Hebreeuws
Het Hebreeuws, in de moderne vorm ook wel Ivriet genoemd, is een van de twee officiële talen en de belangrijkste spreektaal in Israël.
Inhoud |
[bewerk] Semitische talen
Hebreeuws behoort tot de Semitische talen. In diezelfde taalgroep bevinden zich talen als Arabisch, Aramees, Akkadisch en (gedeeltelijk) Egyptisch. Een kenmerk van veel Semitische talen, zoals het Hebreeuws, is het zogenaamde triconsonantalisme. Bijna alle woorden kunnen herleid worden tot drie consonanten (medeklinkers), de radicalen, die de wortel (radix) van het woord vormen. Sommige radicaalstammen zijn 'afgesleten' of 'uitgehold', zodat er soms nog maar twee radicalen zichtbaar zijn. Er zijn ook stammen die uit meer dan drie radicalen bestaan, soms onder invloed van andere talen. En dan zijn er nog de leenwoorden, waarvoor de linguïstische wetten van het Hebreeuws uiteraard niet gelden.
[bewerk] Van rechts naar links
Hebreeuws wordt van rechts naar links geschreven met het Hebreeuwse alfabet. De reden waarom de Semitische talen, die begonnen met letters als "vertaling" van een enkele klankuitdrukking, van rechts naar links werden en worden geschreven, is omdat het in de beginjaren van het schrift op stenen tafelen werd "geschreven" met hamer en beitel. Men hield de beitel in de linkerhand en de hamer in de rechterhand, zodat het "schrijven" het makkelijkst werd gedaan van de rechter kant naar de linkerkant. In feite werd er in die tijd ook regelmatig boustrophedon (letterlijk: zoals een os ploegt) geschreven, dat wil zeggen: afwisselend van rechts naar links en van links naar rechts. Het feit dat de tekens in steen werden gegraveerd of gebeiteld verklaart tevens, waarom het Fenicische alfabet en het Paleo-hebreeuwse alfabet zeer hoekige en rechte tekens hebben.
[bewerk] Taalfasen
Er worden verschillende taalfasen onderscheiden: het klassiek, rabbijns, middeleeuws en modern Hebreeuws. Als gesproken taal is het Hebreeuws eeuwenlang een 'dode taal' geweest, in de zin dat mensen het niet gebruikten voor dagelijkse communicatie. In de joodse godsdienst werd de taal echter altijd gebruikt en onderwezen.
[bewerk] Klassiek Hebreeuws
Het Klassiek Hebreeuws, ook wel het Bijbels Hebreeuws, is de taal waarin de Tenach is geschreven.
[bewerk] Rabbijns Hebreeuws
Vanaf ongeveer 200 n.Chr. werden bepaalde joodse juridisch-religieuze en zgn. halachische teksten te boek gesteld, in de vorm van de Misjna, de Tosefta en andere werken. Deze rabbijnse literatuur werd decennialang, zo niet eeuwenlang mondeling overgeleverd. Het karakter van de teksten maakt het goed mogelijk ze uit het hoofd te leren. De taalfase van deze teksten wordt vaak Rabbijns Hebreeuws genoemd, omdat de auteurs van de teksten "rabbijnen" heten (hebr. "rav", meester, heer). De twee grote tekstverzamelingen met de naam Talmoed (de Babylonische Talmoed en de Jeruzalemse Talmoed, naar het gebied waar de redactie plaatsvond) zijn deels een soort commentaar en aanvulling op de Misjna. De taal die hiervoor werd gebruikt is grotendeels Aramees.
[bewerk] Middeleeuws Hebreeuws
De Middeleeuwen brachten aanzienlijke vernieuwingen in de Hebreeuwse taal, en wel voornamelijk in de geschreven taal. De meeste ontwikkelingen op taalkundig gebied, inclusief een seculiere literatuur, vonden plaats in Spanje, onder de islamitische overheersing. In veel mindere mate was ook Italië belangrijk, vooral voor romantische poëzie. In Spanje waren dichters zoals Ibn Gevirol en Yehuda Halevi actief. Hun gedichten en andere literatuur besloegen een breed genre. Voor deze literatuur, alsook de medische en religieuze lectuur van bijvoorbeeld Maimonides, moesten nieuwe woorden en uitdrukkingen in het Hebreeuws worden ontwikkeld. Rabbijnen als Maimonides vertaalden hun werk soms naar dit Hebreeuws, na het eerst in het Arabisch in omloop te hebben gebracht.
[bewerk] Modern Hebreeuws
Het Hebreeuws werd opnieuw een levende taal begin 19e eeuw, waarbij het geleidelijk een aantal andere door joden gesproken talen, zoals Jiddisch en Ladino, verving. Eliëzer Ben Jehoeda was de voornaamste pionier van modern Hebreeuws. Hij was toonaangevend in een beweging die probeerde het Hebreeuws nieuw leven in te blazen. Dat hield niet alleen in dat mensen moesten leren het actief te gaan spreken en gebruiken, maar ook dat er nieuwe woorden gecreëerd moesten worden voor allerlei zaken die er nog niet waren toen de Tenach in het Hebreeuws werd opgeschreven en toen de taal intensief werd gebruikt, in de tijd van de rabbijnen. De taal kende geen woorden voor bijvoorbeeld trein, telefoon en fiets, en later tv, magnetron en computer. Zo ontstond het Modern Hebreeuws.
De charedische (ultra-orthodoxe) gemeenschap verzette zich hevig tegen het ontstaan van Modern Hebreeuws. De leidende charedische rabbijnen excommuniceerden de zionisten die deze scholen openden en verboden hun aanhangers om kinderen naar die scholen te sturen. Ook religieus-zionistische scholen werden tot verboden gebied verklaard. Ondanks de intensieve oorlog die de rabbijnen voerden tegen het Modern Hebreeuws, spreken vele charedische joden vandaag toch Modern Hebreeuws. De rabbijnen, waaronder de Jeruzalemse opperrabbijn Yosef Chaim Sonnenfeld, wilden het klassieke Hebreeuws bewaren als heilige taal, en voor het dagelijks leven Jiddish blijven gebruiken. Als alternatief wilden zij het echte klassieke Hebreeuws nieuw leven inblazen. Modern Hebreeuws verschilt op talrijke punten van het klassieke Hebreeuws. Dezelfde rabbijnen maken geen bezwaar tegen het gebruik van het klassieke Hebreeuws.
De "Commissie van de Hebreeuwse taal" houdt zich bezig met het creëren van nieuwe woorden. Dat garandeert overigens niet dat die woorden ook geaccepteerd en in gebruik genomen worden door de bevolking. Sommige woorden, zoals het woord voor computer: 'machshev' (bereken-object), vinden onmiddellijk ingang, maar andere uitgevonden woorden worden aan de kant geschoven voor populaire leenwoorden, zoals bijvoorbeeld sach-rachok (ver-spreker) dat het moest afleggen tegen telefon.
[bewerk] Ivriet
Met name aanhangers van het zionisme of (ex-)Nederlanders die naar Israël zijn geëmigreerd, gebruiken de naam 'Ivriet' voor het Hebreeuws zoals dat tegenwoordig in Israël als voertaal in gebruik is. Ivriet wordt dan in tegenstelling tot Hebreeuws gebruikt, dat oud-Hebreeuws zou moeten beduiden. Het gebruik van deze term is echter uit een misverstand afkomstig. Hebreeuws is simpelweg de Nederlandstalige term voor Ivriet, hetgeen Hebreeuws in het Hebreeuws betekent. Het moderne Hebreeuws, herleefd door Eliezer Ben-Yehuda, is slechts een nieuwe generatie van dezelfde taal.
[bewerk] Invloed op het Nederlands
Op diverse manieren heeft het Hebreeuwse invloed uitgeoefend op de Nederlandse woordenschat. Een deel van de woorden is via het Jiddisch gekomen, hiervan worden veel woorden niet in Vlaanderen gebruikt. Een ander deel is rechtstreeks aan het Hebreeuws ontleend, voornamelijk onder invloed van het jodendom. Verder is een groot deel via talen als het Grieks en Latijn aan het Hebreeuws ontleend.
Voorbeelden van woorden die via het Jiddisch in de Nederlandse taal kwamen:
- bajes (gevangenis; van bajit = huis)
- goochem (van chacham = wijze)
- jajem (van jajin = wijn)
- jat, jatten (van het aanwijsstokje met een handje, de 'jad')
- mesjogge (van mesjoega = gek)
Voorbeelden woorden die onvervormd (evt. rechtstreeks) aan het Hebreeuws zijn ontleend:
- amen
- halleluja
- sjabbat
Voorbeelden van woorden die enigszins vervormd via het Grieks of Latijn aan het Hebreeuws zijn ontleend:
- sabbat (Oorspr. Hebr. vorm: sjabbat)
- hosanna (Oorspr. Hebr. vorm: hosjiana)
- messias (Oorsp. Hebr. vorm: masjiach)
In christelijke liturgische taal kan men ook hebraïstische uitdrukkingen zoals Here der Heren en in de eeuwen der eeuwen aantreffen.
[bewerk] Literatuur:
'Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands', Uitg. Sdu uitgevers, Den Haag, 2002, ISBN 90-12-09293-0
 |
Zie de Hebreeuwse editie van Wikipedia |
