Jean-Jacques Rousseau
Jean Jacques Rousseau (Genève, 28 juni 1712 - Ermenonville, 2 juli 1778) was een Zwitsers-Franse filosoof, schrijver, en componist.
Inhoud |
[bewerk] Levensloop en geschriften
[bewerk] Kinderjaren en eerste loopbaan
Jean-Jacques Rousseau wordt in 1712 in Genève geboren als zoon van een vermaarde horlogemaker. Zijn moeder overleeft de bevalling niet. De eerste tien jaar van zijn leven woont hij eerst bij een tante en daarna bij zijn vader. Samen met hem leest hij de romans van zijn overleden moeder. Zo gelukkig zijn die eerste jaren in het vredige, geordende Genève dat hij er zijn hele leven naar terugverlangt. Op zijn tiende jaar aan de zorgen van een oom toevertrouwd, moet hij vanaf zijn twaalfde als leerjongen bij een graveur gaan werken. Als hij bijna 16 jaar is loopt hij weg uit de stad van Calvijn en laat zich door een pastoor aanraden onderdak te vragen bij een 29-jarige ontwikkelde dame, Madame de Warens, die door een bisschop betaald krijgt om jonge protestanten tot de moederkerk te doen terugkeren. Zij wordt eerst zijn coach en later zijn minnares. Hij blijft haar zijn leven lang ‘Maman’ noemen. Tot zijn 28e blijft hij bij haar wonen, maakt reizen, zingt in het koor van de kathedraal van Annecy en begint zich als muziekleraar te interesseren voor de vraag hoe kinderen leren. Hij wordt huisleraar voor de zonen van een rechter in Lyon, kan die jongens niet aan en trekt dan op zijn 29e naar Parijs. Daar hoopt hij belangstelling te kunnen wekken voor een door hem ontwikkelde nieuwe manier van muziekschrift, met behulp van getallen. Hij wordt in de kringen van intellectuelen welwillend ontvangen maar in zijn notenschrift ziet men geen nut. Hij raakt bevriend met Diderot, schrijft een geleerde verhandeling over de moderne muziek en laat zich uitzenden naar Venetië als secretaris van de adellijke Franse ambassadeur. Ergert zich daar aan de leegheid en ijdelheid van diens leven, wordt ontslagen en keert terug naar Parijs, verlangend naar een staatsvorm met een goed bestuur, gericht op het welzijn van eenvoudige burgers. Diderot vraagt hem mee te werken aan zijn grote project, de beroemde Encyclopédie, monument van de ‘Verlichting’. Rousseau schrijft daarin alle artikelen over muziek. Later bundelt hij die artikelen tot een eigen muziekencyclopedie. Hij schrijft en componeert verschillende opera’s en toneelstukken. Zijn opera Le devin du village (De waarzegger van het dorp) wordt in aanwezigheid van koning Louis XV (Lodewijk XV) en diens maîtresse Madame de Pompadour opgevoerd en bejubeld. De koning wil Rousseau dan een jaargeld aanbieden maar deze weigert op die uitnodiging in te gaan.
[bewerk] Thérèse Levasseur en Rousseaus vijf onwettige kinderen
In zijn kosthuis te Parijs leert hij de jonge dochter van een ontslagen ambtenaar kennen, Thérèse Levasseur, en begint een relatie met haar. Zij is analfabeet maar haar sociale intelligentie moet groot geweest zijn. Rousseau trouwt pas veel later met haar, in 1768. Al die tijd wordt zij door hem en zijn omgeving meer als huishoudster dan als echtgenote gezien. Als zij zwanger raakt overreedt hij haar, met hulp van haar moeder, de baby bij de geboorte af te staan aan een vondelingenhuis. Dat werd toen in Parijs veel gedaan met onwettige kinderen. Hetzelfde gebeurt met de vier volgende baby’s die Thérèse van hem oploopt. ‘Zuchtend gehoorzaamde zij’. Later hebben Rousseau’s tegenstanders, geschokt door de opvoedingsideeën uit de Emile, deze feiten – anoniem publiek gemaakt door Voltaire – gretig gebruikt. Hoe kan men immers een pedagoog serieus nemen die zijn eigen baby’s naar een vondelingenhuis laat brengen? In het begin van de Emile en in zijn Bekentenissen toont hij spijt over dit vroegere ‘noodlottige gedrag’, maar meer om zijn eigen beschadiging – in de ogen van anderen – dan om die van Thérèse en zijn hem onbekende kinderen.
[bewerk] Doorbraak als denker over de maatschappij
Als denker wordt Rousseau pas bekend in 1750 wanneer hij een prijsvraag wint die is uitgeschreven door de Academie van Dijon voor een sceptisch geschrift over de zedelijke waarde van de Kunsten en de Wetenschappen. In dit essay, Discours sur les sciences et les arts, stelde hij dat de vooruitgang van kunst en wetenschap niet gunstig was geweest voor de mensheid (in West-Europa). De vooruitgang van kennis had regeringen sterker gemaakt en de individuele vrijheid geknecht. Rousseau concludeerde dat materiële vooruitgang de mogelijkheid van oprechte vriendschap had ondermijnd en vervangen door jaloezie, angst en wantrouwen. Hierin toonde hij zich voor het eerst een tegenstander van de vooruitgang die zo door zijn vrienden van de Encyclopédie en de Verlichting werd nagestreefd. Later zal dit grote verschil van inzicht maken dat hij met die vrienden breekt.
[bewerk] Belangrijkste geschriften over de beste staatsvorm
In zijn Discours sur l’origine et les fondements de l’inégalité parmi les hommes (Vertoog over de ongelijkheid tussen mensen) uit 1755 stelt hij dat de mens van nature, dus in primitieve staat, en voorafgaand aan enige opvoeding, zoals een ‘edele wilde’ of 'nobele wilde' (‘bon sauvage’) goed is en alleen door ervaringen in de maatschappij gecorrumpeerd wordt. De onbedorven natuurstaat is verdwenen door het in eigendom nemen van land, bronnen, mensen, en dergelijke, de oorzaak van ongelijkheid en uitbuiting. De huidige staat is een schepping van de machtigen uit eigenbelang.
Du Contrat Social ou Principes du droit Politique (1762) Dit 'maatschappelijk verdrag' berust op het idee van de volkssoevereiniteit, de wil van het gezamenlijke volk (de algemene wil of volonté générale tegenover de volonté particulière van de vorst) als enige en onbeperkte bron van het staatsgezag en daarmee ook van het recht. Dit contrat gaat in tegen het absolutisme. Niet meer een contract tussen individuen en de persoon die als soeverein over hen zal heersen (gangbaar tot in de 17e eeuw), maar een verdrag van vrije individuen onderling die besluiten een gemeenschap te vormen. Een door Rousseau geïdealiseerd Genève waarin alle burgers elkaar kennen. Rousseau zocht naar fundamentele waarborgen om de volken van zijn keuze te pantseren tegen moreel verval. Zij moesten niet alleen worden afgeschermd van de moderne wereld, maar tevens een moraliteit ontwikkelen die hen immuun zou maken voor carrièrisme en vooruitgang. De amour propre, de zelfzucht, met haar expansieve begeerten, zou blijvend uitgebannen moeten worden.
[bewerk] Romanticus
In 1761 verschijnt zijn liefdesroman Julie ou la Nouvelle Héloïse, ook voor het eerst in Amsterdam gedrukt, die ogenblikkelijk een bestseller wordt en algemeen gezien wordt als het begin van de Romantiek. De onmogelijke liefdesgeschiedenis speelt aan de voet van de Alpen en aan de oevers van het meer van Genève. De roman bestaat uit een briefwisseling. De 'nieuwe Héloïse' verwijst naar de middeleeuwse liefdesgeschiedenis (ook in brieven) van de monnik Abélard en de kloosterzuster Héloïse.
[bewerk] Opvoedingsfilosoof
Zijn boek Emile ou de l’éducation (Emile, of over de opvoeding)is voor het eerst gedrukt in 1762 en in Frankrijk vrijwel meteen verboden. In dit boek wordt een jongen uit goed milieu opgevoed door een huisleraar. Zonder dwang of straf, zonder haast, in de provincie, ver van het ijdele stadsleven, in verbondenheid met de natuur. Emile leert door ervaringen die zijn huisleraar, niet toevallig ook Jean-Jacques geheten, voor hem organiseert. Leren door te doen, timmerwerk, tuinieren, zwemmen, verdwalen in bossen, en dergelijke. Hij leert Emile door eigen ervaring respect hebben voor boeren en handwerkslieden en leert hem dat die eigenlijk hoger staan dan koningen en prelaten. Jean-Jacques geeft Emile geen godsdienstonderwijs en houdt hem tot aan zijn 15e jaar verre van allerlei geleerde ‘kletspraatjes’, zoals ook geschiedkundige en filosofische verhandelingen. Rousseau geloofde immers in de aangeboren goedheid van de mens. De verschillen tussen arm en rijk, tussen heersers en onderdrukten maken de mens slecht. Door Emile in een landelijk isolement op te voeden en te harden in de natuur wil hij hem zuiver houden. Wel mag hij Robinson Crusoe lezen, als eerste en voorlopig enige boek. Jean-Jacques laat Emile pas gaan als hij al enige tijd getrouwd is, met Sophie, aan wie hij het laatste deel van het boek wijdt. Meisjes moeten heel anders worden opgevoed dan jongens. Zij mogen bijvoorbeeld wel worden gestraft en moeten leren gehoorzamen aan de man. Rousseau stond dus nog heel ver af van ideeën over gelijke rechten voor man en vrouw. De Emile wordt kort na verschijnen verboden en verbrand, zowel in Parijs als Genève. Maar dit niet om de pedagogische opvattingen en aanbevelingen van Rousseau. Het was de in het boek opgenomen – fictieve – geloofsbelijdenis van een pastoor uit Savoie die de autoriteiten vreesden. Hierin bepleit Rousseau een alternatieve natuurgodsdienst en verwerpt hij centrale dogma’s uit de rooms-katholieke en protestantse kerken.
[bewerk] Omzwervingen
Ondanks zijn innige vriendschap met vrouwen en mannen van hoge adel moet Rousseau na zijn Emile en Contrat Social vluchten om aan arrestatie en gevangenis te ontkomen. De machthebbers in kerk en staat zien in zijn felle kritiek op de bestaande maatschappij het gevaar van een verdere ondermijning van hun dan al erg verzwakte posities. De Franse Revolutie komt er aan. Rousseau gaat eerst naar Genève terug maar wordt ook daar verjaagd. Na een idyllische periode op een klein eilandje in het Lac de Bienne (Bielersee) vertrekt hij naar Londen, op uitnodiging van David Hume. Maar hij houdt het daar niet uit en keert dan terug naar Frankrijk, eerst onder een valse naam, later ook naar Parijs, mede onder protectie van, onder andere, de graaf en gravin van Luxemburg. Ondertussen schrijft hij voort aan zijn autobiografie.
[bewerk] Bekentenissen
Confessions, Rousseaus autobiografie, verscheen pas na zijn dood. Een voor die tijd zeer openhartig werk. Ook een zelfanalyse en een zelfrechtvaardiging. Uit een uitvoerige recensie van de eerste volledige Nederlandse vertaling door Arnold Heumakers, in NRC Handelsblad van 15 november 1996:
- “Geen ander contemporain boek geeft zo’n onthullend beeld van de innerlijke roerselen uit de eeuw van de Verlichting. Niemand, of het moest de door Rousseau zeer bewonderde Montaigne zijn, heeft zo onbeschroomd geschreven over zijn – ook seksuele – eigenaardigheden.”
[bewerk] Levenseinde
Rousseau werd van jongs af aan geplaagd door een slechte gezondheid en allerlei kwalen, vooral van zijn galblaas en nieren. In zijn laatste jaren komt daar een paranoïde geloof bij dat iedereen het op hem gemunt heeft. Hij sterft in 1778 aan een hartkwaal, verzorgd door Thérèse, op het kasteel van een van zijn beschermers te Ermenonville, ten noordoosten van Parijs. Zestien jaar daarna, in 1794, laat de Nationale Conventie zijn stoffelijk overschot in een rood geverfde kist op een open wagen naar Parijs brengen. Langs de weg juicht het volk zijn gestorven held toe. De kist wordt bijgezet in het Panthéon. Een kapel speelt Rousseau’s muziek uit diens opera Le devin du village. Thérèse Levasseur, overleeft Jean-Jacques tot 1801. Zij trouwt opnieuw, met een veel jongere man, en kan dankzij de auteursrechten op het werk van Rousseau onbekommerd leven.
[bewerk] Bronnen
[bewerk] Boeken van Rousseau in het Nederlands vertaald
- Vertoog over de ongelijkheid (Discours sur l’origine…) Vertaald door W. Uitterhoeve en J.M.M. de Valk . Herziene en geactualiseerde druk. Boom klassiek, 2003 (1e druk 1983)
- Het maatschappelijk verdrag (Le contrat social) Vertaald door S. van de Braak en G. van Roermond. Herziene en geactualiseerde druk. Boom klassiek, 2002 (1e druk 1995)
- Emile Verkorte uitgave. Vertaald door Anneke Brassinga. Boom, 1980
- Overpeinzingen van een eenzame wandelaar Vertaald en bezorgd door Leo van Maris. Veen, 1994
- Bekentenissen Vertaald en bezorgd door Leo van Maris. Arbeiderspers, 1996
[bewerk] Nederlandstalig boek over Rousseau
- Oerlemans, J.W. Rousseau en de privatisering van het bewustzijn Wolters-Noordhoff, 1988.
- Een toegankelijke inleiding tot leven en denken van Rousseau, uitgaande van het idee dat beide gestuurd werden door een onverzadigbare behoefte aan achting en eerbetoon van mensen uit hoger kringen, speciaal de adel en intelligentia in Frankrijk.
[bewerk] Externe links
- Het leven van Rousseau in prentbriefkaarten (Engels/Frans)
- Jean-Jacques Rousseau op "MEMO" (Frans)
