Վիքիփեդիա

From Wikipedia

Վիքիփեդիա ազատ հանրագիտարան

Վիքիփեդիան Վեբ-ային հիմքով ազատ բովանդակությամբ հանրագիտարան է, որը խմբագրվում և համալրվում է հանրային կամավոր և ազատ ուժերով և ազատորեն կարող է ընթերցվել և օգտագործվել անվճար: 2005 թվականի սկզբին այն ուներ արդեն 198 անկախ լրիվ առանձին լեզվական տարբերակներ, որոնց իրականացման սպոնսորը en:Wikimedia Foundation հասարակական հիմնադրամն է: Ավանդական հանրագիտարանային հոդվածների հետ մեկտեղ կան նաև en:almanac, en:gazetteer և en:current events թեմաներ: Վիքիփեդիան ներկայումս Վեբում ամենահաճախ այցելվող տեղեկատվական կայքերից մեկն է: Օրական ամբողջ աշխարհից գրեթե 80 միլիոն մուտք է լինում այս կայքը: Վիքիփեդիան պարունակում է մոտավորապես 1.5 միլիոն հոդվածներ, որոնցից ավելի քան 500,000 պատկանում են en:English language տարբերակին: Հանրագիտարանը սկսեց գործել որպես փորձագետների կողմից գրվող en:Nupedia հանրագիտարանի շարունակությունը 2001թ. հունվարի 15-ից: Հանրագիտարանը աշխատում է en:wiki software համակարգչային ծրագրով և ունի բազմաթիվ քույր ծրագրեր en:projects, ինչպիսիք են օրինակ en:Wiktionary-ը և en:Wikibooks-ը: Վիքիփեդիան գնահատվում է անվճար լինելու, ազատության և մատչելիության, թեմաների հսակայական բազմազանության և հիրավի մանրամասն տեղեկությունների համար: Վիքիփեդիան քննադատում են ավանդական հանրագիտարանի համեմատ արժանահավատության պակասի համար, en:systemic bias, և ավանդական հանրագիտարանային թեմաների վերաբերյալ հոդվածների թերությունների համար: Այս սայթը նաև հսկայածավալ փորձարարական դաշտ է en:discourse այսպես կոչված սոցիալական գիտությունների բնագավառում ազատ քննարկումների համար: Ազատ ու մատչելի հանրության գաղափարը, մի հանրության, որը միավորված է տեխնոլոգիայով, որտեղ հետզհետե մեծանում են հաղորդակցվող տեղեկությունների ծավալները, ակտիվորեն հոդվածներ են գրվում և քննարկվում ու ազատորեն տրամադրվում են համաշխարհային հասարակությանը, այս առանձնահատկությունները Վիքիփեդիան դարձնում են բացառիկ մի երևույթ ոչ միայն որպես հանրագիտարան բայց նաև որպես ինֆորմացիոն ռեսուրսների մի աննախադեպ աղբյուր: Այդուհանդերձ, շնորհիվ հենց այն հանգամանքի, որ այն բաց է յուրաքանչյուր գրել ցանակցողի համար և կարող է ազատորեն խմբագրվել ընթերցողների կողմից, հոդվածների արժանահավատությունը ըստ էության կախված է գրողի պատասխանատվությունից և բարեխղճությունից և Վիքիփեդիա համայնքը անդադար աչալուրջ պիտի լինի վանդալիզմի հնարավոր դեպքերը կանխարգելելու և սուբյեկտիվ տեսակետներից խուսափելու համար: Վիքիփեդիայի արժանահավատությունը հաճախ է կասկածի տակ առնվում, հենց այդ պատճառով, որ հոդվածների բովանդակությունը կարող է ազատորեն խմբագրվել ցանկացողների կողմից, իսկ դա կարող է հանգեցնել որոշակի անճշտության և ոչ բավարար խորությամբ հետազոտված բովանդակության: en:Vandalism–ը մշտական խնդիր է, թեև ի պատիվ համայնքի պետք է ասել, որ այն սովորաբար բացահայտվում ու վերացվում է մի քանի րոպեների ընթացքում:

[խմբագրել] Ազատ խմբագրում

Վիքիփեդիայի բովանդակությունը ստեղծում են օգտագործողները: Ցանկացած և յուրաքանչյուր այցելու կարող է խմբագրել Վիքիփեդիայի հոդվածները, և շատերն են այդպես անում, թեև կարելի է ասել որ բոլոր խմբագրումների գրեթե կեսը կատարվում է օգտագործողների ընդամենը 2.5%-ի կողմից: Էջերը միշտ կարելի է խմբագրել, այնպես որ ոչ մի հոդված ըստ էության երբեք “վերջնական” կամ “ավարտված” չի լինում: Բոլոր խմբագրումների 18%-ը արվում է չգրանցված, անանուն խմբագիրների կողմից: Այն խմբագիրների համար, ովքեր չեն գրանցվել օգտագործողի անվան փոխարեն օգտագործվում է նրանց en:IP address–ը, որը ըստ էության որոշակի թվային կոդ է, եւ մեծ ցանկության դեպում վերծանելի է: Սակայն Վիքիփեդիան այնպես է ծրագրված, որ սովորաբար արգելք է դնում en:open proxies չգրանցված խմբագրումների վրա: Հատկապես մեծ լեզվական կայքերում, ինչպես օրինակ անգլերեն, գերմաներեն, ճապոներեն, որտեղ օրական մի քանի հազար նոր հոդված է հայտնվում և անհնար է բոլորը հատ-հատ ստուգել վանդալիզմի առկայության դեմ, իսկ գրանցված օգտագործող դժվար թե վատ բան գրի:

[խմբագրել] Հեղինակները

Վիքիփեդիայում օգտագործողների բազմաթիվ շերտեր կան: Ըստ էության, ինչպես նշվեց, յուրաքանչյուր օգտագործող կարող է նաև խմբագրել հոդվածները տարբեր եղանակներով, ընդ որում մյուս բոլորի հետ հավասար իրավունքներով և պայմաններով: Սակայն Վիքիփեդիայում կան նաև ադմինիստրատիվ պաշտոններ: Նրանց կոչում են սիսօփներ կամ ադմինիստրատորներ: Ամենաստորին կարգի ադմինիստրատորներին ընտրում են հենց օգտագործողների համայնքները և նրանց իրավասություն է տրվում փակել կամ ջնջել ամբողջական էջեր, արգելք դնել որոշակի օգտագործողների մուտքի վրա՝ անշուշտ ուղղորդվելով ծրագրի վարած քաղաքականությամբ կամ օգտագործողների համայնքի ընդհանուր համաձայնությամբ: Ավելի փոքրաթիվ են Վիքիփեդիա ծրագրի ընթացքը ղեկավարող բյուրոկրատները, որոնք կարող են նոր սիսօփներ նշանակել, հետո գալիս են ստյուարդները, որոնք իրենց հերթին բազմաթիվ մակարդակներում գործող բյուրոկրատներ են, ապա՝ դևելոփերները, ովքեր պրոֆեսիոնալ ծրագրավորողներ են և կարող են մտնել ծրագրի ծրագրային ապահովման ֆայլեր: Խմբագրումը կարող է կատարվել նաև ավտոմատացված կամ կիսաավտոմատացված փոքրիկ ծրագրերի միջոցով:

[խմբագրել] Ներքին քաղաքականությունը

Վիքիփեդիայի մասնակիցները (Վիքիփեդիացիները) պահպանում և պարտադրում են մյուսներին մի քանի սկզբունքային մոտեցումներ.

Անկողմնակալ, կամ չեզոք տեսակետների արտահայտում հոդվածներում, որովհետև այս հանրագիտարանային համայնապատումում կարող են մասնակցել երկրագնդի բոլոր գաղափարախոսությունների և ազգությունների տեր մարդիկ: Պետք է հուսալ, որ սայթում տեղադրված բոլոր հոդվածները կլինեն հնարավորինս անկողմնակալ , օբյեկտիվ և ճշգրիտ: Ըստ ծրագրի ջատագովների այն հանգամանքը, որ հոդվածների շարադրմանը կարող են մասնակցել անսահմանափակ թվով միմյանց անծանոթ մարդիկ կապահովի կարծիքների բազմակարծությունը և բովանդակության մաքսիմալ օբյեկտիվությունը: Սակայն չեն բացառվում կարծիքների բախումներ և թեժ քննարկումներ ինչը, ոչ հազվադեպ երևույթ է հատկապես անգլերեն Վիքիփեդիայի հոդվածներին կից քննարկման էջերում: Այսպիսով, կարելի է ասել, որ չեզոք տեսակետը Վիքիփեդիայի համար ոչ այնքան քաղաքականություն է որքան գաղափարախոսություն:
Չներկայացնել աղբյուրներով չհիմնավորված հետազոտական աշխատանք. Որովհետև ըստ էության անհնար է վերահսկել բոլոր հոդվածների գիտական արժանահավատության աստիճանը այդ իսկ պատճառով Վիքիփեդիայում տեղադրված նյութերի բովանդակությունը պետք է հիմնավորված լինի այլ գիտահետազոտական աղբյուրներին կատարված հղումներով: Այսինքն փաստեր, որոնք նոր են հայտնաբերվել և չեն հրապարակվել որևէ այլ տպագիր աղբյուրում (և այդ իսկ պատճառով չեն կարող որակավորվել “ըստ … տվյալների աղբյուրի ” բառերով) ողջունելի չեն.
Սահմանափակել քննարկումները “քննարկում” էջերում և որևէ հարցի քննարկում չառաջարկել անմիջականորեն հոդվածային էջերում:
Կենտրոնանալ հոդվածի հանրագիտարանային բովանդակության վրա Մի շարք մուտքագրումներ խրախուսելի չեն, որովհետև նրանք իրենցից ոչ մի հանրագիտարանային արժեք չեն ներկայացնում կամ իրենց բնույթով հանրագիտարանային տեղեկություններ չեն պարունակում: Օրինակ. Վիքիփեդիայի հոդվածները չեն կարող լինել բառարանային սահմանումներ կամ այնպիսի ամբողջական նյութեր ինչպես օրենքների տեքստերը կամ ճառերը, դրանք պարզապես անթույլատրելի են: Սակայն կան Վիքիփեդիա քույր նախագծեր, ինչպես օրինակ en:Wiktionary և en:Wikisource, որոնք նախատեսված են հենց հղումային նյութերի բազմաթիվ այլ տեսակների համար, որոնք չեն համապատասխանում Վիքիփեդիայի ֆորմատին:
Կան մի շարք չգրված կանոններ կամ վարվելակարգեր, որոնց հետևում է ամբողջ Վիքիփեդիա հասարակությունը, ինչպես օրինակ ընդունված չէ ստորագրել հոդվածների տակ, բացի հղումներ անելուց և նամակներից (եթե գրանցված օգտագործող եք, ապա ստորագրություն թողնելու համար ընդամենը սեղմում եք այս տեքստի շրջանակի վերևում իկոնների շարքի աջից երկրորդի վրա, և ձեր կեղծանունը, ամսաթիվն ու ժամը կհայտնվեն այդտեղ էջը պահպանելուց հետո), իսկ օժանդակ ֆայլերում առանց այն էլ երևում է, թե ով և երբ է արել փոփոխությունը կամ հոդվածի մուտքագրումը: Երբ այդ կանոնները դիտավորյալ կամ պարբերաբար են խախտվում, համայնքը սովորաբար որոշում է կայացնում ավելի խիստ միջոցներ նախաձեռնել վարվելաձևի համայնքային կանոնները պարտադրելու կամ խախտումը անտեսելու համար:
Կան նաև մի շարք կարևոր ոճային ավանդույթներ, հատկապես հոդվածների վերնագրերի կապակցությամբ, օրինակ, երբ կան մի քանի անուններ, ապա գերադասելի է այն Վիքիփեդիա լեզվով անվանումը, որը առավել տարածված է կամ առավել հաճախ է օգտագործվում: Վերնագրերը գրեք փոքրատառերով բացի, անշուշտ, առաջին տառերից, դա կօգնի պահպանել հոդվածների միջև կապերի ցանցը: Անպատճառ խմբագրեք և սրբագրեք ձեր հոդվածները, որպեսզի դրանք ընթեռնելի և ուսանելի լինեն մյուսների համար: Եթե որևէ տեքստ թարգմանում եք, ավելի շատ ուշադրություն դարձրեք հայերեն դրա հասկանալիության և պարզության վրա: Գրեք հստակ, պարզ և մի մոռացեք հղումներ անել հոդվածների տակ ձեր տվյալների աղբյուրների մասին: Կիսատ հոդվածների վերջում դրվում է խորանարդիկ, որը զգուշացնում է, որ հոդվածը դեռ ավարտված չէ և հրավիրում մյուսներին աշխատել դրա վրա:

Սա անավարտ հոդված է։ Դուք կարող եք օգնել Վիքիփեդիային՝ ուղղելով և լրացնելով այն։
Այս նշումը հարկավոր է փոխարինել համապատասխան թեմատիկ նշումով։

Ուրիշների գրած հոդվածներում խմբագրումներ անելիս անպայման լրացրեք "խմբագրումի ամփոփ նկարագրությունը": Դա կօգնի հեղինակին հետևել ձեր կատարած խմբագրումների բնույթին:

[խմբագրել] Չեզոք տեսակետ

Վիքիփեդիան կառուցվում է այն գաղափարի հիման վրա, որ նրա բոլոր հոդվածները պետք է գրվեն չեզոք տեսակետից: Չեզոք տեսակետ նշանակում է գաղափարներն ու փաստերն արծարծել այնպես, որ շարադրման հետ կարողանան համաձայնվել և’ համակարծիք և’ տարակարծիք կողմերը: Անշուշտ, բացարձակ համաձայնությունը անհնարին է: Աշխարհում կան այնպիսի գաղափարախոսներ, ովքեր երբեք չեն համաձայնվի որևէ մեկի կարծիքի հետ` շարունակելով անգամ ուժով պնդել սեփական կարծիքի բացարձակ և անվերապահ ճշտությունը: Սակայն Վիքիփեդիան կոչ է անում որդեգրել գրելու այնպիսի ոճ, որն ընդունելի լինի ըստ էության ռացիոնալ մտածելակերպ ունեցող բոլոր մարդկանց համար:
Չեզոք տեսակետի քաղաքականությունը պնդում է, որ հոդվածները պետք է գրվեն առանց կողմնակալության, արդարացիորեն արտահայտելով բոլոր տեսակետները: Սակայն, ճիշտ այնպես ինչպես մյուս բոլոր համատեղ իրականացվող ծրագրերում, Վիքիփեդիան արդեն ներկառուցված կողմնակալություն ունի, քանի որ ազգային լեզուներով կառուցվող հոդվածները գրվում են որոշակի ժողովրդագրական միասնություն ունեցող հանրության կողմից: Վիքիփեդիայի դեպքում սա արտահայտվում է այն միտումի մեջ, որ համակարգչային գրագիտություն ունեցող ամերիկացի ու բրիտանացի հոդվածագիրները ավելի շատ գրում են այն մասին, ինչն իրենց առավելապես հետաքրքրում է: Արդյունքում, երկու հոդվածների համեմատությունից կարող է պարզվել, որ “Քորոնեյշըն Սթրիթ” en:Coronation Street կոչվող բրիտանական հեռուստասերիալի մասին հոդվածը , որն սկսվել են գրել 2005 թվականին կազմված է 6,933 բառերից, դեռ չհաշված այն մյուս 14 հոդվածները, որոնք գրված են այդ նույն թեմայի շուրջ (4,746 բառ)` նվիրված հեռուստաֆիլմում խաղացող դերասաններին ու կերպարներին, միչդեռ Ռուանդային ցեղասպանությանը նվիրված (en:Rwandan Genocide) հոդվածը պարունակում է ընդամենը 2,840 բառ այն մասին թե ինչպես 800,000 մարդ բնաջնջվեց 100 օրվա ընթացքում:(Ընթերցեք բոլոր այն հոդվածները, որոնք վերաբերում են Հայաստանին կամ հայկական ցեղասպանությանը, եթե այդպիսիք գտնեք և ավելացրեք ձեր կողմից): Անգլերեն հանրագիտարանում նմանատեսակ երկար հոդվածներ կան այնպիսի անկարևոր թեմաների շուրջ ինչպիսիք են հեռուստատեսային ծրագրերը, ֆիլմերի կերպարները, պոպ երաժշտությունը, երաժշտական ալբոմներն ու վիդեո խաղերը:
Պատճառը, թե ինչու անգլերեն Վիքիփեդիայում(որն առավել մեծ և բոլոր վիքիփդիացիների կողմից տեղեկությունների համար ամենաշատ հաճախվող սայթն է) հոդվածների տեսակետները հիմնականում ամերիկյան կամ բրիտանական են, հենց նրանումն է, որ վիքիփեդիայի հոդվածների վրա աշխատում են հիմնականում ամերիկացիներ և բրիտանացիներ: Ընդ որում ուշադրություն դարձնելով մյուս ազգային լեզուներով գրվող հանրագիտարաններին կարելի է հետաքրքիր եզրակացություններ անել տարբեր ազգերի համակարգչային գրագիտության և ինտերնետային ակտիվության աստիճանի, ինչպես նաև քաղաքակրթության մակարդակի մասին, նկատի ունեմ հանրօգուտ նպատակի համար անվճար աշխատանք կատարելու պատրաստակամությունը:

[խմբագրել] Վիճաբանությունները

Վիքիփեդիայի հոդվածները երբեմն դառնում են “խմբագրական պատերզամների” առարկա , երբ նախանձախնդիր հեղինակները ջնջում կամ անխնա փոխարինում են մյուսների ներդրումները իրենց հոդվածներում: Օրինակ en:Red Herring հոդվածը, (այսինքն “կարմիր հարինգ” - հարինգը նիհարիկ բայց շատ համեղ օվկիանոսային ձկնատեսակ է)en:October 2004 –ին դարձավ ագլերեն Վիքիփեդիայի/en:English Wikipedia ամենաշատ խմբագրված հոդվածը, որի մեջ խմբագրումների թիվը նույնիսկ ավելի շատ էր, քան այնպիսի թեմաների նվիրված հոդվածներում, ինչպես en:George W. Bush/ Ջորջ Բուշ, en:John Kerry/ Ջոն Քերրի, en:Sexual slang/Սեռական սլենգ, en:Jesus/Հիսուս, en:Jew/հրեա, en:Adolf Hitler/Ադոլֆ Հիթլեր, en:Recent deaths/Մահախոսականներ և en:Saddam Hussein/Սադդամ Հուսեյն:
Վիքիփեդիացիները ձգտում են խուսափել վիճաբանություններից` փորձելով հասնել “ոսկյա միջինին”: Հուսով եմ, որ հայկական Վիքիփեդիայում գաղափարախոսական ճակատամարտեր չեն լինի, ինչևէ, մինչև այդ դեռ շատ ժամանակ կա: Ակտիվ գրողներն այնքան քիչ են, որ վիճաբանության մասին դեռ չի կարող խոսք լինել: Դրանից բացի խմբագրական վիճաբանությունները միայն ժամանակ են փչացնում և ուշադրություն շեղում: (http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia#fn_Mutual)

[խմբագրել] Վանդալիզմը

Վիքիփեդիայում ազատ խմբագրելու հնարավորությունը վայրագության թիրախ է դառնում, ինչն արտահայտվում է անիմաստ կամ դիտավորյալ սխալ գրառումներով: Շատ հաճախ վայրագության թիրախ են դառնում հանրահայտ գրառումները, թեպետ ցանկացած գրառում կարող է վայրագության թիրախ դառնալ: Վայրագությունը հիմանականում կայանում է գրառության վերացումով կամ այն փոխարինելով անիմաստ հայտարարությամբ, երբեմն էլ լկտիությամբ: Նման հայտարարություններ կարելի է ուղղել՝ մտնելով հոդվածի պատմության բաժինն ու ընտրելով նախքան վայրագությունը կատարված տեքստը, ապա՝ սեղմելով խնայել: Վիքիփեդիայի սկզբունքներից են գրառումների պահպանումն ու վայրագության հետևանքից նրանց վերանորոգումը: Վայրագության միջոցները տարբեր են, սակայն սովորաբար այն կարելի է չեզոքացնել րոպեների ընթացքում: Վիքիփեդիայի աշխատություններից մեկում, Վիյեգասը, Ուաթնբերգը և Դեյվը (2004) գտել են ուղղումներ կատարելու միջին տևուղությունը 1.8 օր, որը միջինը կազմում է 1.7 րոպե, մինչ–դեռ վայրագությնունը տևել է 7.7 օր, որը միջինը կազմում է 2.8 րոպե: Հակառակ նախորդին, «ամբողջ ցանկը» ուղղելու համար օգտագործվել է 22.3 օր, որը միջինը կազմում է 90.4 րոպե: Հետազոտողներից Մարտին Ուաթնբերգը The Wall Street Journal թերթում ասել է. «Մենք զարմանում ենք վայրագությունները տեսնելիս, սակայն նույնքան զարմանում ենք, թե որքան արագ դրանք ուղղվեցին»:

[խմբագրել] Որակի վերահսկումը

Վիքիփեդիացիները բարձր որակ ստանալու համար ստեղծել են մի քանի ազատակամ կոմիտեներ և միջոցներ: Օրինակ՝ ծավալուն հոդվածների վերագրման համար անհրաժեշտ է միասին համագործակցել: Նման աշխատությունների վրա կարելի է ամբողջ համայնքով աշխատել և քվեարկության միջոցով որոշել լավագույն տեքստը: Բարձրորակ հոդվածները կարելի է նշանակել «առանձնահատուկ հոդված» (featured article), այնուհետև, դրանցից յուրաքանչյուրը վերաքննելով, ընտրել այն տարբերակը, որն առանձնանում է չեզոքությամբ, ըմբռնելիությամբ, վկայակոչումներով և հստակությամբ։[4] (http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia#fn_Collaborate)

[խմբագրել] Ազատ բովանդակություն

Original text, images, and sounds contributed to Wikipedia is licensed under the GNU Free Documentation License. This makes it free content, allowing it to be freely used, edited, copied and redistributed subject to the terms of that license. Nearly-current copies of the database can be downloaded at any time for this purpose (http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Database_download). Wikipedia's GFDL content has been mirrored by websites such as Wikinfo and thefreedictionary.com. Material from Wikipedia has been forked by Enciclopedia Libre, after most participants of the Spanish Wikipedia were dissatisfied with Wikipedia. Wikipedia as a whole has not been published on physical media. WikiReader (http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:WikiReader) projects, begun by the German Wikipedia, have been published as a limited collection of articles on a specific subject. Mandrakesoft has proposed a DVD distribution of Wikipedia. Although all text is available under the GFDL, a significant percentage of Wikipedia's images and sounds are non-free. Items such as corporate logos, song samples, or copyrighted news photos are used with a claim of fair use. Material has also been given to Wikipedia under no-derivative or for-Wikipedia-only conditions. Wikipedia has incorporated material from public domain and GFDL resources. Public domain resources of the United States federal government or encyclopedias whose copyright has expired are often mined for images and text. As the Wikimedia Foundation and its servers are located in the United States, all language editions are bound, at the least, by United States copyright law. Web browsers that directly search Wikipedia include Internet Explorer with the Kimba Kano plugin and default Mozilla Firefox. Wikipedia's content has been used by some programs directly, for instance the instant messaging client Trillian, which underlines chat phrases that match the title of Wikipedia articles and displays this entry on request.

[խմբագրել] Ազգային լեզուներով վիքիփեդիաներ

Wikipedia currently encompasses 197 language editions, not all of which are active. Its five largest editions are, in descending order, English, Deutsch (German), Nihongo (Japanese), Français (French) and Svenska (Swedish). In total, Wikipedia editions have 1.3 million articles. The creation of a new language edition (http://meta.wikimedia.org/wiki/How_to_start_a_new_Wikipedia) generally requires only a number of willing contributors and developer efforts to translate interfaces and setup software. However, Wikimedians have debated the creation of language editions on grounds of number of speakers.

Wikipedia's growth has been exponential in the major language editions.

See also Complete list of language Wikipedias available (http://meta.wikimedia.org/wiki/Complete_list_of_language_Wikipedias_available), Official article count of all Wikipedias (http://en.wikipedia.org/wikistats/EN/TablesArticlesTotal.htm).

[խմբագրել] Քննադատություն

Հիմնական բաժին՝ Վիքիփեդիայի Քննադատումը Վիքիփեդիան քննադատվել է զգալի պակասների, հուսալիության, ըմբռնելիության և անհիմնավորվածության մեջ։ Գրադարանավարերը և հանրագիտարանի խմբագրերը վկայակոչման համար այն համարում են որպես սահմանափակ ծառայություն կամ ընդանհրապես ոչնչություն։ Քննադատների կարծիքով ազատ խմբագրումը Վիքիփեդիան դարձնում է ոչ հուսալի աշխատություն։ «Դը Գարդիան»–ի հետ հարցազրույցում, գրադարանավար Ֆիլիպ Բրադլին ասաց, որ նա չի օգրագործի Վիքիփեդիան և «համոզված է, որ այլ գրադարանավարերը նույնպես չեն օգրագործի այն։ Հիմնական խնդիրը անհիմն տեղեկարվությունն է։ Տպագրվող աշխատություններ հեղինակները պետք է համոզված լինեն իերնց մեջբերած տեղեկատվության հուսալիության մեջ, քանզի այն նրանց ապրուստի միջոցն է, ոչ թե սրա նման, որը դուրս է գալիս լուսամուտից։ Բրիտանիկա հանրագիտարանի գլխավոր խմբագիրը մնապաես նշեց որ «Վիքիփեդիայի նաղադրյալ բարելավումը կկատարելագործի այն։ Այդ նախադրյալը ամբողջովին հաստատված չէ»։ [5] (http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia#fn_Who) Բանավեճում՝ Վիքիպեդիան որպես ակադեմիական աղբյուր, Բոյդը կարծում է որ «[ա]յն երբեք հանրագիտարան չի լինի, սակայն այն կարող է պարունակել ծավալուն գիտելիքներ այլ նպատակների համար։ [6] (http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia#fn_Boyd) Քանի որ Վիքիփեդիան գրվում է կամավորների բնավորությամբ, հետևաբար երբեմն այն համարվում է անըմբռնելի։ Բրիտանիկա հանրագիրատանի գլխավոր խմբագիր Դեյլ Հոյբերգի կարծիքով՝ «մարդիկ գրում իրենց հետաքրքրող թեմաների մասին և հետևաբար շատ այլ թեմաներ ուշադրության չեն առնվում, իսկ լրատվության նյութերը առավել ուշադրության են առնվում։ Օրինակ Ֆրանցիս փոտորիկի մասին 5 անգամ ավել էջ տեղեկատվություն կա քան Չինական արվեսի մասին։ Իսկ Coronation Steet–ի (Թագադրման Փողոցի) նախաբանը երկու անգամ ավել է քան Թոնի Բլեյրի մասին հոդվածը։» [7] (http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia#fn_Who2) Տեխնիկական հարցի քննադատման մեջ Վիքիփեդիան համարվում է «Գուգլ Բոմբ», որը խանգարում է փնրտող միջոցներին իր բազմազան կապերով։ Փնտրվող նյութերի պատասխաններում Վիքիփեդիայի հոդվածները երբեմն կլինեն առաջնակարգ։

[խմբագրել] Պատմությունը

Main article: History of Wikipedia Wikipedia was created as an openly-editable supplement to Nupedia, a free online encyclopedia project written by experts through a formal peer review process. Nupedia was founded in March 2000 by Jimmy Wales with Larry Sanger hired as editor-in-chief and the project underwritten by Wales' Bomis Internet company. Wikipedia was begun as a single English edition on 15 January 2001, under the same management arrangement. It gained a French and German version in the same year. Wikipedia and Nupedia existed side-by-side until 2003, in which time the latter's output fell dramatically and its text was incorporated into Wikipedia. Known applications of the idea of collecting all of the world's knowledge under a single roof go back to the ancient Library of Alexandria and Pergamon. The modern notion of the general purpose, widely distributed, printed encyclopedia dates from shortly before Denis Diderot and the 18th century encyclopedists. The idea of using automated machinery beyond the printing press to build a more useful encyclopedia can be traced to H. G. Wells' short story World Brain (1937) and Vannevar Bush's future vision of the microfilm based Memex in As We May Think (1945). An important milestone along this path is also Ted Nelson's Project Xanadu (1960). With the development of the Internet, many people attempted to develop Internet encyclopedia projects. Free software exponent Richard Stallman articulated the usefulness of a "Free Universal Encyclopedia and Learning Resource" in 1999. He described Wikipedia's formation as "exciting news", and his Free Software Foundation encourages people "to visit and contribute to the site". One never-realized predecessor was the Interpedia, which Robert McHenry has linked conceptually to Wikipedia. Within Nupedia and Wikipedia, Sanger had considerable influence on the direction of the project during his tenure, until his position was abolished in February 2002. Wales remains actively involved to this day, contributing both time and resources to the project, and is a board member of the Wikimedia Foundation which now legally oversees Wikipedia. The Wikimedia Board of Trustees consists of Wales, for life; two Bomis employees; and two elected community members. There is no editor-in-chief or content arbitrator, and no paid employees. Wikipedia reached its one millionth article among 105 language editions on 20 September 2004.[8] (http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia#fn_WikimediaMillion) The one millionth article was published in the Hebrew language Wikipedia, and discusses the flag of Kazakhstan.

[խմբագրել] Սոֆթվեյր և հարդվեյր

Nine servers in a rack in Florida delivered Wikipedia to the world in July 2004. Wikipedia is run by MediaWiki open source software on a cluster of dedicated servers located in Florida. Increasing demand has been a recurring problem for Wikipedia's servers, with slow-downs or outages resulting. Server resources and software have been regularly increased or optimized in an attempt to improve capacity. MediaWiki is Phase III of the program's software. Originally, Wikipedia ran on UseModWiki by Clifford Adams (Phase I). At first it required CamelCase for links; later it was also possible to use double brackets. Wikipedia began running on a PHP wiki engine with a MySQL database in January 2002. This software, Phase II, was written specifically for the Wikipedia project by Magnus Manske. Several rounds of modifications were made to improve performance in response to increased demand. Ultimately, the software was rewritten again, this time by Lee Daniel Crocker. Instituted in July 2002, this Phase III software is now called MediaWiki. It is licensed under the GNU General Public License and used not only by all Wikimedia projects, but unaffiliated wikis as well. Brion Vibber has since taken the lead in fixing bugs and tuning the database for performance. Major work on the MediaWiki software, including a new database schema, is currently in progress. Its developers expect significant improvement in the scalability of the Wikipedia server cluster. Server outages began to seriously diminish the productivity of Wikipedia contributors in 2003. Wikipedia was then served from a single server. During 2004, the server setup was expanded substantially into an n-tier distributed architecture. In January 2005, the project ran on 39 dedicated servers located in Florida. This configuration included a single master database server running MySQL, multiple slave database servers, 21 web servers running the Apache software, and 7 Squid cache servers. Page requests are processed by first passing to a front-end layer of Squid caching servers. Requests that cannot be served from the Squid cache are sent to two load-balancing servers running the perlbal software, which then pass the request to one of the Apache web servers for page-rendering from the database. The web servers serve pages as requested, performing page rendering for all the Wikipedias. To increase speed further, rendered pages for anonymous users are cached in a filesystem until invalidated, allowing page rendering to be skipped entirely for most common page accesses. The Apache servers are connected to two NFS file servers. Wikimedia has begun building a global network of caching servers with the addition of three such servers in France. Wikipedia's increasing popularity has caused traffic which has often outstripped the capacity of Wikimedia's server cluster. In January 2005, the Wikipedia server cluster was serving 80 million hits and 190 million database queries per day. Extensive work, such as the further expansion of the server cluster, was underway to expand capacity. Wikipedia's status may be found on an off-site status page (http://openfacts.berlios.de/index-en.phtml?title=Wikipedia_Status) on OpenFacts. In February 2005, rumours emerged that Google had offered free hosting and bandwidth for Wikipedia. The deal would have "no strings attached," not requiring Google Adwords or any other form of advertising. The Wikimedia Foundation confirmed that an offer had been made, was under consideration, and was to be further discussed in March, but did not confirm any details of the proposal.[9] (http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia#fn_Google)

[խմբագրել] Քույր նախագծեր

Wikipedia has the following sister projects as part of the Wikimedia family:

Wiktionary, a free dictionary project
Wikibooks, a free textbook project
Wikiquote, a free encyclopedia of quotations
Wikisource, a multilingual repository of free source texts
Wikimedia Commons, a shared media respository
Wikinews, a free news source

There are many other conceptually related projects, including Wikitravel.

[խմբագրել] Պարգևներ

Wikipedia won two major awards in May of 2004. The first was a Golden Nica for Digital Communities, awarded by Prix Ars Electronica; this came with a 10,000 Euro grant and an invitation to present at the PAE Cyberarts Festival in Austria later that year. The second was a Judges' Webby award for "Community". Wikipedia was also nominated for a "Best Practices" Webby. In September 2004, the Japanese Wikipedia was awarded a Web Creation Award from the Japan Advertisers Association. This award, normally given to individuals for great contributions to the Web in Japanese, was accepted by a long-standing contributor on behalf of the project. Wikipedia has received plaudits from sources including BBC News, USA Today, The Economist, Newsweek, BusinessWeek, the Chicago Sun-Times, and Wired Magazine. All awards to the Wikipedia project and selected press clippings are listed on Meta (http://meta.wikimedia.org/wiki/Trophy_box). Notes

Note: Wikipedia Status (http://openfacts.berlios.de/index-en.phtml?title=Wikipedia_Status). OpenFacts. 15 February 2005.
Note: "Britannica or Nupedia? The Future of Free Encyclopedias"
Note: "A Case of Mutual Aid"
Note: Among Wikipedia's German (http://de.wikipedia.org/wiki/Hauptseite), English, and French (http://fr.wikipedia.org/wiki/Accueil) language editions, collaboration pages are: Qualitätsoffensive (http://de.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Qualit%C3%A4tsoffensive), Collaboration of the Week (http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Collaboration_of_the_week), Article de la semaine (http://fr.wikipedia.org/wiki/Wikip%C3%A9dia:Article_de_la_semaine); and high-quality article pages are: Exzellente Artikel (http://de.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Exzellente_Artikel), Featured articles (http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Featured_articles), Articles de qualité (http://fr.wikipedia.org/wiki/Wikip%C3%A9dia:Articles_de_qualit%C3%A9).
Note: "Who knows?" (See references)
Note: "Academia and Wikipedia", Boyd (See references)
Note: "Who knows?" (See references)
Note: See "Wikipedia Reaches One Million Articles (http://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_press_releases/One_million_Wikipedia_articles_(US))", 20 September 2004 press release by Wikimedia.
Note: "Google Offers to Host Wikipedia"
Note: "Wikipedia accused of being source for Washington Post error"

[խմբագրել] Նյութերը վերցված են

"Who knows? (http://www.guardian.co.uk/online/news/0,12597,1335892,00.html)".The Guardian, 26 October 2004.
"Wiki wars (http://www.redherring.com/Article.aspx?a=10909&hed=Wiki+wars#)". Red Herring, 14 October 2004.
"Wikipedia Founder Jimmy Wales Responds (http://interviews.slashdot.org/article.pl?sid=04/07/28/1351230)". Slashdot, 28 July 2004.
Boyd, Dana. "Academia and Wikipedia (http://www.corante.com/many/archives/2005/01/04/academia_and_wikipedia.php)". Corante, 4 January 2005.
Ciffolilli, Andrea. "Phantom authority, self-selective recruitment and retention of members in virtual communities: The case of Wikipedia (http://firstmonday.org/issues/issue8_12/ciffolilli/index.html)". First Monday, December 2003.
Lih, Andrew. "Wikipedia as Participatory Journalism: Reliable Sources? Metrics for evaluating collaborative media as a news resource (http://64.233.161.104/search?q=cache:b0rsQ5hNANEJ:journalism.utexas.edu/onlinejournalism/wikipedia.pdf+wikipedia.pdf&hl=en)" (Cache). 5th International Symposium on Online Journalism, April 2004.
McHenry, Robert. "The Faith-Based Encyclopedia (http://www.techcentralstation.com/111504A.html)". Tech Central Station, 15 November 2004.
Mook, Nate. "Google Offers to Host Wikipedia (http://www.betanews.com/article/Google_Offers_to_Host_Wikipedia/1108144572)" BetaNews, 11 February 2005.
Naughton, John. "Why encyclopaedic row speaks volumes about the old guard (http://observer.guardian.co.uk/business/story/0,6903,1386027,00.html)". The Guardian, 9 January 2005.
Sanger, Larry. "Britannica or Nupedia? The Future of Free Encyclopedias (http://www.kuro5hin.org/story/2001/7/25/103136/121)". Kuro5hin, 25 July 2001.
Reagle, Joseph. "A Case of Mutual Aid: Wikipedia, Politeness, and Perspective Taking (http://reagle.org/joseph/2004/agree/wikip-agree.html)".
Snow, Michael. "Wikipedia accused of being source for Washington Post error (http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Wikipedia_Signpost/2005-02-14/Misinformation_on_Wikipedia)". Wikipedia Signpost, 14 February 2005.
Udell, Jon. "Heavy Metal Umlaut: The Making of the Movie (http://www.oreillynet.com/pub/a/network/2005/02/07/primetime.html)". O'Reilly Network, 7 February 2005.
Udell, Jon. "Heavy metal umlaut: the movie (http://weblog.infoworld.com/udell/gems/umlaut.html)". Accessed 15 February 2005.
Viegas, Fernanda B., Wattenberg, Martin, and Dave, Kushal. "Studying Cooperation and Conflict between Authors with history flow Visualizations (http://web.media.mit.edu/~fviegas/papers/history_flow.pdf)" CHI 2004 April 24-29, 2004. Preliminary report "History Flow (http://researchweb.watson.ibm.com/history/)" available on IBM website.

[խմբագրել] Առաջարկվում է ընթերցել նաև

• Wikipedia: Introduction (http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Introduction) • Wikipedia: Frequently Asked Questions (http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:FAQ) • Wikipedia: Press releases (http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Press_releases) • Wikipedia: Size comparisons (http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Size_comparisons) • Wikipedia: Statistics (http://en.wikipedia.org/wikistats/EN/Sitemap.htm) • Wikipedia: Why Wikipedia is not so great (http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Why_Wikipedia_is_not_so_great)

Wikipedia: Replies to common objections (http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Replies_to_common_objections)
Wikipedia evolution through time (terms of service)

[խմբագրել] External links

[խմբագրել] General

SourceWatch: Wikipedia (http://www.sourcewatch.org/index.php?title=Wikipedia)
Open Directory Project: Wikipedia (http://dmoz.org/Computers/Open_Source/Open_Content/Encyclopedias/Wikipedia/)
OpenFacts: Copies of Wikipedia content (http://openfacts.berlios.de/index-en.phtml?title=Copies_of_Wikipedia_content)
The Wikipedia Cafeshop (http://www.cafeshops.com/wikipedia)

[խմբագրել] Wikipedia

Wikipedia multi-lingual portal (http://www.wikipedia.org)
Meta-Wikipedia (http://meta.wikipedia.org/) — Policy-related and technical discussions about Wikipedia and its sister projects; includes a guide on how users can set up their own MediaWiki sites.
MediaWiki Phase III Software (http://wikipedia.sourceforge.net/) at SourceForge

[խմբագրել] Essays

The Free Universal Encyclopedia and Learning Resource (http://www.gnu.org/encyclopedia/free-encyclopedia.html) by Richard Stallman (RMS)
Operation of a Large Scale, General Purpose Wiki Website (http://aronsson.se/wikipaper.html), November 2002, by Lars Aronsson, founder of susning.nu.

Reviews, endorsements, criticisms and discussion

1999 FSF endorsement of Nupedia (later updated to include Wikipedia) (http://www.gnu.org/encyclopedia/encyclopedia.html)
October 2004 Simon Waldman on Wikipedia's success (http://www.guardian.co.uk/online/news/0,12597,1335892,00.html)

Retrieved from http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia

Retrieved from "http://hy.wikipedia.org../../../%D5%BE/%D5%AB/%D6%84/%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D6%83%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1.html"

Categories: Stub | Վիքիփեդիա