Wallis
vanuit Wikipedia, die vrye ensiklopedie.
|
|||
| Nasionale leuse: Cymru am byth (Wallies: Wallis vir altyd) |
|||
 |
|||
 Wales's location relative to most of the British Isles (other parts of the UK shown on the map are in pink). |
|||
| Amptelike tale | Engels, Wallies | ||
| Hoofstad | Cardiff | ||
| Grootste stad | Cardiff | ||
| Eerste MInister | Rhodri Morgan | ||
| Oppervlak - Totaal |
Geranglys 3de in die VK 20 779 vk km |
||
| Bevolking - Totaal (2001) - Totaal 2004) - Bevolkingsdigtheid |
Geranglys 3de in die VK 2 903 085 2,95 miljoen 140/vk km |
||
| NUTS 1 | UKL | ||
| Geldeenheid | Pond sterling (£) (GBP) | ||
| Tydsone | UTC, Britse Somertyd: UTC +1 | ||
| Nasionale blom | Prei, Affodil | ||
| Beskermheilige | Sint David | ||
| Volkslied | Hen Wlad Fy Nhadau | ||
Wallis (Engels: Wales, Wallies: Cymru) is een van die vier deelstate van die Verenigde Koninkryk. Dit lê in die suid-weste van Groot-Brittanje en word deur die Engelse graafskappe (counties) Cheshire, Shropshire, Herefordshire en Gloucestershire in die ooste, die Kanaal van Bristol in die suide, die Sint-Joris-Kanaal (St. George's Channel) in die suide en die Ierse See in die weste en noorde begrens.
Soms word na Wallis ook as die Vorstedom van Wallies (Engels: Principality of Wales, Wallies: Tywysogaeth Cymru) verwys, alhoewel die Prins van Wallis nie by die regering van Wallies betrokke is nie en hierdie naam nie deur alle bewoners van Wallis goedgekeur word nie.
Wallis het nooit as 'n soewereine staat bestaan nie, en die Walliese deelkoninkryke is in 1282 deur Engeland geannekseer, nadat die Engelse koning Edward I in die Slag van Cilmeri 'n oorwinning oor die Walliese monarg Llywelyn II behaal het. Die Walliese Reg is egter in sommige plekke tot by die nuwe wetgewing oor regsake in Wallis (Laws in Wales Acts) in die jare 1535 tot 1542 bybehou.
Cardiff is sedert 1955 die hoofstad van Wallis, terwyl die Prins of Wallis 'n amptelike residensie in Caernarfon het. Die plaaslike parlement, die Nasionale Vergadering van Wallis, is in 1999 gevorm. Sy bevoegdhede sal in 2007 uitgebrei word.
[wysig] Etimologie
Die naam Wallis is afgelei van die Germaanse woord walha, wat "vreemdeling" of "buitelander" beteken. Met die Romanisering van die Keltiese bewoners van Gallië het die woord 'n nuwe betekenis gekry en voortaan na Romaniese volke verwys. Hierdie betekenis word nog steeds in name soos Wale en Wallonië (in België), Walagye (in Roemenië) en die einding -wall in Cornwall bewaar.
Die Walliese naam vir Wallis is Cymru, wat in Oud-Wallies na die bewoners van die landelike gebiede verwys het. Volgens Middeleeuse legendes is dit afgelei van die oorspronklike koning van Cymru, Camber, die seun van Brutus, die eerste koning van Brittanje. Die naam Cymru is nou verwant met plekname in Noord-Engeland soos Cumberland en Cumbria.
[wysig] Geografie
Wales lê op 'n skiereiland in die sentrale weste van Groot-Brittanje en beslaan 'n oppervlak van 20 779 vierkante kilometer. Dit is sowat 274 kilometer lank en 97 kilometer wyd. Wales het 'n kuslyn van meer as 1 200 kilometer en sluit 'n aantal eilande in, waarvan Anglesey in die noordweste die grootste is.
Die mees digbevolkte gebiede lê in Suid-Wallis, met die stede Cardiff, Swansea en Newport. Hierdie gebied is ook die nywerheidsentrum van Wallis.
Die meeste van Wallis se verskillende landskapsvorme is bergagtige gebiede, veral in die noordelike en sentrale gedeeltes. Die bergreekse is tydens die laaste ystydperk gevorm, met die Snowdon (Wallies: Yr Wyddfa) in Snowdonië as die hoogste bergspits (1 085 meter). Die Brecon Beacons lê in die suide, terwyl die Kambriese Berge (Engels: Cambrian Mountains) in die hartland van Wallis verrys. Die aarde se vroegste geologiese tydperk in die Paleosoïkum, die Kambrium, is na die Kambriese bergreeks vernoem.
Die huidige grens tussen Wallis en Engeland is grotendeels in die 16de eeu willekeurig vasgelê en volg hoofsaaklik die Middeleeuse feodale grenslyne. Die grenslyn skei Knighton van sy spoorwegstasie, sny Church Stoke van die res van Wallis af en loop dwarsdeur die dorp Llanymynech.
Die Sewe Wonders van Wallis is 'n tradisionele lys van sewe geografiese en kulturele bakens in Wallis: Snowdon (die hoogste berg), die klokke van Gresford met hulle kenmerkende gelui in die Middeleeuse Allerheilige-kerk, die Llangollen-brug (wat in 1347 oor die Deerivier opgerig is), die Bron van Sint Winefride ('n pelgrimsoord naby Holywell in Flintshire), die Toring van Wrexham ('n 16de eeuse toring van die Sint Giles-kerk in Wrexham), die Venynbome van Overton (baie oue venynbome op die begraafplaas van St Mary's in Overton-on-Dee) en Pistyll Rhaeadr (met 75 meter die hoogste waterval in Wallis).
[wysig] Geskiedenis
Die eerste menslike nedersetting in die huidige Wallis het teen die einde van die laaste ystydperk ontstaan. In die Romeinse tydperk is Wallis die tuisland van 'n aantal stamme, waarvan die Silures in die noordooste en die Ordovices in die sentrale en noord-westelike gebiede die belangrikste is. Die Romeine rig tydens hulle heerskappy in Brittanje 'n lyn van forte op, waarvan die mees westelike naby Maridunum (die huidige Carmarthen) ontstaan het, en ontgin goud in Dolaucothi in die huidige Carmarthenshire. Hulle het blykbar nog verder weswaarts voorgedring. Een van die bekendste Romeine geboue is die vesting van Isca (die huidige Caerleon) met sy pragtige amfiteater. Tydens die 4de eeu voer die Romeine die Christelike godsdiens in Wallis in.
Ná die ondergang van die Romeinse Ryk in Brittanje omtrent 410 is Wallis in 'n aantal koninkryke verdeel. Danksy die bergagtige topografie en die weerstand van die plaaslike bevolking misluk alle pogings van Angel-Saksiese stamme om Wallis te verower. Die Angel-Saksiese koning Offa van Mercia slaag egter daarin om 'n Walliese gebied in die huidige Powys by sy ryk in te lyf en laat langs die grenslyn die sogenaamde Offa-wal oprig.
Die oostelike gebiede, wat deur die Engelse setlaars verower is, staan in Wallies bekend as die Lloegyr, die "Verlore Lande". In die huidige spelling Lloegr word dit ook die Walliese naam vir Engeland. In die Angel-Saksiese dialekte staan die Walliesers bekend as Walha (letterlik: "vreemdeling" of "buitelander"). Die Walliesers verwys na hulleself tot by die 12de eeu as die Brythoniaid (Britone), alhoewel die huidige terme Cymru en y Cymry al in 633 deur Aneirin oorlewer is.
As gevolg van die Normandiese verowering van Engeland is die Walliese onafhanklikheid geleidelik ondermyn. Edward I van Engeland behaal in 1282 'n oorwinning oor Llywelyn die Laaste, die laaste onafhanklike vors van Wallis. Edward laat 'n aantal kastele soos Beaumaris, Caernarfon, Conwy en Harlech oprig om die Walliesers in bedwang te hou. Met die Wet oor die Regspraak in Wallis van 1535 word Wallis onder die heerskappy van Hendrik VIII van Engeland, 'n heerser met Walliese voorvaders, geannekseer. Die Wallis-en-Berwick-Wet van 1746 bepaal dat alle Engelse wette outomaties ook in Wallis (en Berwick, 'n stad digby die Engels-Skotse grens) aangewend sou word, tensy deur die wet anders bepaal word.
Tydens die 20ste eeu herleef die Walliese nasionale bewussyn. Plaid Cymru is die leidende organisasie in 'n onafhanklikheidsbeweging, wat die selfregering van Wallis opeis. Vanaf 1955 word die term Engeland en Wallis vir alle gebiede gebruik, waar Engelse reg aangewend word. Terselfdertyd word Cardiff tot die hoofstad van Wallis verklaar. Uit vrees oor die moontlike uitwissing van die Walliese taal word in 1962 die Walliese Taalgenootskap gestig. In 1966 slaag Plaid Cymru daarin om die setel van die kiesafdeling Carmarthen te wen. Vir 'n kort tydperk is daar selfs geweldpleging deur Walliese nasionaliste van die Free Wales Army en Mudiad Amddiffyn Cymru (AMC - "Walliese Weerstandsbeweging"). Die Wallis-en-Berwick-Wet is in 1969 ten opsigte van Wallis herroep. 'n Wettelike definisie van Wallis is ingevoer en die grenslyn met Engeland afgebaken.
Die Walliesers het die voorgestelde skepping van 'n eie parlement in Wallies in 1979 eers met 'n oorweldigende meerderheid in 'n referendum afgekeur, maar stem in 1997 ten gunste van 'n eie volksraad. Die Nasionale Vergadering van Wallis, wat sedert 1999 bestaan, besluit veral oor en beheer die regering se begroting vir Wallis.
 |
Keltiese gebiede in Europa |  |
|---|---|---|
