Sciencefiction

Sciencefiction (afgekort SF of scifi) (vaak gespeld op de Engelse wijze als science fiction) heeft als genre vooral opgeld gedaan in literatuur, films en hoorspelen. De term kan worden vertaald als "wetenschapsfictie", en zo is het ooit ook begonnen - als poging om natuurwetenschappelijke ontdekkingen te extrapoleren en onder de aandacht van gewone mensen te brengen. Sommige werken in de sciencefiction kunnen overigens zowel tot de fictie als tot de non-fictie worden gerekend.

Inhoud

1 Begintijd
2 Heden
3 Soorten SF
4 Film en televisie
- 4.1 Bekende SF-Films
- 4.2 Bekende SF-televisieseries
5 Schrijvers
6 Hoorspel
- 6.1 Bekende SF-hoorspelen
7 Prijzen
8 Tijdschriften

[bewerk] Begintijd

Sommige verhalen van Jonathan Swift bijvoorbeeld Gullivers reizen en Thomas More's Utopia kan men met enige goede wil al bij de SF, of in elk geval dan toch bij de proto-SF, onderbrengen. En ook Frankenstein (1818) van Mary Shelley wordt vaak als voorloper genoemd, hoewel het volgens anderen beter tot de Gothic kan worden gerekend, een tot de vroeg-19e eeuwse Romantiek behorend genre. Dit waren in principe spook- of horrorverhalen waarvan bijvoorbeeld Edgar Allan Poe een belangrijk bezorger was. Shelley behandelde als eerste de morele verantwoordelijkheid waarmee het ontstaan van nieuwe technologieën gepaard gaat, wat toch ook weer een modern sf-thema is. Het thema van haar boek, de creatie van leven door de mens zelf, is een thema dat de sciencefictionschrijver sindsdien niet meer losgelaten heeft.

Eén van de eerste sciencefictionschrijvers in moderne zin was Jules Verne met zijn boeken over moderne uitvindingen en technologie tot het uiterste geëxtrapoleerd. Maar als op de drempel van de 20e eeuw de eerste romans van H.G. Wells verschijnen, kan niemand de geboorte van de moderne SF meer ontkennen. Verne noch Wells hebben zichzelf echter ooit als grondleggers van een nieuw literair genre beschouwd. Aanvankelijk lag in de hele SF het accent sterk op nieuwe inzichten en ontdekkingen, grote technologische ondernemingen en wonderbaarlijke uitvindingen. Later kwam er een periode waarin "aliens" (al dan niet intelligente wezens van andere planeten) sterk in de belangstelling stonden. Vanaf de jaren '60, toen de sociale wetenschappen zich eindelijk emancipeerden van de natuurwetenschappelijke, ontstond er een nieuwe stroming, die zich niet langer concentreerde op uitvindingen als zodanig, maar veel meer op de effecten die zij sorteren in de samenleving . Typisch voor deze New Wave, zijn de dystopieën in de trant van Brave New World van Aldous Huxley en 1984 van George Orwell.

[bewerk] Heden

In de modernere sciencefiction is vaak een tendens waar te nemen om andere mogelijke maatschappijen te beschrijven, waarbij de auteur de vrijheid kan nemen (door andere intelligente soorten te poneren, of andere planeten) de dingen zo in te richten dat het resultaat plausibel wordt waar dit als extrapolatie van de aardse maatschappijvormen niet zo zou kunnen zijn. Goede sciencefiction is intern consistent - als de lezer eenmaal de basale 'suspension of disbelief' heeft kunnen verrichten, zit het verhaal intern verder logisch in elkaar. Opvallend is dat veel enthousiaste lezers werkzaam zijn in wetenschap en techniek (ingenieurs, natuurkundigen, IT-specialisten, etc.). Vaak heeft het lezen van SF in hun jeugd hen gestimuleerd om in deze richtingen verder te studeren. Ook zijn veel bekende SF-schrijvers tevens wetenschapper.

[bewerk] Soorten SF

Harde SF: hierin wordt zoveel mogelijk rekening gehouden met de echte natuurwetten en worden meestal speculatieve theorieën tot hun uiterste consequentie doorgetrokken. Vernor Vinge, Greg Egan, Damien Broderick, Ben Bova, David Brin zijn vertegenwoordigers van deze richting.
Maatschappij-en-cultuur-SF: hier wordt een toekomstige of zelfbedachte maatschappijvorm of cultuur intern consistent beschreven. Vertegenwoordiger bij uitstek van dit genre is Larry Niven met zijn 'Known Space' cyclus, maar ook Isaac Asimov ('Foundation' trilogie), Stanisław Lem en E.E. 'Doc' Smith ('Lensman' serie) zijn overgangstypen tussen deze vorm en de vorige. Veel verhalen van Jack Vance doen dit, en ook Brave New World van Aldous Huxley en 1984 van George Orwell vallen hieronder. Een subgenre hiervan is:
- Alternatieve geschiedenis: hierbij wordt er van uit gegaan dat een historische gebeurtenis in anders is verlopen dan in onze 'echte' historie. Duitsland wint de Eerste of Tweede Wereldoorlog, het Romeinse Rijk gaat niet ten onder, in de Amerikaanse burgeroorlog wint het Zuiden, enz. Alternatieve geschiedenissen spelen zich dikwijls af in een parallel heelal, maar kunnen ook een zuiver hypothetisch karakter hebben. Veel verhalen van Harry Turtledove, Frank Drake, Steven M. Stirling en Poul Anderson kunnen tot het genre worden gerekend. Andere bekende voorbeelden zijn ook de film Sky Captain, het groepsproject Ill Bethisad en in zekere zin ook de stripreeks De Duistere Steden. Op usenet zijn er verschillende nieuwsgroepen die zich alleen met dit thema bezighouden. De bekendste is: news:soc.history.what-if. Het genre staat ook wel bekend onder de naam retro-sciencefiction.
De-grote-reis-SF: avonturen verhalen waarin de held of helden van het verhaal op zoek zijn naar iets of iemand of een bepaalde opdracht moeten vervullen en ondertussen van alles beleven op andere en meestal exotische planeten, in het verleden of de toekomst, enz.
Space opera: de gebeurtenissen zijn hierin bijzonder theatraal en vaak komisch.
Fantasy, waarbij de verhalen zich afspelen in een eigen middeleeuws aandoende wereld met naast mensen eventueel meerdere rassen (zoals elfen en dwergen en vaak magie, en Sword & Sorcery, met machtige tovenaars ridders en helden, barbaarse rijken, draken en andere fabelwezens en veel zwaardgevechten en dergelijke. Dit is strikt genomen geen sciencefiction, maar vormt een eigen genre. Soms aangeduid als sprookjes voor volwassenen. Voorbeeld: de verhalen over Conan de barbaar en The Lord of the Rings. Andere vertegenwoordigers: J.R.R. Tolkien, Jack Vance, Fritz Leiber en meer recent Terry Pratchett.

Deze afbakeningen zijn niet scherp, er zijn talloze overgangsvormen. Veel SF gebruikt een mengeling van deze onderdelen, bijvoorbeeld technologisch hoog ontwikkelde beschavingen waar ook magie mogelijk is. Julian May heeft een grote cyclus geschreven over een maatschappij waarin telepathie tot een geheel nieuwe structuur leidt. Een combinatie van vele genres vindt met in de serie Duin (boek) van Frank Herbert en het vervolg erop door zijn zoon Brian Herbert samen met Kevin J. Anderson.

[bewerk] Film en televisie

In de film is de sciencefiction nog grotendeels in het stadium blijven steken dat in de SF-literatuur in de jaren 1940 en 1950 gangbaar was, de zogenaamde 'space opera', gekenmerkt door snelle ruimteschepen, vele buitenaardse wezens met vaak slechte bedoelingen, laserkanonnen en veldslagen in de ruimte. Later kwamen daar de tijdreizen (naar toekomst of verleden) bij. Vooral de speciale effecten, mogelijk gemaakt door geavanceerde computertechnologieën, gaven de regisseurs van de SF-films ongekende mogelijkheden hun films "aan te kleden". Hierbij wordt de elementaire fysica meestal vergeten: vijandelijke ruimteschepen donderen in "Star Wars" voorbij ondanks het luchtledige tussen de schepen waardoor geen geluid van het ene schip in het andere hoorbaar kan zijn. Ook het reizen met grotere snelheid dan het licht is een moeilijkheid die meestal naadloos wordt genegeerd, terwijl eventuele aliens tot ieders opluchting meestal vlekkeloos en idiomatisch Amerikaans-Engels blijken te spreken, al hebben ze soms wat andere normen en waarden dan wij. En anders bestaan er vertaalcomputers die de communicatie probleemloos maken. Pas in de meest recente incarnatie van Star Trek komt voor het eerst een speciale taalkundige voor (Hoshi) wiens primaire taak het is met de aliens van gedachten te wisselen, en die daar soms kennelijk ook moeite voor moet doen.

Er is een aanzienlijke overlap met de genres Sword & Sorcery en Fantasy waarneembaar, alhoewel deze meer naar de adventure-films neigen. Ook een overlap met de horror- en thriller-genres komt steeds vaker voor.

[bewerk] Bekende SF-Films

Zie Lijst van sciencefictionfilms voor een lijst van belangrijke sciencefictionfilms (in chronologische volgorde).

[bewerk] Bekende SF-televisieseries

Andromeda
Babylon 5
Battlestar Galactica
Blake's 7
Dark Angel
Dr. Who
Earth 2
Farscape
Firefly
Futurama (enigszins een parodie op SF-series)
The Outer Limits
The Twilight Zone
Sliders
Space: Above and Beyond
Stargate SG-1
Stargate Atlantis
Star Trek
The X-Files
The 4400

[bewerk] Schrijvers

Representatieve SF-schrijvers: Douglas Adams -- Isaac Asimov -- Iain M. Banks -- Eddy C. Bertin -- Alfred Bester -- Lois McMaster Bujold -- Orson Scott Card -- C.J. Cherryh -- Arthur C. Clarke -- Samuel R. Delany -- Philip K. Dick -- Stephen R. Donaldson -- Philip José Farmer -- Raymond E. Feist -- William Gibson -- Harry Harrison -- Robert A. Heinlein -- Frank Herbert -- Ursula K LeGuin -- Fritz Leiber -- Stanisław Lem-- Julian May -- Larry Niven -- Jack Vance -- Jules Verne -- A.E. van Vogt -- H.G. Wells -- Robert Silverberg -- Theodore Sturgeon -- Tais Teng -- Kurt Vonnegut -- John Wyndham -- Roger Zelazny.

Zie Lijst van SF- en fantasyschrijvers voor een uitgebreidere lijst met schrijvers.

[bewerk] Hoorspel

Ook voor de radio zijn een groot aantal sciencefiction verhalen bewerkt tot hoorspel.

[bewerk] Bekende SF-hoorspelen

War of the Worlds van Orson Welles (naar de gelijknamige roman van H.G. Wells
De Triffids Komen naar John Wyndham's The Day of the Triffids
Sprong in het heelal van Charles Chilton
Testbemanning van Carl Lans
De Matt Meldon Cyclus van Paul van Herck
Het Transgalactisch Liftershandboek van Douglas Adams

Zie Sciencefiction hoorspelen voor een lijst van sciencefictionhoorspelen.

[bewerk] Prijzen

Er zijn twee belangrijke internationale prijzen voor sciencefictionliteratuur: de Hugo Award, waarvan de winnaars worden gekozen door de bezoekers van de jaarlijkse Worldcon, en de Nebula Award, waarvan de winnaars door de leden van de Science Fiction and Fantasy Writers of America (SFWA) worden gekozen.

In Nederland is er de Paul Harland Prijs, vernoemd naar de in 2003 overleden sciencefiction- en fantasyschrijver Paul Harland. Aan deze prijs is een verhalenwedstrijd gekoppeld.

Sinds 2003 is er in de Nederlanden ook De prijs voor de Nederlandstalige fantastische literatuur.

[bewerk] Tijdschriften

Categorieën: Literair genre | Filmgenre | Televisiegenre