Albert Speer

Speer bij het proces van Neurenberg 1946

Berthold Konrad Hermann Albert Speer (Mannheim, 19 maart 1905 – Londen, 1 september 1981) was een Duits architect die door samenloop van omstandigheden de tweede of derde machtigste man van het Derde Rijk werd. Hij raakte, vanwege hun gemeenschappelijke belangstelling voor architectuur, bevriend met Adolf Hitler. Speer wordt wel de 'architect van het Derde Rijk' genoemd en hij was een van de kopstukken van nazi-Duitsland. Hij heeft een zoon Albert Speer (junior), geboren 1934 die na de oorlog ook een bekend architect werd.

[bewerk] Voor 1933

Het gezin waarin Albert Speer werd geboren, was wat ze in het Duits noemen 'grossbürgerlich', ze waren bourgeois. Zijn vader en grootvader waren beiden architecten. Om financiële redenen studeerde Speer aanvankelijk in Karlsruhe. Van de lente van 1924 tot de zomer van 1925 zette hij zijn studie vervolgens voort aan de technische hogeschool van München. In de herfst van 1925 verhuisde hij naar Berlijn en probeerde hij vergeefs aan de Technische Hogeschool Berlijn-Charlottenburg in het seminarie van Hans Pölzig toegelaten te worden. In 1926 ontving Heinrich Tessenow, een architect van de behoudende school met een zeer bescheiden en niet megalomane stijl, een leerstoel. Speer werd in dat jaar een van zijn studenten. Na zijn diploma te hebben behaald in 1927, bleef Speer nog meerdere jaren aan de hogeschool verbonden, als Tessenows assistent.

[bewerk] In dienst van Hitler

Speer was niet bijzonder geïnteresseerd in politiek. Hij werd echter reeds in januari 1931 lid van de NSDAP nadat hij in december 1930 een toespraak van Adolf Hitler had bijgewoond in de Berlijnse Hasenheide. Deze toespraak had een diepe indruk gemaakt op Speer. Zelf schreef hij dat hij een maand had getwijfeld, maar dat hij uiteindelijk toch besloten had om lid te worden, omdat Adolf Hitler helemaal niet stereotiep was overgekomen in de toespraak. Het was een zeer rustige toespraak waarin het woord 'Jood' niet één keer was gevallen.

In 1932 verliet Speer Berlijn en ging terug naar Mannheim. Hij vestigde zich daar als architect, maar hij kreeg geen opdrachten. In 1933 werd hem gevraagd de meivieringen van de partij vorm te geven. Speers originele idee was om rond het veld in Neurenberg waar de parades werden afgenomen een reeks zoeklichten recht omhoog te laten schijnen. Hierdoor ontstond een fantastisch lichtspel wat een 'koepel van licht' boven het paradeveld veroorzaakte. Hitler was hierover zeer enthousiast en zo werd Speer Hitlers 'huisarchitect'.

Toen Hitlers toenmalige 'Hofarchitekt', de uit München afkomstige Paul Ludwig Troost, in 1934 overleed nam Speer diens taken over. Speer ontwierp talrijke gebouwen in klassieke stijl, die als doel hadden de pracht en de macht van het Derde Rijk te tonen en te onderstrepen. In het Deutsche Arbeitsfront (DAF) leidde hij de afdeling 'Schönheit der Arbeit'. Verder werd hij de chef van de onderafdeling van de Rijkspropagandaleiding en verantwoordelijk voor de stedenbouw in de staf van Rudolf Hess.

Voor de wereldtentoonstelling in Parijs (1937) ontwierp hij het Duitse paviljoen. Het hoofdbestanddeel bestond uit een enorme toren in classisistische stijl met een grote Duitse adelaar erop. Speer kreeg er de 'Grand Prix' voor de organisatie van de partijdagen van de NSDAP in Neurenberg en de gouden medaille ter beloning voor het paviljoen.

In 1937 werd hij benoemd tot 'regeringscommissaris voor de bouw in de staf van de Führer' en 'inspecteur-generaal voor de bouwnijverheid in Berlijn'. Zijn ontwerpen waren naar de smaak van Hitler, die Berlijn (dat na de 'Endsieg' herdoopt zou worden in Germania) met talloze pompeuze bouwwerken en brede boulevards een enorme grandeur wilde geven. Hitlers en Speers megalomane motto was hoe groter hoe beter. Er werden voor de Tweede Wereldoorlog al stabiliteitstesten voor de moerassige grond van Berlijn ondernomen om te kijken of deze het enorme gewicht van de geplande gebouwen kon dragen. Tevens werd een begin gemaakt met het aanleggen van de weids opgezette boulevards. In 1938 en 1939 werd in recordtijd de bouw van de nieuwe Rijkskanselarij aan de Wilhelmstrasse en de Voßstraße voltooid. Speer toonde zich hier al als een goede bouworganisator. Het bouwwerk met gigantische afmetingen (het geheel mat 200 ha) was voor Hitler een 'representatieve' plaats om de buitenlandse gasten en diplomaten te ontvangen. Deze moesten op deze wijze onder de indruk raken van de grootsheid van het Duitse Rijk. Het merkwaardigste onderdeel van het geheel betrof een lange rechte galerij van 500 m lengte met een spiegelgladde vloer die leidde naar de persoonlijke ontvangstruimten van Hitler; deze "straat" werd "der langen Marsch der Diplomaten" genoemd. Sommigen maakten de opmerking dat de gladde vloer eigenlijk wel gevaarlijk was om op te lopen. Hitler wimpelde deze bezwaren weg met de woorden: 'Diplomaten zijn wel gewend om zich op glad ijs te bewegen'. Door het uitbreken van de oorlog moesten verdere plannen echter opgeschort worden. Gereed kwamen wel het vliegveld Tempelhof dat nog steeds een van de grootste luchthaven gebouwen ter wereld heeft. Ook het nog steeds gebruikte olympisch stadion van 1936 was een onderdeel van de herbouw van Berlijn. Hitlers nieuwe kanselarij werd tijdens de eindstrijd in 1945 verwoest.

Toen Hitler later meer en meer door de oorlog werd opgeslokt, verminderde zijn aandacht voor Speer. Maar dat Hitler Speer, en zijn goede managerskwaliteiten, niet echt uit het oog verloor bleek in 1942.

Adolf Hitler (midden), Albert Speer (links) en Arno Breker (rechts), Hitlers lievelingsbeeldhouwer, in het zojuist veroverde Parijs op 23 juni 1940.

[bewerk] Speer de organisator

In 1942 werd Albert Speer, ondanks (of misschien wel dankzij) zijn vrij geringe politieke aspiraties, door Hitler benoemd als opvolger van de bij een vliegtuigongeluk omgekomen rijksminister voor Bewapening en Munitie, Fritz Todt. Speer gebruikte al zijn organisatietalent, reorganiseerde de productie van wapens en munitie en wist zo de productie in 1944 tot een viervoud te brengen van die van 1942; en dat ondanks de vele geallieerde bombardementen. Vele historici menen daarom ook dat het vooral Speer is die ervoor gezorgd heeft dat de Tweede Wereldoorlog misschien wel een jaar langer geduurd heeft dan anders het geval zou zijn geweest. Het is ontnuchterend te bedenken dat in dat ene laatste jaar net zoveel doden vielen als in de gezamenlijke 4 jaren ervoor..

[bewerk] Hitlers laatste bevelen aan Speer

In de laatste weken van de oorlog weigerde hij echter Hitlers bizarre bevelen nog langer uit te voeren. Hitler zag namelijk eindelijk in dat de oorlog verloren was en wilde het Duitse volk, dat in zijn ogen in zijn missie gefaald had, met hem mee de afgrond in sleuren in een soort ´´Gotterdämmerung´´ Dit moest bereikt worden door het vernietigen van de nog overgebleven, vitale delen van Duitsland en de bezette gebieden: de tactiek van de verschroeide aarde. Speer dacht al aan het overleven van de bevolking en de opbouw van Duitsland na de oorlog en gaf Hitlers bevelen eenvoudig niet meer door aan de afdeling die voor de uitvoering moest zorgen. Een eerder voorbeeld was Hitlers bevel in 1944 om Parijs te vernietigen toen de geallieerden de stad naderden. Doordat de Duitse commandant van Parijs (Luitenant-Generaal Otto Kohl) hier niet aan meewerkte en ook door de zeer snelle omsingeling en verovering van Parijs werd dit verhinderd.

[bewerk] Arrestatie en gevangenisstraf

Op 24 april 1945 vloog Speer, die Berlijn al was ontvlucht, speciaal terug om in de bunker naast de Rijkskanselarij afscheid van zijn Führer te kunnen nemen. Op 23 mei 1945 werd hij samen met Karl Dönitz (door Hitler per testament aangewezen als zijn opvolger) gearresteerd in Flensburg, vanwaaruit verschillende nazileiders die niet in Berlijn waren gebleven tevergeefs vredesonderhandelingen met de geallieerden trachtten te voeren.

In 1946 werd Speer bij het Proces van Neurenberg veroordeeld tot 20 jaar gevangenisstraf. Vooral vanwege het feit, dat onder zijn leiding één miljoen van de in totaal zes miljoen dwangarbeiders uit de bezette gebieden tijdens de oorlogsjaren in de wapenindustrie te werk waren gesteld. Van alle veroordeelde nazi-kopstukken was hij de enige die schuld bekende. Zijn straf zat hij grotendeels uit in de Spandaugevangenis in Berlijn. In 1966 kwam hij vrij.

[bewerk] Nalatenschap

Hij kwam daarna niet echt meer in het voetlicht, op een enkel interview na, en besteedde zijn tijd aan het uitwerken van zijn aantekeningen en het publiceren ervan in verscheidene boeken. Speer liet veel tekeningen en een enorme hoeveelheid dagboekaantekeningen na, die uit de gevangenis waren gesmokkeld. Deze werden in 1969 in boekvorm uitgegeven onder de titel Spandauer Tagebücher (later vertaald in het Engels onder de titel Spandau – the secret diaries). Zijn levensverhaal vertelt hij in Erinnerungen (Herinneringen). Ook over de rol van de SS schreef hij een boek: Der Sklavenstaat: Meine Auseinandersetzungen mit der SS. Tot slot is ook het boek Technik und Macht min of meer van zijn hand, namelijk Speers woorden, vastgelegd door Adelbert Reif. Speer overleed in 1981 in Londen.

[bewerk] Speer als de 'nette nazi'

Speer heeft tijdens het proces in Neurenberg als enige top-Nazi bekend medeschuldig te zijn aan de misdaden die tijdens het Derde Rijk zijn begaan. Toch schilderde hij zichzelf af als iemand die 'verblind' was door Hitlers grootschalige en megalomane dromen. Vooral de mogelijkheid om zijn gigantische architectonische ontwerpen, met behulp van Hitlers steun, onbegrensd te kunnen verwerkelijken had Speer, naïef als hij toen volgens zichzelf was, over de streep getrokken. Van de gruwelijke toestanden in de vernietigingskampen en de jodenvervolging had Speer geen weet (aldus zijn eigen woorden).

Verder schreef hij ter verdediging te Neurenberg nog enkele "goede" maatregelen op zijn naam, zo verklaarde hij bij het zien van de slaapplaatsen van de dwangarbeiders in de steenhouwerijen en fabrieken van V2-raketten voor betere verblijfplaatsen te hebben gezorgd.

[bewerk] Het einde van de mythe

Vlak na Speers dood kwamen er al barsten in zijn zelfontworpen spiegelbeeld van nette nazi. In werkelijkheid waren de verbeteringen van slaap- en verblijfsomstandigheden van dwangarbeiders al gepland voordat Speer de fabrieken bezocht had waar deze werkten.

Speer kon het bedrog lang overeind houden mede dank zij zijn uitzonderlijk goed geheugen, waardoor hij zich nooit tegensprak. Ook de rechters in Neurenberg geloofden hem. Speer probeerde trouwens jarenlang bij het Bundesarchiv in Koblenz documenten boven water te krijgen die hem van zijn, ondanks zijn beweringen van het tegendeel, door velen toch veronderstelde schuld konden ontlasten.

Historisch onderzoek heeft aangetoond, dat Speer wel degelijk op de hoogte was van de misstanden in het Derde Rijk (iets dat trouwens voor iemand die zo hoog in de leiding van nazi-duitsland stond ook moeilijk te ontkennen zou zijn). Niet eerder dan na zijn dood werd bekend de door zijn ministerie bevolen ontruimingen van joodse woningen en de door Speer ondertekende bevelen hiertoe. Zo stelden zijn medewerkers lijsten op van Berlijnse Joden die uit hun huis gezet moesten worden, zodat deze woningen aan Duitsers konden worden gegeven waarvan de woningen onteigend waren om plaats te maken voor de 'Neugestaltung' van Berlijn.

Later kwam tevens aan het licht dat hij meewerkte aan de uitbreidingsplannen van Auschwitz. In de door Speer persoonlijk ondertekende documenten stonden de kosten voor lijkenkamers en crematoria gespecifieerd. (zie onthullingen van Matthias Schmidt en de driedelige docu-serie Speer und Hitler)

Ook de inzet van sterke, gezonde en capabele gevangenen uit de concentratiekampen die Speer nodig had om de wapenfabrieken draaiende te houden werd door hem bevolen.

De alom gerespecteerde Duitse Historicus Joachim Fest heeft via zijn publicaties (zie hieronder) er toe bijgedragen dat Speer zo lang de rol van boetvaardige, maar misleide functionaris kon spelen. Toen Matthias Schmidt in 1982 met Albert Speer, das Ende eines Mythos zijn onthullingen deed, had Fest geen moeite om het bedrog toe te geven. Fest was in 1966 gevraagd om samen met uitgever Wolf Jobst Siedler als Speers ghostwriter te fungeren. Fest en Siedler smeedden de Spandauer notities van Speer aaneen tot een goed lopend verhaal Erinnerungen. Bijkomende vraaggesprekken met Speer vulden lacunes op. De samenwerking tussen Speer en Fest was in beider belang. Fests medewerking krikte de geloofwaardigheid van Speers memoires op. Speer was uiteraard voor Fest de gedroomde informatiebron voor zijn Hitler-biografie. Het in 2005 verschenen Die unbeantwortbaren Fragen is een dagboekachtig verslag van de gesprekken die Fest en Siedler met Speer voerden voor de Erinnerungen.

Tijdens de gesprekken met Speer herinnerde de architect zich dat hij op 9 november 1938 (Kristallnacht) langs de brandende synagoge in de Berlijnse Fasanenstrasse rijdt. Zijn geuite emoties daarbij beperkte zich tot de uitspraak: "Ik ging aan het werk als iedere andere dag". Die gevoelsarmoede, die afwezigheid van normale menselijke reacties, is de belangrijkste onbeantwoordbare vraag die Fest lang bezig heeft gehouden. De vraag hangt nauw samen met een andere: hoe kon iemand met Speers achtergrond en cultuur zich met een dergelijk barbaars regime inlaten? Milieu en moraliteit hangen nauw samen voor een man als Fest die uit een gutbürgerlich, anti-nazi gezin kwam. Dat Speer, die ook uit de hoge burgerij kwam, zijn talent in dienst stelde van Hitlers waanideeën, kon zelfs Fest niet doorgronden. Zo komt het beeld naar voren van Speer als een ijskoude technocraat en bureaucraat die het weinig interesseerde hoe het uiteindelijke lot van zijn eigen arbeiders en anderen was; als het werk maar werd uitgevoerd dat hem voor ogen stond.

[bewerk] Literatuur

[bewerk] Door Albert Speer

• Albert Speer: Alles was ich weiß.
• Albert Speer: Erinnerungen. Een boek dat is samengesteld uit de verschillende notities op onder meer WC-papier die Speer gemaakt heeft tijdens zijn gevangenisperiode in Spandau.
• Albert Speer: Die Spandauer Tagebücher. Dagboek van Speers gevangenistijd.
• Albert Speer: Der Sklavenstaat. Speers ervaringen met de SS.
• Albert Speer: Hitlers neue Reichskanzlei. Een propagandaboek over de nieuwe Rijkskanselarij die hij voor Hitler gebouwd heeft.

[bewerk] Over Albert Speer

• Heinrich Brelör: Unterwegs zur Familie Speer
• Joachim Fest: Die unbeantwortbaren Fragen. Notizen über Gespräche mit Albert Speer zwischen Ende 1966 und 1981. Interviews met Speer. (vertaling Gerda Meijerink, 2006, Onbeantwoordbare vragen, De Bezige Bij, 256 blz.)
• Joachim Fest: Speer, architect van Hitler, Aula, Amsterdam, 2004, vertaald uit het Duits.
• Lars Olof Larsson: Albert Speer, Le plan de Berlin, 1937-1943, Brussel, Archives d'Architecture Moderne, 1983.
• Margret Nissen: Sind Sie die Tochter Speer?'
• Matthias Schmidt: Albert Speer, das Ende eines Mythos. De onthulling van achtergehouden documenten over Speers daden in Berlijn en zijn woningpolitiek aldaar, 1982.
• Heinrich Schwendemann: Albert Speer. Architekt des Todes. Speer als de organisator van Duitslands oorlogsindustrie.
• Gitta Sereny: Das Ringen mit der Wahrheit (1995). Vertaald uit het Engels: Albert Speer - His struggle for truth.
• Ulrich Schlie: Die Kransberg-Protokolle 1945
• Dan van der Vat: Der gute Nazi. Analyse van Speer als 'Anständiger Nazi'.
• Arnoud Veilbrief Kristallnacht? Viel me niet op, in NRC Handelsblad, Cultureel Supplement, 1 september 2006.
• Esther Villar: Speer. (toneelstuk)

Verder bestaat er een boek Die intelligente Stadt, auteur Albert Speer, maar in dit geval betreft het Speers oudste zoon.