Wikang Yidish

Mula sa Tagalog Wikipedia, ang malayang ensiklopedya.

Ang Yidish (ייִדיש) ay isang wikang Hermaniko na sinasalita ng mahigit-kumulang tatlong milyong tao sa daigdig, karamihan mga Hudiyong Ashkanazi. Bago ng Sho’a mayroon itong mahigit-kumulang 12 milyon mananalita, ang pinakamarami sa silangang Europa.

Ang mismong pangalang Yidish ay ang Yidish ng Hudiyo (ikompara sa jüdisch ng Aleman) at maaaring pinaikling anyo ng yidishtaytsh (ייִדיש־טײַטש), o “Alemang Hudiyo”.

[baguhin] Palabaybayan

Bagaman ginagamit nito ang parehong alpabeto tulad ng Ebreo, gumagamit ang Yidish ng ilang diagraphs pati na rin ng mga titik na binago ng mga tandang dyakritiko, lahat na itinuturing na mga hiwalay na titik sa palabaybayang Yidish. Buo ang pagkakaiba ng Yidish sa Ebreo, kasama na sa ponolohiya at gramatika. Kapag dalawang anyo ng titik ang nailalarawan, ang pangalawang anyo (sa kaliwa) ang tinatawag na malaki at ang anyong ginagamit sa dulo ng mga salita. Di-tulad sa Ebreo, na karaniwang mga katinig lang ang sinusulat, sinusulat nang buo ang mga patinig sa Yidish, gamit ang mga titik alef, vov, yud, at ayin (tingnan sa ibaba).

Ang alpabetong Yidish:

Hugis	Transkripsyong YIVO	Pangalan	Mga puna
א	(walang transkripsyon)	shtumer alef	Sinusulat bago ng simulaing י at ו kung tungkulin nila maging patinig
אַ	a	pasekh alef
אָ	o	komets alef
ב	b	beys
בֿ	v	veys	Ginagamit lamang sa mga salitang may pinagmulang Semitiko
ג	g	giml
ד	d	daled
ה	h	hey
ו	u	vov
וּ	u	melupm vov	Ginagamit lamang kung katabi ng ו o kung bago mag-י
ז	z	zayen
ח	kh	khes	Ginagamit lamang sa mga salitang may pinagmulang Semitiko
ט	t	tes
י	y, i	yud	y kung katabi ng patinig; kung hindi, i
יִ	i	khirik yud	Ginagamit lang kapag katabi ang isang patinig
כּ	k	kof	Ginagamit lamang sa mga salitang may pinagmulang Semitiko
כ ך	kh	kof, lange kof	Ginagamit ang malaking kof sa dulo ng salita
ל	l	lamed
מ ם	m	mem, shlos mem	Ginagamit ang shlos mem sa dulo ng salita
נ ן	n	nun, lange nun	Ginagamit ang malaking nun sa dulo ng salita
ס	s	samekh
ע	e	ayin
פּ	p	pey	Di-tulad ng fey, hindi nagpapalit-anyo sa dulo ng salita
פֿ ף	f	fey	Ginagamit lamang ang pangalawang anyo sa dulo ng salita
צ ץ	tz	tsadek, lange tsadek	Ginagamit ang malaking tsadek sa dulo ng salita
ק	k	kuf
ר	r	reysh
ש	sh	shin
שׂ	s	sin	Ginagamit lamang sa mga salitang may pinagmulang Semitiko
תּ	t	tof	Ginagamit lamang sa mga salitang may pinagmulang Semitiko
ת	s	sof	Ginagamit lamang sa mga salitang may pinagmulang Semitiko

Gumagamit din ng ilang digraph ang Yidish:

Hugis	Transkripsyong YIVO	Pangalan
װ	v	tsvey vovn
זש	zh	zayen-shin
טש	tsh	tes-shin
ױ	oy	vov yud
ײ	ey	tsvey yudn
ײַ	ay	pasekh tsvey yudn

Isang katangian ng baybaying Yidish ang pagbaybay ng mga salitang nagmula sa Ebreo tulad ng pagbaybay nito sa Ebreo mismo. (Bagaman sa mga lathalang Sovyet, sinusulat ang lahat ng mga salita ayon sa mga panutong Yidish.)

Sa buong artikulong ito, ginagamit ang transkripsyong YIVO kasama ng alpabetong Yidish.

[baguhin] Gramatika

[baguhin] Mga pantukoy

	Panlalaki	Balaki	Pambabae	Pammaramihan
Palagyo	דער der	דאָס dos	די di	די di
Akusatibo	דעם dem	דאָס dos	די di	די di
Datibo	דעם dem	דעם dem	דער der	די di

אן an ang pantukoy na indefinite bago ng salitang nagsisimula sa patinig at א a sa lahat ng iba pang kaso.

[baguhin] Mga panghalip

	First Person		Second Person		Third Person
	Pang-isahan	Pammaramihan	Pang-isahan	Pammaramihan	Panlalaki	Balaki	Pambabae	Pammaramihan
Palagyo	איך ikh	מיר mir	דו du	איר ir	ער er	עס es	זי zi	זײ zey
Akusatibo	מיך mikh	אונדז undz	דיך dikh	אײַך aykh	אים im	עס es	זי zi	זײ zey
Datibo	מיר mir	אונדז undz	דיר dir	אײַך aykh	אים im	אים im	איר ir	זײ zey

[baguhin] Mga pandiwa

[baguhin] Pagbanghay

Binabanghay ang mga pandiwang Yidish ayon sa person at bilang. Binabanghay ang panahong kasalukuyan nang ganito:

	קױפֿן koyfn ‘bili’	פֿארלירן farlirn ‘mawala’
איך ikh	קױפף koyf	פֿארליר farlir
דו du	קױפֿסט koyfst	פֿארלירסט farlirst
ער er/זי zi/עס es	קױפֿט koyft	פֿארלירט farlirt
מיר mir	קױפֿן koyfn	פֿארלירן farlirn
איר ir	קױפֿט koyft	פֿארלירט farlirt
זײ zey	קױפֿן koyfn	פֿארלירן farlirn

Hindi na ginagamit sa Yidish, di-tulad ng Aleman, ang binabanghay na pangnagdaang panahunan; ginagamit na sa halip ang pangnagdaang pandiwari, binubuo ng mga anyo ng האָבן hobn o זײַן zayn at ng pagnagdaang pandiwari ng pandiwa. Irregular ang pagbanghay sa hobn at zayn.

	האָ1489;ן hobn	זײַן zayn
איך ikh	האָב hob	בין bin
דו du	האָסט host	ביסט bist
ער er/זי zi/עס es	האָט hot	איז iz
מיר mir	האָבן hobn	זײַנען zaynen
איר ir	האָט hot	זײַט zayt
זײ zey	האָבן hobn	זײַנען zaynen

Halimbawa, ang pagnagdaang panahunan ng איך קױף ikh koyf ‘bumibili ako’ ay איך האָב געקױפֿט ikh hob gekoyft ‘bumili ako’, at ang pagnagdaang panahunan ng איך קום ikh kum ‘dumarating ako’ ay איך בין געקומען ikh bin gekumen ‘dumating ako’.

[baguhin] Pangnagdaang pandiwari

Ekstensibo ang paggamit ng pangnagdaang pandiwari sa Yidish. Binubuo ng karamihan ng mga pandiwa (pandiwang mahihina) ang kanilang pangnagdaang pandiwari sa pagdagdag ng -גע at ט- sa stem, hal. געקױפֿט gekoyft ‘binili.’ Gayunman, may isa rin pangkat ng mga padiwa, mga tinatawag na pandiwang malalakas, na binubuo ang pangdagdaang pandiwari gamit ng -גע at נ-, at kasama ng pagbabago ng patinig, hal. געהאָלפֿן geholfn ‘tinulungan’ mula sa stem na -העלפֿ helf- ‘tulungan.’ Hindi mahuhula ang pag-iba ng patinig at kinakailangan itong isaulo.

Walang paraan para matiyak mula sa anyong pawatas kung ang isang pandiwa ay malakas o mahina.

[baguhin] Mga panahon

Hindi na ginagamit sa Yidish ang pagnagdaang panahunan; ginagamit na sa halip ang pangnagdaang pandiwari, binubuo ng mga angkop na anyo ng האָבן hobn o זײַן zayn at ng pagnagdaang pandiwari ng pandiwa. Ilang mga pandiwa ang ginagamit ang האָבן ‘hobn’, habang ang iba naman ay ang ginagamit ang זײַן ‘zayn’.

[baguhin] Tingnan din

YIVO
Wikang Hudiyo
Teatrong Yidish

[baguhin] Mga libro

Cohen, David. Yiddish: A holy language. New York: Mesorah Publications.
Katz, Dovid. 2004. Words on fire: The unfinished story of Yiddish.
Liptzin, Sol. 1972 A history of Yiddish literature. Middle Village: Jonathan David Publishers.
Weinreich, Uriel. 1999. College Yiddish : An introduction to the Yiddish language and to Jewish life and culture, 6th ed. New York: Institute for Jewish Research.

[baguhin] Mga pinagkuhanan

Melamed, S. M. 27 September 1925. “The Yiddish Stage”. The New York Times.
Weinreich, Max. 1945. «Der yivo un di problemen fun undzer tsayt». YIVO-bleter 25.1.13. (Quoted from [1])