Alfabet łaciński

Z Wikipedii

Alfabet łaciński (łacinka) – alfabet, system znaków służących do zapisu większości języków europejskich oraz wielu innych. Jest najbardziej rozpowszechnionym alfabetem na świecie – posługuje się nim ok. 35% ludności. Wywodzi się z systemu służącego do zapisu łaciny.

Alfabet łaciński wywodzi się z alfabetu etruskiego i w II wieku p.n.e. składał się z 21 znaków:

A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T V X

Pierwotnie zachodziła jeszcze jedna drobna różnica: pomiędzy F a H była litera Z. Została ona usunięta w IV wieku p.n.e. jako zbędna (język łaciński nie ma tego dźwięku) przez cenzora Appiusza Klaudiusza Caecusa. Na to miejsce wprowadzono literę G, która jest graficznym wariantem litery C. Do tamtej pory litera C służyła do oddawania zarówno głoski /K/, jak i głoski /G/, natomiast od czasu reformy C oznaczało wyłącznie głoskę /K/. Zmiana ta spowodowała także ograniczenie stosowania litery Q, a K prawie zupełnie wychodzi z użycia.

Litera Y została dodana, a Z ponownie dodana w I wieku p.n.e. w celu dokładnego oddawania na piśmie wyrazów greckich. W średniowieczu pojawia się litera W powstała z podwojonego V oznaczającego samogłoskę /U/ (stąd angielska nazwa W – double U). Jednak litera ta jest pierwotnie po prostu ligaturą stosowaną zamiast sekwencji VV, co oznacza sylabę "wu" – i stąd pochodzi jej polska nazwa.

Wreszcie w połowie XVI wieku litera I, oznaczająca do tej pory zarówno samogłoskę, jak i półsamogłoskę zostaje rozróżniona na I oraz J. Analogicznego rozróżnienia dokonuje się dla V, litera ta "rozpada się" na U dla samogłoski oraz V dla półsamogłoski (lub spółgłoski).

System obecnie zawiera 26 znaków. Ponieważ nie jest to układ odpowiadający każdemu językowi, wersje alfabetu łacińskiego dla większości języków dodają nowe znaki – głównie przez modyfikacje istniejących.

Są dwa zestawy znaków – małe i duże litery, przy czym zasady użycia to:

• czasem pisze się wszystko dużymi literami (np. szyldy) lub wszystko małymi literami (np. na IRC-u)
• w innych przypadkach wyrazy pisane samymi dużymi znakami to głównie skróty, niektóre skróty pisze się systemem mieszanym (np. niemieckie GmbH), końcówki gramatyczne skrótów pisze się zwykle małymi literami, (np. IRC-a.)
• pierwsza litera zdania to zawsze duża litera
• niektóre wyrazy pisze się systemem – pierwsza litera duża, wszystkie pozostałe małe. Są to wszystkie nazwy własne oraz niektóre inne słowa, zależnie od języka.

Od tych zasad jest jednak sporo wyjątków, różnych w różnych językach.

Wiele systemów zapisu opartych na alfabecie łacińskim używa tzw. "dwuznaków" (a nawet "trójznaków" itd.), czyli par znaków łacińskich oznaczających pojedynczy dźwięk.

Niektóre języki traktują pary znaków jako osobne pełnoprawne znaki, np. czeski znak CH, hiszpański znak LL.

Alfabet łaciński:

A

B

C

D

E

F

G

H

I

J

K

L

M

N

O

P

Q

R

S

T

U

V

W

X

Y

Z

[edytuj] Kolejność liter w alfabetach opartych na alfabecie łacińskim

Kolejność liter w alfabetach opartych na alfabecie łacińskim jest różna:

• W języku azerskim jest 7 dodatkowych liter (4 samogłoski: ı, ö, ü, ə i 3 spółgłoski: ç, ş, ğ). Alfabet jest taki sam jak w języku tureckim z wyjątkiem trzech liter (q, x, ə). Litery te umieszczone są w alfabecie po literach im zbliżonych. I tak q jest po k, x (wymawiane jak ch) po h, a ə po e.
• W języku bretońskim nie ma osobnej litery c, ale są ligatury ch, c'h, które są umieszczane pomiędzy b a d, np. buzhugenn, chug, c'hoar, daeraouenn (dżdżownica, sok, siostra, łza).
• W języku czeskim litery á, é, ě, í, ó, ú, ů, ý, ď, ť, ň są traktowane jako warianty liter odpowiednio a, e, i, o, u, y, d, t, n. Dopiero gdy należy uporządkować dwa wyrazy różnące się jedynie wyżej wymienionymi literami, wtedy litery bez znaków diakrytycznych poprzedzają diakrytyzowane. Przykładowy porządek leksykograficzny: baa, baá, báa, bab, báb, bac, bác, bač, báč. Pozostałe litery diakrytyzowane, a więc: č, š, ž a także digraf ch są traktowane jako osobne litery w następującej kolejności: c, č, ... , h, ch, i, ... , s, š, ... , z, ž.
• Język dolnołużycki posiada kilka liter dodatkowych, występują one zazwyczaj po literze, z której pochodzą. Wyjątkiem jest tutaj litera ł, która występuje przed literą l (taka sama sytuacja jest w języku górnołużyckim, a odwrotna niż w języku polskim, gdzie ł występuje po l). Digraf ch jest traktowany jak osobna litera. W użyciu jest także litera ó (oznacza dźwięk y/i, e w zależności od regionu), lecz jej stosowanie nie jest obowiązkowe. Kolejność liter jest następująca: a, b, c, č, ć, d, e, ě, f, g, h, ch, i, j, k, ł, l, m, n, ń, o, [ó], p, r, ŕ, s, š, ś, t, u, w, y, z, ž, ź.
• W języku duńskim i norweskim dodatkowe litery umieszczone są na końcu alfabetu: ... , x, y, z, æ, ø, å. Jako odpowiednik litery å jest traktowany digraf aa. W języku duńskim litera w była traktowana jako wariant litery v, obecnie jest uważana za osobną literę.
• Esperanto ma kilka liter dodatkowych, które w alfabecie występują po literach, z których pochodzą, tak więc: ... , c, ĉ, d, e, f, g, ĝ, h, ĥ, i, j, ĵ, ... , s, ŝ, t, u, ŭ, v, z.
• W języku estońskim dodatkowe litery õ, ä, ö and ü są szeregowane po literze w. Litery š, z i ž, występujące tylko w słowach zapożyczonych i obcych nazwach własnych, znajdują swoje miejsce po literze s.
• Język farerski ma litery charakterystyczne dla języków skandynawskich, mianowicie: æ i ø. Ponadto użyna jest litera ð w alfabecie umieszczona po literze d. Litery á, í, ó, ú, ý są uznawana za odrębne litery (porządkowane są po odpowiednich literach niediakrytyzowanych). Litery c, x, w i z nie występują w alfabecie. Alfabet można przedstawić więc schematycznie: a, á, b, d, ð, ... , i, í, ... , o, ó, ... , u, ú, ... , v, y, ý, æ, ø.
• W języku fińskim dodatkowe litery å, ä, ö są umiejsowione na końcu alfabetu. Litera å jest włączona do alfabetu dla poprawnego zapisu nazwisk i nazw pochodzenia szwedzkiego. Ponadto występują litery zapożyczone z alfabetu czeskiego dla oddania dźwięków obcych językowi fińskiemu, są to š i ž umieszczane odpowiednio po literach s i z. Litery ä i ö nie mogą być zastąpione, jak w języku niemieckim, digrafami ae i oe, jeżeli nie ma możliwości poprawnego zapisu, należy w zastępstwie użyć liter a bądź o.
• Język górnołużycki posiada kilka liter dodatkowych, występują one zazwyczaj po literze, z której pochodzą. Wyjątkiem jest tutaj litera ł, która występuje przed literą l (taka sama sytuacja jest w języku dolnołużyckim, a odwrotna niż w języku polskim, gdzie ł występuje po l). Do niedawna (2005) litera ć występowała po literze t, obecnie jest szeregowana po č. digrafy dź i ch są traktowane jak osobne litery. Kolejność liter jest następująca: a, b, c, č, ć, d, dź, e, ě, f, g, h, ch, i, j, k, ł, l, m, n, ń, o, ó, p, q, r, ř, s, š, t, u, v, w, x, y, z, ž.
• Do niedawna język hiszpański miał dwa digrafy: ch porządkowany po literze c i ll – po literze l. Od 1997 roku RAE nie są to już digrafy, słowa zaczynające się od ll są umieszczane między między lk a lm, podobnie ch jest porządkowane pomiędzy cg i ci. Litera ñ jest umieszczona w alfabecie po literze n.
• W języku islandzkim występują litery þ, æ i ö na końcu alfabetu, ponadto litera ð po d. Diakrytyzowane litery á, é, í, ó, ú i ý porządkowane są odpowiednio po literach a, e, i, o, u i y. W alfabecie nie występuje litera z, alfabet więc kończy się literami: ... , ý, þ, æ, ö.
• Język kaszubski używa kilku dodatkowych liter, są one umieszczone po literach niediakrytyzowanych i są traktowane jako osobne litery (nie warianty liter) przy porządkowaniu alfabetycznym: a, ą, ã, b, c, d, e, é, ë, f, g, h, i, j, k, l, ł, m, n, ń, o, ò, ó, ô, p, r, s, t, u, ù, w, y, z, ż.
• W języku litewskim litery diakrytyzowane występują po literach, z których pochodzą. Ciekawostką jest to, że litera y występuje bezpośrednio przed j. Alfabet litewski ma więc postać: a, ą, b, c, č, d, e, ę, ė, f, g, h, i, į, y, j, k, l, m, n, o, p, r, s, š, t, u, ų, ū, v, z, ž.
• W języku łotewskim litery diakrytyzowane występują po literach, z których pochodzą. Alfabet łotewski ma postać: a, ā, b, c, č, d, e, ē, f, g, ģ, h, i, ī, j, k, ķ, l, ļ, m, n, ņ, o, p, r, s, š, t, u, ū, v, z, ž.
• W języku maltańskim nie występuje litera c, ale występuje litera pochodna ċ. Litera ġ występuje przed literą g, podobnie ż przed z. Digrafy għ i ie są traktowane jako osobne litery. Alfabet maltański: a, b, ċ, d, e, f, ġ, g, għ, h, ħ, i, ie, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, w, x, ż, z.
• W języku niderlandzkim digraf ij był dawnej traktowany jako odmiana litery y. Czasem był traktowany jako osobna litera występująca po literze y (... , y, ij, z). Obecnie jest traktowany najczęściej jako dwie litery (... , ii, ij, ik, ...). Wyjątkiem są książki telefoniczne, gdzie ij jest traktowane jako wariant y. Warto pamiętać, że pisząc ten digraf wielką literą należy tak pisać oba składniki, np. IJmuiden, IJssel.
• W języku niemieckim występują dodatkowe litery ä, ö, ü, ß. Litery ä, ö i ü są traktowane jako odmiany liter a, o i u. Litera ß jest traktowana jako litery ss. Gdy nie można użyć poprawnych liter należy zawsze oddawać ä jako ae, ö – oe, ü – ue, ß – ss lub (rzadziej) sz – czyni się tak bowiem litery te pochodzą z digrafów.
• W języku polskim dodatkowe litery są traktowane jako osobne litery. Digrafy są traktowane jako dwie litery, nie jako jedna litera. Polski alfabet można schematycznie przedstawić w następujący sposób: a, ą, b, c, ć, d, e, ę, f, ... , l, ł, m, n, ń, o, ó, p, ... , s, ś, t, ... , z, ź, ż.
• W języku rumuńskim litery dodatkowe porządkowane są po literach, z których pochodzą. Warto pamiętać o poprawnej postaci dwóch rumuńskich liter: ș, a nie ş; ț, a nie ţ. Schemat alfabetu rumuńskiego: a, ă, â, ... , i, î, ... , s, ș, t, ț, ... , z.
• W języku serbsko-chorwackim jest pięć dodatkowych liter i trzy digrafy, w porządku alfabetycznym występują po literach, z któych powstały: ... , c, č, ć, d, dž, đ, e, ... , l, lj, m, n, nj, o, ... , s, š, t, ... , z, ž.
• Język słowacki ma kilka dodatkowych liter. Litery á, ä, ď, é, í, ĺ, ľ, ň, ó, ô, ŕ, ť, ú, ý są traktowane jako odmiany odpowiednich liter niediakrytyzowanych. Pozostałe litery diakrytyzowane, a więc: č, š, ž a także digrafy dz, dž, ch są traktowane jako osobne litery. Alfabet słowacki jest więc następujący: a (á, ä), b, c, č, d (ď), e (é), f, g, h, i (í), j, k, l (ĺ, ľ), m, n (ň), o (ó, ô), p, r (ŕ), s, š, t (ť), u (ú), v, x, y (ý), z, ž.
• Język szwedzki ma dodatkowe trzy litery umieszczane na końcu alfabetu: ... , x, y, z, å, ä, ö. Litera w była do niedawna uważana za wariant litery v. W 13. wydaniu Svenska Akademiens ordlista (2006) w jest traktowane jako osobna litera.
• W języku walijskim digrafy ch, dd, ff, ng, ll, ph, rh i th są uznawane za odrębne litery i porządkowane są po literze, która jest pierwszą w digrafie (np. ph po p) z wyjątkiem ng, które jest umieszczane po literze g. Należy pamiętać, że w słowach złożonych może sie zdarzyć, że litera kończąca pierwsze słowo i zaczynająca drugie mogą utworzyć jedną z powyższych kombinacji, jednak nie jest to wtedy digraf.
• W języku węgierskim litery á, é, í, ó, ú, ö, ő, ü i ű są traktowane jako osobne litery. Jako odrębne litery są także uważane digrafy: cs, dz, gy, ly, ny, sz, ty, zs i trigraf dzs. Litera y występuje tylko w digrafach. Alfabet węgierski ma więc postać: a, á, b, c, cs, d, dz, dzs, e, é, f, g, gy, h, i, í, j, k, l, ly, m, n, ny, o, ó, ö, ő, p, q, r, s, sz, t, ty, u, ú, ü, ű, v, w, x, y, z, zs.

[edytuj] Alfabet polski

Zobacz więcej w osobnym artykule: Alfabet polski.

[edytuj] Pisownia łacińska innych języków

• Język japoński – romaji (kilka systemów: Hepburn, Kunrei i inne)
• Język chiński – pinyin, Wade-Giles

Zobacz też: Chronostych, kabalistyczny zapis dat