Klasyfikacja języków
Z Wikipedii
Istnieją dwa podstawowe sposoby klasyfikacji języków – klasyfikacja genetyczna i klasyfikacja strukturalna. Rzadziej stosowane są też klasyfikacje funkcjonalne.
Spis treści |
[edytuj] Klasyfikacja genetyczna
Klasyfikacja genetyczna polega na ułożeniu języków wedle ich pokrewieństwa. Są one klasyfikowane w rodziny, podrodziny, grupy i podgrupy językowe, lub przedstawiane w postaci drzewa pokrewieństwa, podobnie jak się to robi w klasyfikacjach gatunków w biologii (zobacz: taksonomia, kladystyka, systematyka).
Klasyfikacja genetyczna w powyższym ujęciu dotyczy języków naturalnych, nie obejmuje natomiast języków sztucznych, jak np. esperanto czy język klingoński. Podział języków na naturalne i sztuczne jest zatem elementem nadrzędnym klasyfikacji genetycznej.
Jak dotąd udało się ustalić pokrewieństwo języków, które rozwinęły się ze wspólnego prajęzyka nie wcześniej niż ok. 9-10 tys. lat. Podejmowane są próby przekroczenia tej granicy, jednak jak dotąd przynoszą one wątpliwe rezultaty.
Dolną (współczesną) granicą klasyfikacji genetycznej języków jest próba jednoznacznego zdefiniowania różnicy pomiędzy językiem a dialektem. O uznaniu jakiejś mowy za język, raczej niż za dialekt innego (nadrzędnego) języka decydują w znacznie wiekszym stopniu czynniki pozajęzykoznawcze, niż ściśle lingwistyczne czy językoznawcze. Przykładem mowy o nieustalonym statusie jest kaszubszczyzna, uznawana przez niektórych specjalistów za dialekt języka polskiego, a przez innych za odrębny język. Także wśród użytkowników mowy kaszubskiej nie ma jednomyślności na powyższy temat; Ministerstwo Edukacji RP uznało ostatecznie w 1996 r. kaszubszczynę za odrębny język regionalny. Z drugiej strony język chiński oficjalnie (i przez większość użytkowników) uznawany jest za jeden język o dużej liczbie dialektów, pomimo że całkowicie wzajemnie niezrozumiałych, a specjaliści uznają go za raczej zespół języków.
Inne dolne jednostki klasyfikacji genetycznej to narzecze, L-complex, gwara, żargon, socjolekt, idiolekt).
Zobacz też: lista języków świata w klasyfikacji genetycznej.
[edytuj] Klasyfikacja strukturalna
Natomiast różne klasyfikacje strukturalne dzielą języki zależnie od pewnych cech struktury. Najczęściej stosowane kryteria to:
[edytuj] Interakcje między morfemami
- języki izolujące (analityczne) – większość pojedynczych morfemów może być samodzielnymi wyrazami. Najbardziej typowym przykładem jest język chiński. Mniej typowym jest język angielski.
- języki aglutynacyjne – typowy wyraz to jeden morfem znaczeniowy i jeden lub więcej morfemów gramatycznych, z których każdy ma określoną pojedynczą funkcję, a ich wybór w niewielkim stopniu zależy od morfemu bazowego. Przykładem mogą być język turecki, węgierski, fiński, estoński. Mniej typowe języki aglutynacyjne to język japoński i esperanto. Wymarły język etruski też był aglutynacyjny.
- języki fleksyjne (inaczej syntetyczne) – typowy wyraz składa się z jednego morfemu znaczeniowego i jednego lub więcej morfemów gramatycznych, które bardzo często spełniają więcej niż jedną funkcje gramatyczną, i spełniają ją tylko przy pewnej grupie morfemów bazowych. Np. wyraz kobiety składa się z dwóch morfemów kobiet oraz -y. Pierwszy morfem nadaje wyrazowi znaczenie, drugi zaś spełnia funkcje gramatyczne, przy czym jest to jednocześnie wiele funkcji – na przykład wyrażanie mianownika i wyrażanie liczby mnogiej. Morfem -y może być użyty z niektórymi innymi morfemami, np. cytryn, zaś z innymi nie – np. koń. W przypadku morfemu bazowego koń mianownik i liczbę mnogą wyraża inny morfem, -e. Typowe przykłady to polski i łacina.
- języki alternacyjne – w których funkcję gramatyczną spełniają alternacje samogłosek, czyli wymiany samogłosek zachodzące wewnątrz morfemu. Rdzeń spółgłoskowy pozostaje bez zmian. Typowym przykładem są tu języki semickie.
- języki polisyntetyczne – w których elementy morfologiczne łączą w sobie liczne funkcje, np. jednoczesne określenie podmiotu i dopełnienia przez jeden afiks, a jednocześnie nie ma ściśle okreslonej kategorii części mowy: każdy morfem znaczeniowy posiada szerokie pole znaczeniowe dookreślane przez licznie dołączane morfemy kategoryzujące (gramatyczne), i pełni funkcję czasownikową lub rzeczownikową wyłącznie w zależności od użytych morfemów gramatycznych. Wiele morfemów znaczeniowych i gramatycznych może być łączonych ze sobą a jeden język polisyntetyczny niejednokrotnie wykorzystuje równocześnie techniki właściwe dla wszystkich wcześniej wymienionych typów języków. Typowym przykładem są tu języki Eskimosów i Indian Ameryki Północnej, w których często zdanie składa się z tylko jednego, bardzo długiego wyrazu, a liczba możliwych wyrazów jest nieokreślona (praktycznie nieskończona).
[edytuj] Szyk wyrazów w zdaniu
Części zdania są oznaczane angielskimi skrótami pochodzącymi od S – Subject (podmiot), O – Object (dopełnienie), V – Verb (czasownik, a właściwie orzeczenie).
Najpopularniejsze są dwa szyki:
Więcej na temat szyku wyrazów w zdaniu: język (mowa)
[edytuj] Strukturalne zróżnicowanie argumentów predykatów
- języki nominatywne – podmiot zdania z czasownikiem nieprzechodnim traktują tak samo jako podmiot zdania z czasownikiem przechodnim. Do tej grupy należą wszystkie języki indoeuropejskie, łącznie z językiem polskim.
- języki ergatywne – podmiot zdania z czasownikiem nieprzechodnim traktują tak samo jak dopełnienie zdania z czasownikiem przechodnim. Do tej grupy należą np. język baskijski i język czeczeński.
- języki aktywne
- języki trójdzielne
- pozostałe
[edytuj] Ligi językowe
Języki, genetycznie ze soba niepowiązane, które wskutek wielowiekowego obcowania ze sobą upodobniły się do siebie pod względem strukturalnym (a nie tylko w aspecie licznych zapożyczeń słownictwa), łączy się w w tzw. ligi językowe, np. liga bałkańska obejmująca m.in. bułgarski, rumuński, serbski, nowogrecki i albański, czy liga rokytnicka, obejmująca języki polski, litewski, ukraiński, białoruski, żydowski jidysz oraz cygański czyli romski (romani).
[edytuj] Klasyfikacje funkcjonalne
Istnieją dwa typy klasyfikacji funkcjonalnej, ze względu na liczbę i rodzaj uzytkowników danego języka. Pierwsza klasyfikacja funkcjonalna dzieli języki na żywe (zdolne do zaspokajania bieżących potrzeb komunikacji określonej grupy ludności, która posługuje się nim od urodzenia, np. język polski), martwe (kiedyś żywe, ale obecnie nie posiadające już żadnych użytkowników "od urodzenia", np. język sumeryjski), wegetujące (takie, które jeszcze używane są przez niewielkie grupy ludności, ale raczej się już nie rozwijają, nie dostosowuja do bieżących potrzeb, np. używane przez wieki tylko przez elity, jak sanskryt, czy esperanto w niektórych kręgach tzw. denaskaj esperantistoj, czy zagrożone wymarciem, jak język jukagirski, gdyż większość Jukagirów młodego pokolenia uległa rusyfikacji) i odrodzone (języki pierwotnie martwe lub wegetujące, obecnie ponownie żywe wskutek decyzji politycznej zaakceptowanej przez ludność, np. język nowohebrajski; podejmowane próby odrodzenia innych martwych języków, np. języka kornickiego, raczej nie odnoszą sukcesu z powodu braku użytkowników).
Druga klasyfikacja funkcjonalna dzieli języki na narodowe lub etniczne (czyli używane przez określne grupy etniczne; tzw. etnolekty), oraz na wehikularne, służace wyłącznie komunikacji pomiędzy różnymi grupami etnicznymi (tzw. pidżiny, kreole i interlingwy i in.). Z kolei etnolekty dzieli się na języki lokalne, regionalne, narodowe i ponadnarodowe.
[edytuj] Inne klasyfikacje
Można dzielić jeszcze języki na piśmienne i niepiśmienne; na języki zwarte (posiadające określone terytorium) i rozproszone (diasporowe i ludów migrujących i koczowniczych; na języki nieoficjalne, oficjalne urzędowe i kongresowe itp.
Zobacz też: lingwistyka, lista języków świata, rodziny języków
Literatura: Alfred F. Majewicz, Języki świata i ich klasyfikowanie , Warszawa 1989.
