede te nemen. Een hertog of graaf kon dan bijvoorbeeld een zakelijk beroep op de diensten van Joden doen, diensten die met name op het gebied van het kredietwezen lagen.
[bewerk] Pogrom, 1348
In de Middeleeuwen heeft zich ook de enige Jodenpogrom voorgedaan die Nederland heeft gekend. In 1348 vond er een pestepidemie plaats en de Joden werden ervan beschuldigd dat zij de bronnen en de waterputten zouden hebben vergiftigd waardoor deze ziekte zou zijn uitgebroken. Als gevolg hiervan werden in het jaar daarop, in 1349, in diverse IJsselsteden alsook in Arnhem, Nijmegen en Utrecht alle daar woonachtige Joden levend verbrand.
De eeuw daarop, de 15e eeuw, ging de positie van de Joden er (weer) wat op vooruit. Er werden Jodenbrieven uitgegeven die de Joden in staat stelden zich (opnieuw) in het kredietwezen te begeven; de rentes die ze daarbij in rekening brachten konden oplopen tot over de veertig procent per jaar.
Al met al waren het tamelijk kleine aantallen Joden die toentertijd in Nederland leefden. In tegenstelling tot in andere Europese landen, hoefden Joden in Nederland niet in aparte gebieden (getto's te wonen. Ook hoefden ze geen merkteken te dragen. Wel waren verreweg de meeste beroepen verboden voor Joden, mochten Joden absoluut geen opmerkingen maken over het Christendom en mochten ze alleen in eigen kring trouwen.
[bewerk] Immigranten
Pas na de Middeleeuwen kwamen er grote groepen Joden Nederland binnen.
De eerste grote groep Joden kwam naar Nederland in het begin van de 16de eeuw aan. Deze groep was afkomstig uit Spanje en Portugal, de Sefardische Joden. Deze Joden waren op de vlucht voor de inquisitie, waardoor ze de keuze hadden: bekeren tot het Christendom of vertrekken. De Joden trokken naar het noorden, in aanvang vooral naar Antwerpen. Aan het eind van de 16de eeuw zochten ze ook een heenkomen in Amsterdam. Met 10.000 Joden was Amsterdam rond 1700 de grootste joodse gemeenschap in West-Europa. De Sefardische Joden zijn tot op heden te herkennen aan achternamen zoals Pereira, Cardozo, Nunes, De Pinto of Vas Dias. Vele Sefardische Joden waren al in goede doen toen ze in Nederland terecht kwamen. Uit hun land van oorsprong - Portugal of Spanje - namen ze handelscontacten mee. Spanje en Portugal waren toen immers grote spelers op het wereldtoneel en ook sterk vertegenwoordigd in de handel. De Sefarden financierden onder andere reizen van de Oost-Indische Compagnie en traden ook op als huisbankiers van de Oranjes. In de 18e eeuw speelden ze een belangrijke rol in het culturele leven. Ook in Nederland kwamen de Sefarden veelal in de handel terecht (een groot aantal beroepen was nog steeds verboden voor Joden). De Sefarden pikten ook de Gouden Eeuw mee, een tijd waarin handelaren nog rijker werden.
In het midden van de 17de eeuw woedde de dertigjarige oorlog bij onze Oosterburen, tijdens die oorlog nam ook de vervolging van de joden toe. Hoogduitse en Oost-Europese Joden weken uit naar Nederland. Ze worden Askenazische Joden genoemd en komen uit landen als Duitsland, Polen en Rusland. Aan hun achternamen is deze afstamming nog te zien, bijvoorbeeld Polak, Hamburger, Moszkowicz en Van Praag. De Askenazische Joden kozen later ook vaak namen van dieren of vruchten tot achternaam zoals: De Hond, De Haan, Schaap, Appel en Citroen. In tegenstelling tot de Sefardische Joden waren de Askenazische Joden bepaald niet rijk, ze vonden hun werk op het platteland (als dagarbeider of turfsteker), in de ambulante handel of als kleine neringdoenden vooral op markten.
Beide groepen leefden jarenlang geïsoleerd van elkaar, en hadden in Amsterdam elk hun eigen synagoge.
[bewerk] Discriminatie
De Joden in Nederland mochten in het overwegend protestantse Nederland oorspronkelijk vrijwel geen enkel beroep uitoefenen. Sommigen zochten hun heil in het kredietwezen of de handel, verreweg de meesten probeerden echter als venter, marskramer of los/vaste arbeider wat te verdienen. De gilden verzetten zich in 1748 tegen de levendige straathandel. Handhaving van de strenge regels leverde rellen op en kritiek van de invloedrijke Isaac de Pinto.
[bewerk] Franse Tijd
Begin 1795 trok het Franse leger over de bevroren rivieren de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden binnen. Dit is het begin van de Franse Tijd. De Fransen namen de macht over van de regentenaristocratie en legden daarmee de basis voor de Bataafse Republiek en de eenheidsstaat zoals die er nu uitziet. Niet lang na de komst van de Fransen richtte een kleine groep Joden onder leiding van Mozes Asser in Amsterdam een patriottenclub op. Onder de naam Felix Libertate (Gelukkig door Vrijheid) hielden zij in een lokaal aan de Nes hun eerste openbare vergadering met de bedoeling zich actief in te zetten voor gelijke rechten voor alle Joodse burgers in Nederland. De tijd leek rijp voor dit streven, omdat het nieuwe bewind met gevestigde tradities leek te willen breken. Dit was immers de tijd van de Verlichting, een tijd van nieuw elan. Om zich van aandacht verzekerd te weten, richtten de Libertate-leden zich onophoudelijk met rekesten tot de leden van de Nationale Vergadering.
De Nationale vergadering van de Bataafse Republiek (de toenmalige regering) stelde de Joden op 2 september 1796 volledig gelijk aan de leden van andere (religieuze) gezindten. Per die datum werd een besluit afgekondigd dat geen Jood zal worden uitgeslooten van eenige rechten of voordeelen die aan het Bataafsch Burgerregt verknocht zyn. Dat de Vergadering met het gelijkheidsideaal instemde was niet zo verwonderlijk tegen de achtergrond van het tijdens de Franse Revolutie gehanteerde adagium van 'Vrijheid, gelijkheid en broederschap'. In hetzelfde jaar (1796) werd de uitsluiting van Joden van het lidmaatschap van gilden ongedaan gemaakt. Met het aannemen van het decreet werd weliswaar een belangrijke stap gezet in het emancipatieproces van de Nederlandse Joden, maar voltooid was dat allerminst. Na 1796 drongen zij slechts langzaam door tot andere beroepen. De burgerlijke gelijkstelling was vooral van toepassing op mannen die het maatschappelijk al hadden gemaakt. Aan vrouwen, kleine zelfstandigen en zeker voor de grote massa van het zogenoemde lompenproletariaat gingen de positieve effecten van het inburgeringsdecreet voorbij. Voor de wet waren Joden nu weliswaar gelijk aan andere Nederlanders, maar in de praktijk was dat nog lang niet het geval. In Amsterdam, de enige West-Europese stad die voor de Franse Revolutie op geen enkele wijze de immigratie van Joden had beperkt, was de rechtsongelijkheid nog steeds sterk merkbaar. Zeker zestig procent van de Joden leefde geheel of gedeeltelijk van de bedeling. Het tij keerde, toen zij zich rond 1850 op de golven van de economische vooruitgang, als een Joodse middenklasse konden profileren. Een voorbeeld van deze ontwikkeling is de Joodse ondernemer Tuschinski.
De Franse koning Lodewijk Napoleon rekende de Joden tot de “Hollandse natie” en dus niet meer tot een aparte gemeenschap. De Joodse gemeenten bundelde hij door instelling van het Opperconsistorie (1808). Koning Willem I maakte van dit consistorie in 1814 de 'Hoofdcommissie tot de Zaken der Israëlieten'. Het consistorie werd later onderverdeeld in een apart Nederlands-Israëlitisch (voor de Asjkenasisiche Joden) en een Portugees-Israëlitisch kerkgenootschap (voor de Sefardische Joden). Hoewel er nog steeds een scheiding was tussen Asjkenazie en Sefarden waren de inkomensverschillen tussen beide groepen Joden afgenomen. Na de Gouden Eeuw waren de Sefarden armer geworden en de Asjkenazie iets rijker. In de 19e eeuw behoorden de meeste Joden tot de onderste tree van de economie. Sefardische en Asjkenasische Joden gingen meer met elkaar om en begonnen ook meer onderling te trouwen.
Bij de invoering van de Burgerlijke Stand eistte Napoleon in 1811 dat ook joden een achternaam zouden aannemen, waarbij het gebruik van namen van steden uit het beloofde land verboden werd. Bovendien werd gewerkt aan een nieuwe bijbelvertaling, die zowel voor joden als christenen aanvaardbaar zou zijn. Het gebruik van het Jiddisch werd ontmoedigd om de emancipatie te bevorderen.
[bewerk] Emancipatie
Met de opkomst rond de eeuwwisseling van het socialisme en de vakbeweging begon er ineens iets ten goede van de grote massa kansarmen te veranderen. Die ontwikkeling was mede te danken aan de inspanningen van de Joodse oudpoliticus en medeoprichter van de socialistische SDAP, Henri Polak. Als voorzitter van de Algemene Nederlandse Diamantbewerkers Bond stond hij aan de wieg van een vereniging, die na de oorlog model zou staan voor de moderne vakbeweging. Ook de Communistische Partij Nederland met de Jood Saul (later Paul) de Groot als leider trok veel Joodse leden. Het zionisme, dat de vestiging van een Joodse staat propageerde, vond in Nederland weinig aanhangers. Wel waren er diverse opleidingscentra voor pionierswerk in Palestina en bestond er een zionistische jeugdorganisatie. De rechtstreekse bemoeienis van de arbeidersbeweging bracht het emancipatieproces van de grote groep arme Joden in een stroomversnelling. De invoering in 1919 van het algemene kiesrecht voor mannen en vrouwen was de voltooiing van dat lange proces.
[bewerk] Vluchtelingen in de jaren dertig
Nadat de nazi’s in buurland Duitsland in 1933 aan de macht kwamen en in 1935 de Neurenberger rassenwetten invoerden die de Joden alle burgerrechten ontnamen, kwam een stroom Joodse vluchtelingen op gang richting Nederland. Tot dan toe had Nederland een liberaal toelatingsbeleid, dat vluchtelingen in staat stelde vrij gemakkelijk asiel te krijgen. Vanaf 1935 verscherpte de regering echter de eisen: alleen bemiddelde Joodse vluchtelingen werden nog toegelaten, anderen moesten bewijzen bij terugkeer naar hun woonplaats in levensgevaar te verkeren, wilden ze kans maken op een verblijfsvergunning. Dit bewijs was echter lastig te leveren, zodat weinig Duitse Joden het land binnen geraakten.
De regering had meerdere redenen voor deze verscherping. Om te beginnen had de wereldwijde economische malaise ook in Nederland tot torenhoge inflatie en werkloosheid geleid. Een omvangrijke stroom vluchtelingen kon het land in deze omstandigheden niet aan, redeneerde het kabinet. In de tweede plaats vreesde de regering dat de toelating van Joden het opkomende antisemitisme in de kaart speelde. Hoe meer Joden Nederland toeliet, des te meer aanleiding de bevolking had om hen te haten, dacht men. Het groeiende ledenaantal van de nationaal-socialistische NSB werd met argusogen bekeken.
In de aanloop naar de oorlog scherpte Nederland de toelatingseisen nog verder aan en werd de grens uiteindelijk geheel gesloten voor Joodse vluchtelingen. De Anschluss van Oostenrijk bij Duitsland in 1938 en de Kristallnacht in datzelfde jaar veroorzaakten een nog grotere stroom Joodse vluchtelingen. In mei 1938 bepaalde minister van Justitie Carel Goseling dat Joden voortaan als ongewenste vreemdelingen werden beschouwd. Juist toen Joodse vluchtelingen konden bewijzen in levensgevaar te verkeren, ging de grens op slot. Nederland verscherpte zijn toelatingsbeleid ook om niet uit de pas te lopen bij andere staten in Europa. Als andere staten strengere eisen stelden, kon Nederland wel eens een vrijhaven worden voor vluchtelingen, dacht het kabinet.
[bewerk] Holocaust
In de Tweede Wereldoorlog vond de Holocaust plaats. Op 19 mei 1941 nam de top van het Duitse Reichskommissariat (Seyss-Inquart en zijn vier Generalkommissare) het besluit dat alle Joden uit Nederland zouden moeten verdwijnen. Hun totale vermogen zou onder leiding van de Generalkommissar für Finanz und Wirtschaft als sluitstuk van de uitplundering van de Joden worden opgevorderd om de operatie te betalen. De Joden zouden dus hun eigen deportatie moeten betalen. Nadat de Duitse bezetters ook in Nederland allerlei beperkende en discriminerende maatregelen tegen Joden hadden ingevoerd, kwamen vanaf 1942 de razzia's op gang. Veel Nederlanders namen Joodse onderduikers in huis op, maar er waren ook die de Duitsers hielpen bij de opsporing, meest leden van de Duitsgezinde Nationaal-Socialistische Beweging (NSB). Van de naar schatting 140.000 Joden die Nederland in mei 1940 telde, zijn er ongeveer 101.800 vermoord. Sommigen, zoals Anne Frank en Etty Hillesum, zijn door dagboeken beroemd geworden. De meeste anderen waren minder bekend, buiten hun werk, gemeenschap en families om. Allen werden geëxecuteerd, in vernietigingskampen vergast, doodgemarteld, verhongerd of op andere wijze om het leven gebracht. In totaal zijn in Europa door de nazi's naar schatting zes miljoen Joden omgebracht, een genocide die in onze regio zijn weerga niet kent. Nederland kende, op Polen na, de grootste jodenvernietiging van Europa: 87 procent van de joodse bevolking overleefde de Duitse bezetting niet. Op http://www.joodsmonument.nl/ kan gezocht worden naar in WO II omgekomen Joden.
Niet alle Nederlanders hebben dit zonder verzet laten gebeuren en degenen die Joden bij zich thuis lieten onderduiken liepen daarbij grote risico's voor hun eigen bestaan. Ook onder hen zijn slachtoffers gevallen. 4513 personen hebben voor hun dappere daad inmiddels een onderscheiding gekregen van Yad Vashem.
[bewerk] Langzaam herstel
De weinigen die na de oorlog uit de kampen konden terugkeerden waren getraumatiseerd, berooid en/of van al hun bezittingen beroofd. Hun woningen van voor de oorlog bijvoorbeeld waren inmiddels door anderen bewoond en zij moesten zich een plek hervinden, vaak zonder hulp van familie die omgebracht was. Bij jonge mensen was vaak hun studietijd volledig verstoord. Vele overlevenden trokken naar Israël, anderen probeerden in Nederland hun leven weer voort te zetten.
Het heeft lang geduurd voordat het Nederlandse Jodendom zich van deze trauma's heeft kunnen herstellen. Niet alleen de overlevenden van de Holocaust zelf, maar ook hun kinderen (de tweede generatie oorlogsslachtoffers), leefden met voortdurende gedachten aan de confrontatie met de dood onder de vreselijkste omstandigheden.
De laatste jaren herstelt het Jodendom zich verder en richt men zich steeds meer op de positieve aspecten van het Joods zijn, al blijft het voor de huidige Nederlandse Joden vaak beladen om met buitenstaanders over de eigen afstamming te spreken.
Tegenwoordig krijgen uitingen van antisemitisme (haat tegen Joden) een extra lading door de individuele en collectieve herinneringen aan de sjoa (holocaust). Veel mensen ergeren zich ook aan het feit dat veel tegenstanders van de politiek van de staat Israël geen onderscheid kunnen (en/of willen) maken tussen Joden in Nederland en Israëliers. Veel Joden zijn tegenstanders van het Israëlische beleid, maar worden toch hiermee geassocieerd. Mede hierdoor worden Joodse Nederlanders regelmatig het slachtoffer van antisemitische uitingen en fysieke bedreigingen, vaak door allochtone jongeren die zich verbonden voelen met de Palestijnen. In Amsterdam is het bijvoorbeeld al gevaarlijk om met bijvoorbeeld een keppeltje op over straat te lopen, iets wat ooit geen probleem was.
Volgens een telling uit 2000 verricht door het Joods Maatschappelijk Werk woonden er op dat moment (2000) tussen de 41.000 en 45.000 Joden in Nederland. Hierbij heeft het Joods Maatschappelijk Werk zowel moeder- als vaderjoden meegeteld. Iedereen met één Joodse ouder werd zo aangemerkt als zijnde Joods. Volgens de Joodse wetten is alleen iemand met een Joodse moeder Joods. Met die wetten (voortkomend uit de Tenach) is bij de telling geen rekening gehouden. Ook bekeerlingen (mensen die zich bekeerd hebben tot het Joods geloof) zijn meegeteld.
[bewerk] Literatuur
- Geschiedenis van de Joden in Nederland, onder redactie van J.C.H. Blom, R.G. Fuksmansfeld en I. Schöffer, 1995, Uitgeverij Balans te Amsterdam, ISBN 90-5018-296-8
[bewerk] Externe links
- Joods Historisch Museum, Amsterdam
- www.joods.nl
- CIDI Joden in Nederland en België
- 20 eeuwen Nederland (als bron gebruikt voor de Middeleeuwen)
