Jidysz

Z Wikipedii

Masz nowe wiadomości (różnica z poprzednią wersją).

ייִדיש
Obszar	Stany Zjednoczone, Litwa, Rosja, Francja, Izrael, Ukraina, Niemcy, Białoruś, Kanada, Brazylia, Argentyna, Australia i wiele innych
Liczba mówiących	3-4 miliony
Ranking	ok. 120~130
Klasyfikacja genetyczna	Języki indoeuropejskie Języki germańskie Języki zachodniogermańskie Języki wysokoniemieckie **Jidysz
Pismo	hebrajski
Status oficjalny
Język urzędowy	Żydowski Obwód Autonomiczny Federacji Rosyjskiej. Na terenach zamieszkałych przez mniejszość żydowską: Szwecja, Mołdawia.
Regulowany przez	YIVO de facto
Kody języka
ISO 639-1	yi
ISO 639-2	yid
SIL	yds - jidysz (migowy) ydd - jidysz wschodni yih - jidysz zachodni
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata jidysz wersja językowa Wikipedii W Wikisłowniku: Słownik języka jidysz

Elementarz, Warszawa 1958

Jidysz (ייִדיש) - (od określenia w tym języku jidisz dajcz = żydowski [język] niemiecki) - język Żydów aszkenazyjskich, powstały w IX - XIV wieku w Niemczech na bazie dialektu średnio-wysokoniemieckiego (Mittelhochdeutsch) z dodatkiem elementów hebrajskich i romańskich. Od XIII wieku rozpoczęły się migracje Żydów do Czech, Polski i dalej na wschód, w wyniku których jidysz zaczął absorbować elementy słowiańskie, mające olbrzymi wpływ na jego ostateczny kształt.
Język ten tradycyjnie zapisywany jest alfabetem hebrajskim. Czasem jednak spotyka się zapis przy użyciu alfabetu łacińskiego ^[1]. W tym przypadku stosuje się najczęściej metodę transkrypcji fonetycznej właściwej dla własnego języka; i tak np. osoba anglojęzyczna wyrażenie: "איך בין אַ ייִד" („Jestem Żydem”) zapisze jako: ikh bin a yid, polskojęzyczna zaś jako: ich bin a jid. Istnieje także zmodyfikowana transkrypcja opracowana w instytucie YIVO (p. dalej), wedle której to samo wyrażenie powinno być zapisane jako: ikh bin a jid; transkrypcja ta, zwana podług nomenklatury YIVO romanizacją, stosowana jest głównie przez środowiska akademickie. Przy transkrypcji bądź transliteracji jidysz, ze względu na to, iż alfabet hebrajski nie rozróżnia małych i wielkich liter, dopuszcza się zapis używający wyłącznie liter małych. Pełna tabela zawierająca romanizację YIVO, polską transkrypcję fonetyczną oraz dodatkowo zapis IPA znajduje się na Wikisłowniku.

Wyróżnia się dwie główne, historyczne odmiany języka jidysz:

zachodnia - występowała przede wszystkim w Niemczech, praktycznie wymarła w XIX w.;
wschodnia - występowała w Europie Wschodniej.

Współczesny jidysz ukształtował się na bazie tej drugiej.
Istnieje kilka dialektów współczesnego języka jidysz, z których największe znaczenie mają dwa:

litewski - historycznie występował na terenie dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego (z głównym centrum w Wilnie) oraz w Rosji;
polski - historycznie występował na terenie Polski i Ukrainy;

Oba dialekty - w zależności od pochodzenia - są nadal kultywowane wśród dzisiejszych Żydów.

Przed 1939 rokiem w Polsce wydawano pisma (m.in. Hajnt, Der Moment, Fołks-Cajtung) i książki oraz produkowano filmy w jidysz (Jidl mitn fidl, Mamełe, Dybuk).

Po wojnie ukazywał się organ CKŻP Dos Naje Leben. Bund wydawał Fołks Cajtung oraz dwujęzyczny Biuletyn, Poalej Syjon - Arbajter Cajtung, PPR - Fołks Sztyme. Ukazywało się też pismo naukowe Jidisze Szriftn, kwartalnik literacki Literarisze Bleter, historyczne Bleter far Geszichte.

Liczba mówiących w jidysz po II wojnie światowej stale się zmniejsza; obecnie szacuje się ją na 3-4 miliony, głównie w USA, Izraelu, Rosji, Ukrainie, Białorusi, Meksyku i Argentynie. Ważną rolę w badaniach nad jęz. jidysz, a także nad kulturą i historią Żydów odgrywa instytut YIVO (od Yidisher Visnshaftlekher Institut, Żydowski Instytut Naukowy), zał. w 1925 r. w Wilnie; od 1940 r. ma siedzibę w Nowym Jorku.
W ostatnim czasie można zauważyć wzrost zainteresowań językiem jidysz (także w Polsce). Częściowo w jidysz drukowany jest dwutygodnik Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce "Dos Jidisze Wort - Słowo Żydowskie", a na scenie Państwowego Teatru Żydowskiego w Warszawie wystawiane są klasyczne sztuki literatury żydowskiej w tym języku. Wybitnym popularyzatorem literatury jidysz w Polsce był Michał Friedman (zm. 2006), autor licznych przekładów najważniejszych dzieł powstałych w tym języku. W dniach 16-18 października 2006 w Łodzi odbył się pierwszy Festiwal Kultury Jidysz

Do najbardziej znanych pisarzy języka jidysz należą: Szolem Alejchem, Icchok Lejb Perec, Szalom Asz, Isaac Bashevis Singer, Mordechaj Gebirtig i Abraham Sutzkever.

[edytuj] Przypisy

↑ Z uwagi na podobieństwo językowe, w celu ułatwienia czytelnikowi zrozumienia tekstu, stosowany jest on nader często w publikacjach niemieckich.

[edytuj] Bibliografia

[edytuj] Historia

Shmeruk Chone, Historia literatury Jidysz, Wrocław, Ossolineum 1992 (ISBN 83-04-03991-5)

[edytuj] Słowniki

Weinreich Uriel, Modern English-Yiddish Yiddish-English Dictionary, New York, YIVO (1968) 1990 (ISBN 0-914512-45-5)
Шапиро Моисей Альтерович, Русско-еврейский (идиш) словарь, Москва, Русский язык 1989 (ISBN 5-200-00427-6)

[edytuj] źródła uzupełniające

Mark Aron, Pełny słownik polsko-żydowski - Zestawiony według najnowszych źródeł, Warszawa, Achisefer 1929

reprint: Słownik polsko-jidysz, Kraków, Austeria 2007, Wydanie I (ISBN 978-83-89129-38-3)

[edytuj] Podręczniki

Weinreich Uriel, College Yiddish, New York, YIVO 1949
Sitarz Magdalena Joanna, Jidysz - podręcznik nauki języka dla początkujących, Kraków, UJ 1995 (ISBN 83-233-0865-9)