Svízzera
From Wikipedia
 |
Cheest artícul al è scrivüü in koiné uçidentala, urtugrafía ünificada. |
|
|||||
| Lema nazziunaal: Unus pro omnibus, omnes pro uno (Vün par tücc, tücc par vün in latin) |
|||||
 |
|||||
| Lengui ufizziaal | Tudeesch, Francees, Talian e Rumantsch | ||||
| Capitala | Berna 46° 57'N,7°27'E |
||||
| Citaa plüü granda | Zürich | ||||
| Governameent
Presideent dal Cunsej Federaal
|
Cunfederazziun demucràtica Moriz Leuenberger |
||||
| Süperfiis - Tutala - Acqua(%) |
41.285 km² (133è) 3,7% |
||||
| Abitaant - Stimazziun 2003 - Cens - Densitaa |
7.399.100 abitaant (92è) — 179 ab./km² (44è) |
||||
| Muneda | Fraanch Svízzer (CHF) |
||||
| Füüs urari - Estaa (DST) |
CET (UTC+1) Si, CET* (UTC+2) |
||||
| Carta federala |
declarada l'1 d'avuust de 1291, recugnussüda ul 24 d'octubre da 1648 | ||||
| Imnu nazziunal | Càntich Svízzer | ||||
| Dumini internet | .ch | ||||
| Còdas telefònich | +41 |
||||
| Gentilizzi | Svízzer, Svízzera | ||||
La Cunfederazziun Elvética u Svízzera al è una cunfederazziun da statt (i cantun) da l'Europa Centrala; la gh'a par vesin Germània, Francja, Itàlia, Àustria, e Liechtenstein. Chest paees-chí al gh'a una fòort tradizziun da neutralitaa pulítica e militaar, però anca da cu·uperazziun internazziunala, dunca al è la seet d'un bell puu d'urganizazziun internazziunaal.
La versiun latina dal sò nomm ufizziaal: Confoederatio Helvetica, la cunseent da mía catà fœra vüna di quatru lengui ufizziall. La suva abreviazziun: CH, al è chela che sa dœvra par identificà i dumini web che sa referissen a la Svízzera a l'Internet.
Cuntegnüü |
[redatá] Stòria
Intal 1291, di representaant di trii cantun d'Uri, Schwyz e Unterwalden a sígnen la Carta da l'Alianza, che i üniss in la lüta cuntra ul guvernameent da Habsburg, che a chel teemp al cuntrulava ul tròon tudeesch imperiaal dal Sacru Imperi Ruman. In la bataia da Morgarten dal 1315, i Svízzer a bàten l'esèrcit di Habsburg secüraant-us inscí la quasi-independenza cuma Cunfederazziun Helvetica.
Intal Tractaa da Westfàlia dal 1648, i paees eurupéi recugnússen la independénza da la Svízzera dal Sacre Imperi Ruman e la suva neutralitaa. Intal 1798, i exèrcit da la revoluzziun francesa ucüpen la Svízzera. Ul cungress da Viena dal 1815 restabiliss la independénza Svízzera e i puteenz europei a acèten da recugnuss da manera permanent la neutralitaa Svízzera.
La Svízzera la adòta una custitüzziun federala intal 1848, refurmada prufundameent intal 1874, che la stabiliss la responsabilitaa federala par la gjüstizzia, la defesa e ul cumeerc. A partí da alura, l'è cuntínua la süperiuritaa pulítica, ecunòmica e suçjala che l'a caraterizaa la Svízzera.
I Svízzer a inn cugnüsüü par la suva stòrica neutralitaa e par mía avé participaa militarmeent ai guèer mundiall. Intal 2002 la Svízzera la regiuunc pienameent i Nazziun ünitt.
[redatá] Guvernameent (vuus LSI) e pulítica
La strütüra da l'urganizazziun pulítica da la Svízzera la sa basa sü trii nivei: Münicipi, Cantun e Cunfederazziun. Chiist trii àmbit a gòden d'una àmpia autunumía. In caas da dübi, la presa da decisiun la gh'a lööch in l'àmbit cantunal u münicipaal. Chesta circumstanza la permett che ul nivell püssee a vall da la sfera pulítica nazziunala, ul Münicipi, al gh'àbia anca un òolt degree d'autunumía. I matérii che ul Münicipi al sía mía in cundizziun da regulamentà de par lüü a inn avucaat pal Cantun, i cumpeteenz dal qual, al sò tuurn, a inn cumplementatt par chii da la Cunfederazziun. Chesta atitüüt da cu·urdinazziun e süpòort sa ciama sübsidiarietaa, e la évita la prepunderanza d'una aministrazziun centrala e la cunceet dumà azziun da süpòort a la Cunfederazziun.
Cunt urígin intal tèrmin latin "confederatio", ul cuncett da federaliism al gh'a cuma finalitaa la üniun da eent stataal equiparàbil, la suvranitaa da la qual la gh'a da ral è garantida par la istessa. Ul federalismu svízzer sa carateriza pal sò interess a mantegní l'autunomía di Cantun, la quaal cossa la süponn un principi da la gestiun pulítica dal paees: preent ul nümar da decisiun püssee graant che sa pœu da forma des·centralizada.
Ul püssee òolt pudé legislatiif l'ustenta l'Assemblea Federal (Parlameent), che l'è cumposta par dò Camar (ul Cunsei Nazziunaal e ul Cunsei di Staa), cuma ul sò mudell, l'òrgan legislatiif d'EUA.
I drecc e i cumpetéenz da tücc düü i Cunsei a inn idéntich. I Parlamentari desenvilüpen i sò ativitaa pulítich parallelameent a la suva vita prufessiunala e sa reünissen nurmalmeent quatru vœult a l'an int i sessiun urdinari (una ogni trii mees), che a düren trii setimann.
Ul Guvernameent da la Svízzera al è cumpòost par un Culégi, che in òltar paees al è equiparàbil al Gabinett u Cunsei di Minístar; al cunsiist da sett membar e al sa ciama Cunsei Federaal. Chest òrgan-chí al custitüiss, dal 1848, l'esecütiif nazziunaal. Ogni an, vün da chiist sett mémbar al è cataa fœra cuma president dal cunsei e dal staa; da tüta manera, al esèrcita dumà una funziun representativa.
I Svízzer cun drecc a vutà poden inflüí sü la marcja da la Cunfederazziun e di Cantun mía dumà a travèers di elezziun, ma anca faseent üüs da düü strümeent: la inizziativa e ul referèndum.
[redatá] Urganizazziun pulitico-aministrativa
La Cunfederazziun Helvética la sa dividiss in 26 cantun:
|
|
|
|
I cantun a inn dividüü in 2.889 münicipi. Ogni cantun al gh'a la suva pròpia custitüzziun, pudé legislatiif, governu e cuurt.
[redatá] Geugrafía
Ul paesacc svízzer al è caraterizaa par i Aalp,
una òlta catena muntagnusa che la passa a travèers da la zona centrala e dal süüd dal paes. Tra i òolt picch di Aalp Svízzer a gh'è ul Picch Dufour che al tuca i 4.634 métar sura ul nivell dal mar. Intal Picch Dufour sa trœven nümeruus valatt e gjassee.
Da stu lœuch i emèrgen vügn di fiümm principaal da l'Europa, tra i quaal ul Rhin, ul Rône, l'En, e ul Tesin; chiist a ríven finn a di laach cuma par esempi ul Laach Leman, ul Laach da Zürich, ul Laach Neuchâtel e ul Laach da Custanza. La partida nòort da la Svízzera, la püssee pupülada, l'è püssee averta; de tüta manera l'è mediameent muntagnusa. Ul climaa svízzer al è normalmeent temperaa, però al pœu varià un bell puu secuunt la lucalitaa, a partí dal climaa seveer da l'òlta muntagna finn a rivà al duulz micro-climaa insübrich da la paart süüd.
[redatá] Ecunumía
Malgraa l'assénza da resuurs naturall, l'ecunumía Svízzera la figüra tra i püssee pròsper e desvilüpatt dal muund. Urientada ai serviis, cuma i baanch e i sicürazziun e la mecànica da precisiun, ul paees al prudüss suratütt di begn cunt una fòort valuur giuntada. Ul nivell da vita al è vüün di püssee elevaa in Europa. Da püü, la suva stabilitaa e neutralitaa i ann traa un gran nümer da capitaal stragnee e d'urganizazziun internazziunall cuma l'Urganizazziun di Nazziun Ünitt. Dopu diveers agn da cressimeent flébil u nüll, l'an 2004 al-a sperimentaa una alzada dal 1,7% e un PIB sürpassaant i 435 miliun (CHF). Ul percentacc da geent senza lavurà al resta particülarmeent bass (intorna al 3.5%, Lüi 2005) e una inflazziun relativameent flébil.
[redatá] Cültüra
La Svízzera l'è stada inflüenzada par diveers di magjuur cültüür européi, a partí da i sò pràtich cültürall finn a rivà a i sò idiomm. In Svízzera esísten quatru idiomm ufizziaal: tudeesch, francees, talian e rumantsch. Ul tudeesch al è parlaa al nòort e centru dal paees (64%, gjaalt): al è par la püpaart ul dialett svízzer cugnüsüü cuma Schwyzertüütsch, però int i media da cumünicazziun sa dœvra ul Hoch-Deutsche. Ul francees al è parlaa a l'òvest (19%, pòrpura). Al süüd al esiist una sitüazziun da diglussía lumbaart/talian (8%, veert), e chí ul lumbaart al è ben preservaa e vitaal; int i media da cumünicazziun sa dœvra ul talian, però di emissiun in lumbaart a inn ucasiunalmeent trasmetütt. Ültim, ma mía daree, una zica minuritaa la parla rumantsch, al cantun süüd-est di Grisgjun (<1%, vermèi). Un bell puu da Svízzer a parlen püssee d'un idioma; e ul 20% da la pupülazziun al è furmaa da resideent e lavuratuur temporari stragnee.
La religjun püssee praticada in Svízzera al è ul catolicismu ruman u ambrusian, al quaal al apartegn ul 43% da la pupülazziun; dopu al ven ul 35% da protestantismu e, a causa da la immigrazziun al s'è stabilii l'Islam cunt un 4% da la pupülazziun, e ul cristianismu urtudoss cunt un 2%. La stabilitaa e prusperitaa da la Svízzera, cumbinada cun la suva diversitaa da pupülazziun l'a faa sí che vügn i descríven ul paees cuma un staa cunsuçjatiif.
I Svízzer a inn cugnussüü anca par i sò baanch, la sciculada, i furmai e i urulœcc.
Ul 1 d'aguust da ogni an sa célebra la Festa Nazziunala Svízzera.
|
|
 |
|---|---|
| Albanìa | Andorra | Armenia2 | Austria | Azerbaidjan1 | Belgju | Bielurüssia | Bosnia e Erzegovina | Bulgarìa | Cechia | Cipru2 | Citaa dal Vatican | Cruazzia | Danimarca | Estonia | Finlandia | Francja | Georgja1 | Germania | Grecja | Irlanda | Islànda | Itàlia | Kazakhstan1 | Letònia | Liechtenstein | Lituània | Lüssemburg | Macedonia | Malta | Muldavia | Monaco | Muntenegru | Nurvegja | Paess Bass | Pulònia | Purtugaal | Reegn ünii | Rumanìa | Rüssia1 | San Marin | Serbia | Sluvachia | Sluvenia | Spagna | Svezzia | Svízzera | Türchìa1 | Ucraina | Ungarìa | | |
| 1. Statt parzialmeent a l'Asia. 2. Statt geugràficameent a l'Asia, però suveent cunsideraa cuma part d'Europa per resunn stòrich e cülturaj. | |
