Birleşik Krallık

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Büyük Britanya ve Kuzey İrlanda
Birleşik Krallığı
United Kingdom of Great Britain
and Northern Ireland


Birleşik Krallık Bayrağı	Birleşik Krallık Arması

Slogan : Dieu et mon droit
Fransızca:("Tanrı ve Hakkım")

Resmi dil

Yok, uygulamada¹ İngilizce, Galce, İskoç dili, İrlandaca

En büyük kent

Siyasi sistem

Kraliçe

Yüzölçümü
- Toplam
- Su %'si

Ülkeler arasında 76'ıncı
244.820 km²
%1,3

Nüfus
- Toplam
- Nüfus yoğunluğu

Ülkeler arasında 21'inci
60.094.648
249/km²

Para birimi

İngiliz Sterlini (£ - GBP)

Saat dilimi
-Yaz saati

GMT (UTC+0)
BST (UTC +1)

Kuruluşu

1 Ocak 1801

AB'ne üyelik tarihi

1 Ocak 1973

Ulusal marş

God Save the Queen ²

İnternet alan adı

.uk ³

Uluslararası telefon kodu

¹ Resmi olarak tanınan bölgesel diller: Galler'de: Galce; İskoçya'da: İskoç dili ve Kuzey İrlanda'da İrlandaca.
² gayriresmi
³ ISO 3166-1 listesinde .gb olarak geçmektedir ancak kullanılmamaktadır.

Birleşik Krallık (United Kingdom), Büyük Britanya adasında yeralan İngiltere, İskoçya, Galler ile İrlanda Adasında yeralan Kuzey İrlanda'dan oluşur. Bu ülkeler, Kuzey Denizi'nde, Avrupa kıtasının batısında Britanya Adaları'nda yer alırlar.

Krallık'a ait bir takım başka adalar da vardır: Wight Adası (İngiltere'nin güneyinde), Lundy (Devon ve Galler arasında), Scilly Adaları (İngiltere'nin güneyinde), Anglesey (Galler'in kuzeybatısında) ve İskoçya yakınlarındaki Hebrid Adaları, Orkney Adaları ve Shetland Adaları.

Man Adası ve Manş Adaları (Jersey, Guernsey, Alderney ve Sark adaları) coğrafi olarak Krallık'a bağlı olsa da, resmi açıdan özel statüleri vardır ve yine resmi olarak Krallık'ın parçası sayılmazlar, ancak ona bağımlıdırlar (Dependencies of the Crown). Bu adalar Avrupa Birliği'ne de dahil değildirler.

[değiştir] Devlet yapısı

İkinci Elizabeth

Birleşik Krallık Başbakanı Tony Blair

Resmi devlet başkanı: Kral ya da kraliçe. Bölgeli serbest seçimler, parlamenter demokrasi.

Yürütme gücü: Başbakan önderliğindeki hükümet.

[değiştir] Kraliyet ailesi

Monark: Kraliçe 2'nci Elizabeth.
Monark, resmi olarak aynı zamanda İngiliz Milletler Topluluğu'na bağlı (Kanada ve Avustralya'yı da içeren) bazı ülkelerin de devlet başkanıdır.
Kraliçenin eşi: Prens Philip.
Taht varisleri: Prens Charles, ondan sonra onun en büyük oğlu Prens William, ondan sonra Prens Harry.
Elizabeth ve Philip'in diğer çocukları: Prenses Anne, Prens Andrew, Prens Edward.
Kraliçenin annesi: Elizabeth Bowes-Lyon (ölümü: 30 Mart 2002).

[değiştir] Yasama gücü

Dünyanın en eskilerinden olan parlamento, iki bölümden oluşur: üyeleri (en çok) beşer yıllık dönemler için seçilen Avam Kamarası (House of Commons) ve çoğunluğunu soyluların oluşturduğu, üyeliğin genellikle babadan oğula geçtiği Lordlar Kamarası (House of Lords). 2001'de Lordlar Kamarası'na üyeliğin çağdaşlaştırılması için bir reform çalışması başlatılmıştır. Parlementer Monarşik bir yönetim yapısına sahip olan Birleşik Krallık'ta hükümetin başında Başbakan ve devletin başında Kraliçe bulunur. Kraliçenin sembolik devlet başkanlığı konumuna karşın yasama görevi parlamentoya aittir.

İngiltere Parlamenter rejimin doğduğu ve halen uygulandığı ülkedir buradaki parlamenter rejime “Westminster Modeli” adı da verilmektedir. İngiltere’de uygulanan bu modelde yasama gücü halkın temsilcilerinin oluşturduğu yasama organında vücut bulur. Bu güc başka hiçbir kurum tarafından paylaşılamaz. Üstelik, serbest ve hakça seçimlerle temsilcilikleri tescil olunmuş bulunan milletvekilleri halk adına siyasal karar alma yetkisine meşru olarak sahip olan tek heyettir. Çünkü, egemen olan iradeyi temsil yetkisi meşru olarak tescil edilmiş olanlar onlardır. Halk (seçmenler) bu gücü onlara seçildikleri yasal süre boyunca kullanmak üzere devir ve teslim ettiğini seçim işlemiyle tescil etmiş bulunmaktadır. Dolayısıyla, halkın (seçmenin) temsilcisi konumunda bulunan parlamento (uygulamada alt-meclis konumundaki Avam Kamarası üyeleri) her türlü konuda meşru otoriteye dayalı karar alma yetkisine sahiptirler. Onlar, ancak seçim döneminde halka siyasal kararları dolayısıyla hesap verirler. Halk (seçmen) bunları onaylamıyorsa, onlara oy vermemek suretiyle tercihini belirtir. Bu kararların kaldırılması veya yerine yeni kararların alınması bir dönem sonra seçilecek olan temsilcilerin görevidir. Bu uygulamada halkın siyasal sistemin yönetimine doğrudan doğruya bir etkisi yoktur; halk kararları ancak dolaylı olarak etkiler.

İngiltere’deki parlamenter rejim uygulamasında dikkati çeken başlıca özellikleri de sıralamakta yarar bulunmaktadır:

• Yasama organı iki meclisli olup alt meclis siyasal egemenliğin kullanıcısı durumundadır.

• Parti hükümeti esastır; ve yürütme gücünü kullanan başbakan ve bakanlar kurulu, aynı zamanda yasamayla kaynaşmıştır ve onu etkisi altında tutar.

• Bu rejim iki partili bir parti sistemine dayalı olarak çalışır.

• Sağ-sol ayırımı sosyal sınıf esasına dayalı tek bir boyuttan ibaret bir yalınlık içerir.

• Seçim sistemi dar bölge ve çoğunluk esasına göre düzenlenmiştir.

• Merkezi ve üniter bir yönetim sistemi egemendir. Yazılı olmayan, hatta bazı düşünürlere göre mevcut olmayan, bir anayasaya göre, tamamen yasama egemenliğine ve münhasıran temsili olan bir demokrasi anlayışına göre yönetim Westminster sisteminin esaslarını içerir.

Westminster modeli demokraside parti sisteminin bir başka özelliği ise tek boyutlu olmasıdır. Politik partileri birbirinden ayıran şey sağ ve sol yelpaze uyarınca sosyo-ekonomik politikaların ne olacağı hususudur. Örneğin İngiltere’de işçi partisi ortanın solundaki tercihleri muhafazakar parti ise ortanın sağındaki tercihleri simgeler. Politik partilerin sosyo-ekonomik politikalarına göre farklılaşmasının temelinde etnik, dinsel ve benzeri konulardaki görüş ayrılıklarının politik bir öneme haiz olmayacak bir mahiyete sahip olmaları yatmaktadır. Yasalar çıkarılırken önce Avam Kamarası'nda ele alınır ardından Lordlar Kamarasında da ele alınmasından sonra Kraliçenin onayı ile yürürlüğe konulur. Şu anda İngiliz hükümetin başında bulunan İşçi Partisi lideri Tony Blair, 1997 seçimlerinde çoğunluğu sağlayarak işbaşına gelmiştir. Westminster modeli bir demokrasinin tipik seçim sistemi çoğunlukçu sistemdir. Bu sistem uyarınca çoğunluk oylarını alan ya da eğer bir çoğunluk yoksa en çok oyu alan adayın seçimi kazanması söz konusudur. Çoğunlukçu seçim sistemi bir anlamda Anglo-Sakson dünyanın demokrasi anlayışının bir göstergesi olarak da değerlendirilebilir.

Westminster modeli demokrasinin önemli unsurlarından birisi de meclis egemenliği ilkesidir. Yine İngiltere örneğine bakılacak olursa parlamentonun gücü açık bir şekilde görülebilir. İngiltere’de parlamentoyu denetleyecek bir organ yoktur. Hukuki açıdan yasama gücüne konulmuş hiçbir sınır yoktur. Parlamento anayasal nitelikli kuralları da aynı adi yasalar gibi koyar veya kaldırır. Parlamentonun dikkate aldığı tek etken kamuoyudur. Öte yandan İngiltere’de parlamentonun gücünü sınırlandırma işlevini görebilecek yazılı bir anayasanın olmaması kamuoyunun önemini daha da arttırmıştır. Bu bağlamda Westminster modeli demokrasinin temelinde özgür bir kamuoyu ve bu kamuoyuna duyarlı olmayı içerisinde barındıran bir politik kültürün olduğu söylenebilir. Bu politik kültür nedeniyledir ki İngiltere’de muhalefetin iktidarın baskı ya da zorbalığından korkmasına gerek yoktur. Herhangi bir hukuki ve kurumsal güvence olmamasına karşın İngiliz halkındaki özgürlük duygusu en büyük güvencedir. Anayasal kurallar geregi basbakan ve bakanlar kurulu Lordlar ve Avam Kamarasi dışında tutulur. 20 yüzyılın başında Avam Kamarası üstünlüğü açıkça kurulmuştur. 1909 yılında çıkarılan Halkın bütçrsi yasa tasarısı ile mal sahiplerinin aleyhinde vergilendirme sistemi çıkarılmak istenmiştir. Lordlar Kamarasi genelde mal sahibi aristrokratlardan olustugu icin bu yasayi reddetmistir. Bu yasanin popülerligi ve lordlar kamarasinin popülerligini yitirmesi sonucu 1910 da liberal parti genel secimleri kazanmistir ve basbakan Herbert Henry Asquith yeni yasalari gecirmek icin kraldan lordlar Kamarasina yeni liberal soylular atanmasini onermis ve bunun sonucu Lordlar kamarasi yeni vergi yasasini kabul etmistir. Her iki kamarada oturumlari grup baskani tarafindan yürütülür. Lordlar kamarasinda grup baskani Lord Şansölesi tarafından yönetilir. Şayet Lord şansölesi oturuma katılamıyorsa kendi grubundan yerine birini vekil tayin edebilir veya kraliyette birini tayin edebilir. Avam kamarası kendi grup başkanını seçme hakkına sahiptir. Genelde bir başkan ve 3 vekil seçilir. Lord şansölesin grup başkanı olarak etkisi azdır ve gücü Avam Kamarası grup başkanının gücü ile ters orantılıdır.

Kararlar genelde açık oylama ile yapılır. Avam Kamarası başkanının kararları iptal etme yönünde beyanı olabilecekken, Lord şansölesi böyle bir yaptırımı yoktur. Oylamalar Lobide olur ve oyunu kullanan katipler tarafından belirlenir. Avam Kamarası başkanının genelde partiler üstü bağımsız olması beklenir.

Genel seçimleri yeni meclis yasama dönemi takip eder. Başbakan şayet meclis desteğini yitirirse istifa eder veya meclisi sona erdirerek yeniden seçime gider. Seçime gitmek bazende Başbakanın partisinin politik zaferine inanıldığı zaman da erken seçim şeklinde olur. İlk zamanlar parlamento döneminin belirli sınırı yoktu. 1694 Triennial Yasası ile maksimum 3 yıla indirilmiştir. Sık sık yapılan seçimlerin getirdiği rahatsızlık sonucu 1716 Septennial yasası ile maksimum 7 yıla çıkarılmıştır ve 1911 de tekrar 5 yılla sınırlandırılmıştır. İkinci dünya savaşı 10 yıllık geçici savaş dönemi hariç 10 yıl kalmıştır. Genelde nadiren maksimum 5 yıllık süre beklenir, süre dolmadan meclis çözülerek seçime gidilir. Mesela 1997 yılında 56. hükümet meclisi 4 yıl sonunda dağıtarak seçime gitmiştir. Önceleri kralın ölümü ile Parlamento otomatikmen fes edilirdi. 1867 Halk Kanunu ile kralın ölümü Parlamento dönemini etkilememektedir. Parlamento dönemini bitmesi sonucu Avam Kamarası vekilleri genel seçimle yeniden seçilir. Lordlar Kamarası bu seçimden etkilenmez. Şuanki Parlamento 54. parlamento dönemidir. Diğer deyişle, 1801 tarihli Büyük Britanya Birleşik Krallık formasyonunda bugüne geçen Parlamento dönemi 54 tanedir. Daha önceki parlamento İngiltere veya Büyük Britanya diye adlandırılırdı. Kanunlar yalnızca Birleşik Krallık Meclisi alabilir. İskoçya Kanunu dolayısıyla kanunlar bazen İskoçya da uygulanmaz veya benzer İskoç Kanunu ile yer değiştirirdi. 1999 yılından itibaren İskoç Parlamentosu yetkili yasama merci olmuştur.

Taslak halindeki yasalara kanun tasarısı denir ve her vekil tarafından sunulur, bununla birlikte genelde taht bakanı tarafından sunulur. Bakan tarafından sunulan yasalara Hükümet Tasarısı ve vekillerin sunduğuna ise Özel Vekil Tasarısı denir. Diğer bir sınıflamada ise genel toplumu ilgilendirenlerine Toplum Tasarası, özel bir grubu veya bireyleri ilgilendirenlerine Özel Tasarı ve özel tasarının halkı ilgilendiren istisnalarının olduğu tasarılarsa Karma Tasarı diye adlandırılır.

Tasarılar değişik evrelerde gelişirler.İlk evre genelde formalite içeren ilk okuma evresidir. Sonraki evre İkinci Okuma evresidirki burada tasarı içeriği tartışılır. İkinci Okuma evresi sonunda parlamento tarafından oylamaya yapılabilme ve oylama sonucu parlamento tarafından reddedilme ihtimali vardır. Bununla beraber Hükümet tasarıları çok ender olarak reddedilir. En son 2005 yılında vuku bulmuştur) İkinci Okuma evresi sonrası tasarı ilgili yasa komitesine gönderilir. Lordlar kamarasında Büyük Komite veya Tüm Kamaralar Komitesi kullanılır. Burada tartışmaya sebep vermeyecek şekilde öyel prosedürden geçirilir. Avam Kamarasında ise 50 - 60 kişiden oluşan Süreklilik Komitesinde ele alınır. Tüm Kamaralar Komitesi ise önemli yasa tasarılarında kullanılır. Komiteler tasarıları madde madde inceler ve gerekirse yeniden düşünülmesi için tasarıyı kendi değişiklik önerisi ile geri gönderir. Kamaralardaki grup başkanlarının hangi değişiklik önerisini görüşüleceğine karar yetkisi vardır.

Kamarada tasarı yeniden gözden geçirildikten sonra Üçüncü Okuma evresine geçilir. Avam kamarasında başka bir degişiklik istemi olmazsa Üçüncü Okuma evresinin bitirildiği ilan edilerek lordlar kamarasına sunulur. Lordlar Kamarasında da oylama sonucu tasarı kanunlaşır. Her hangi kamaranın birinde oluşacak anlaşmazlık çözülmezse yasa tasarısı kanunlaşamaz.

1911 Parlamento Kanunu sonucu Lordlar Kamarasının yasa tasarısılarını reddetme gücü önemli ölçüde kısıtlanmıştır ve bu kısıtlamalar 1949 yılında dahada artırılmıştır.Buna göre şayet avam Kamarası yasa tasarısını ike kere kabul etmiş ve Lordlar kamarası her ikisinde reddederek geri göndermişse Krallığa Lordlar Kamarasının reddine bakılmazsızın onaya gönderilir. Her iki durumda da tasarı Avam kamarasında sonlandırılmadan önce en az bir takvim ayı bekletilir. Yalnız ulusal vergi ve halk fonlarını içeren Para Tasarılar Avam Kamarası grup başkanları tarafından sunulur ve Lordlar Kamarası onaylamada bir aydan fazla sürerse alt kamara direk olarak Krallığa onaya gönderir. Yasa Tasarısında son evre Krallık Uzlaşı Evresidir. Krallığın onayı sonucu yasa tasarısı kanunlaşır. Modern anayasal monarşi ile yönetilen ülkelerde olduğu gibi Krallık genelde hep onay verir. Son yasa tasarısı iptali 1708 de Militanların İskoçya'ya yerleştirilmesi ile ilgili yasa tasarısıdır.

Sonuç olarak her yasa tasarısı Parlamentonun üç birleşiminden geçerek kanun olur. Tüm yasalar teorik olaraktan Lordlar kamarası ve Avam kamarası kabulu ile Krallıkta onaylandıktan sonra kanunlaşır. Tabi Kraliçe Elizabeth bu ülkedeki değerini herkese hissettirmiştir.

[değiştir] Siyasi ve yönetimsel bölgeler

Büyük Britanya ve İrlanda geleneksel olarak countylere bölünmüştür (tekil county, çoğul counties. Sözlük anlamıyla county kontluk demektir). Son 30 yılda yerel yönetim düzeninde büyük değişiklikler yapılmıştır. Bugün countyler tarihi sınırları içinde "coğrafi countyler" olarak bilinirler.

İngiltere ve Galler'de hala countyler vardır, ancak genellikle eskisinden çok daha büyüktürler.

Metropolitan countyler (Londra Büyükşehri [Greater London], Birmingham'ı içeren West Midlands, Greater Manchester, Liverpool'u içeren Merseyside, Sheffield'ı içeren South Yorkshire ve Leeds'i içeren West Yorkshire) ve metropolitan olmayan countyler arasında yönetimsel olarak fark vardır. Countyler çoğunlukla belediyelere bölünmüşlerdir.

İskoçya 9 bölgeden ve üç adalar bölgesinden (Outer Islands, Orkney ve Shetland) oluşur.

Kuzey İrlanda ise 20 beldeye ayrılmıştır.

[değiştir] Para

Para birimi: İngiliz Sterlini (GBP). Bir sterlin 100 penny'den oluşur (tekil penny, çoğul pence).

Para biriminde onluk sistem 1971'de uygulamaya konulmuştur. Bu tarihten önce bir sterlin 20 şilinden, bir şilin ise 12 pennyden oluşuyordu, yani, bir sterlin 240 pennyden oluşuyordu.

Birleşik Krallık Avrupa Birliği'nin üyesi olsa da, kendi para birimini korumaktadır. Şimdiki başbakan Tony Blair Euro'nun kendi ülkesinde de para birimi olarak kabul edilmesine destek vermektedir.