Úc

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

Xin xem các mục từ khác có tên tương tự ở Úc (định hướng).


(Quốc kỳ)	(Quốc huy)

Khẩu hiệu quốc gia: Không có
(trước là Advance Australia)

Quốc ca: Advance Australia Fair

Thủ đô

Canberra

35°15′S 149°28′E

Thành phố lớn nhất Sydney

Ngôn ngữ chính thức Tiếng Anh

Chính phủ

Nữ hoàng
Toàn quyền
Thủ tướng

Quân chủ lập hiến
Elizabeth II
Michael Jeffery
John Howard

Độc lập
- Đạo luật Hiến pháp
- Quy chế Westminster
- Đạo luật Úc Từ Đế quốc Anh:
1 tháng Giêng 1901
11 tháng 12 1931
3 tháng 3 1986

Diện tích
• Tổng số
• Nước (%) 7.686.850 km² (hạng 6)
1%

Dân số
• Ước lượng năm 2005
• Thống kê dân số 2001
• Mật độ 20.406.800 (hạng 52)
18.972.350
2 người/km² (hạng 191)

HDI (2003) 0,955 (hạng 3) – cao

GDP (2003)
• Tổng số (PPP)
• Trên đầu người (PPP) 611 tỉ Mỹ kim (hạng 16)
29.893 Mỹ kim (hạng 13)

Đơn vị tiền tệ Đô la Úc (A$, AUD)

Múi giờ
• Quy ước giờ mùa hè Khác nhau¹ (UTC+8 đến +10)
Khác nhau¹ (UTC+8 đến +11)

Tên miền Internet .au

Mã số điện thoại +61

¹ Có khác biệt nhỏ giữa 3 múi giờ, xem Tiểu bang và vùng lãnh thổ Úc

Úc (tiếng Anh là Australia; tên cũ ít dùng là Úc Đại Lợi) có tên chính thức là Liên bang Úc (Commonwealth of Australia). Đây là nước lớn thứ sáu trên thế giới, là nước duy nhất chiếm toàn bộ một lục địa, và cũng là nước lớn nhất trong khu vực Úc-Á (Australasia)/châu Đại Dương. Nó cũng gồm một số đảo nhỏ, lớn nhất trong số đó là Tasmania, một tiểu bang của Úc. Úc là một liên bang được cai trị theo chế độ quân chủ lập hiến nghị viện.

Các nước láng giềng của Úc gồm có New Zealand về phía đông nam và Indonesia, Đông Timor và Papua New Guinea về phía bắc. Khoảng cách biên giới ngắn nhất giữa đất liền của Papua New Guinea và Úc khoảng 150 km; tuy nhiên, đảo có người sống gần nhất, đảo Boigu, cách Papua New Guinea 5 km. Điều này dẫn đến một thoả hiệp phức tạp cho phép người dân Papua New Guinea và đảo dân bản địa eo biển Torres dùng đường thuỷ truyền thống để băng qua biên giới.

[sửa] Nguồn gốc và lịch sử tên gọi

Úc, với tên tiếng Anh là Australia bắt nguồn từ chữ australis trong tiếng Latinh có nghĩa là "phương nam", có ở các truyền thuyết từ thế kỉ 2 về một "vùng đất phương nam chưa được biết đến" (tức là terra australis incognita). Tên Úc trong tiếng Việt có nguồn gốc từ Hán-Việt 澳大利亞 Úc Đại Lợi Á. Nhà thám hiểm người Anh Matthew Flinders đặt tên vùng đất là Terra Australis, sau này được viết tắt như hiện nay. Trước đó khi người Hà Lan khám phá ra vùng đất, họ gọi đó là Nova Hollandicus, hay là Tân Hà Lan.

[sửa] Lịch sử

Xem chi tiết: Lịch sử Úc

Thời điểm chính xác có người cư trú ở Úc vẫn còn là đề tài cho các nhà nghiên cứu. Có các bằng chứng khoa học mạnh mẽ xác nhận sự hiện diện của con người khoảng 50.000 năm trước, giai đoạn có những biến động sinh thái rộng lớn được tin là tương ứng với sự xâm nhập của con người. Tuy nhiên, cũng có suy đoán cho rằng con người đến vùng đất này sớm hơn nhiều, tận 100.000 năm trước hoặc lâu hơn nữa. Những người Úc đầu tiên là tổ tiên xa của thổ dân Úc, và đến Úc qua các cầu đất liền hoặc theo đường biển từ vùng Đông Nam Á ngày nay.

Việc có chung các loại động và thực vật giữa các vùng lân cận của Úc, Papua New Guinea, và Papua với các đảo Indonesia gần đó cho thấy trước đây tồn tại các cầu đất liền và chúng bị đóng khi mực nước biển dâng cao. Sự di chuyển truyền thống lịch sử của cư dân giữa các vùng này trong những chiếc thuyền buồm thô sơ cho thương mại và đánh cá, cho thấy có khả năng các thương gia Ả Rập và Trung Hoa đến các đảo phía bắc, biết được và rồi đến các bờ biển phía nam lục địa vào thế kỉ 9. Các bản đồ vẽ tại châu Âu từ cuối những năm 1400 cho thấy các phần của đường bờ biển.

Người châu Âu phát hiện ra vùng đất này vào năm 1522 nhờ công của nhà thám hiểm Bồ Đào Nha Cristóvão de Mendonça, nhưng mãi đến thế kỉ 17 lục địa đảo này mới trở thành mục tiêu cho các cuộc thám hiểm của người châu Âu, trong đó vài cuộc hành trình đã trông thấy Terra Australis: nhà thám hiểm người Hà Lan Willem Jansz (1606), nhà thám hiểm người Bồ Đào Nha Luis Vaez de Torres khi đang phục vụ ở Tây Ban Nha (1607), và các nhà thám hiểm người Hà Lan Jan Carstensz (1623), Dirk Hartog và Abel Tasman (1642), tên ông này đã được đặt cho đảo Tasmania, nhưng chính ông ta lại đặt tên nó theo Anthoonij van Diemenslandt.

Các nhà thám hiểm người Anh đầu tiên là Willem Dampier ở bờ tây của lục địa vào năm 1688, và đại uý James Cook là người vào năm 1770 tuyên bố 2 phần 3 phía đông của lục địa thuộc chủ quyền Vương quốc Anh bất chấp chiếu lệnh từ vua George III về việc ban đầu kí kết hiệp ước với dân bản xứ. Báo cáo của ông ta gửi về Luân Đôn nói rằng Úc không có người sinh sống (xem Terra nullius) tạo cớ thúc đẩy việc thiết lập một thuộc địa lưu đày ở đó theo sau việc mất các thuộc địa châu Mĩ.

Thuộc địa hoàng gia (thuộc địa do Anh trực tiếp cai trị) của Anh ở New South Wales bắt đầu bằng việc thiết lập vùng định cư (sau này trở thành Sydney) tại cảng Jackson bởi đại tá Arthur Phillip vào ngày 26 tháng 1 năm 1788. Ngày đoàn tàu đầu tiên này (the First Fleet) cập bến sau đã trở thành ngày Quốc khánh của Úc.

Vùng đất Van Diemen (hiện nay là Tasmania) có người đến sống vào năm 1803, và trở thành thuộc địa riêng biệt vào 1825. Phần còn lại của lục địa, ngày nay là Tây Úc, được chính thức tuyên bố chủ quyền bởi Vương quốc Anh vàp năm 1829. Theo sau sự mở rộng định cư của người Anh, các thuộc đia riêng biệt được lập ra từ các phần của New South Wales: Nam Úc vào 1836, Victoria vào 1851 và Queensland vào 1859. Lãnh thổ phía Bắc được thành lập, như là một phần của thuộc địa Nam Úc, vào năm 1863.

Sydney vào khoảng 1828, nhìn ra phía bắc qua Hyde Park, Sydney về phía Cảng Jackson.

Trong thời kì 1855-1890, 6 thuộc địa hoàng gia lần lượt trở thành các thuộc địa tự trị, tức tự quản lí công việc của chính mình. Luật pháp Anh được kế tục sử dụng vào thời điểm nhận quyền tự trị, và sau đó thay đổi bởi cơ quan lập pháp từng vùng. Chính phủ Anh vẫn giữ quyền điều khiển một số vấn đề, đặc biệt là ngoại vụ, phòng thủ, tàu thuyền quốc tế. Mặc dù có nền kinh tế dựa đáng kể vào nông thôn, Úc nhanh chóng đô thị hoá, tập trung nhất là quanh các thành phố Melbourne và Sydney. Vào những năm 1880 "Marvellous Melbourne" là thành phố lớn thứ hai trong Đế quốc Anh. Úc cũng giành được danh hiệu "thiên đường của người lao động" và là một nơi thí nghiệm cho cải cách xã hội, với kì bỏ phiếu kín đầu tiên và chính phủ đảng Lao Động đầu tiên trên thế giới.

Vào ngày 1 tháng 1 năm 1901, liên bang các thuộc địa được hoàn tất sau giai đoạn 10 năm thai nghén, và Liên bang Úc ra đời với tư cách là lãnh thổ của Đế quốc Anh. Lãnh thổ thủ đô Úc được tách khỏi New South Wales vào 1911, hình thành một nơi trung lập cho thủ đô mới của liên bang, Canberra (thủ đô lúc đầu là Melbourne). Mặc dù Úc đã trở nên độc lập về nhiều phương diện, chính phủ Anh vẫn giữ một số quyền lực cho đến khi Quy chế Westminster 1931 được Úc phê chuẩn vào năm 1942, và một số quyền lực trên lí thuyết của nghị viện Anh trên từng tiểu bang chưa hoàn toàn chấm dứt cho đến khi thông qua Đạo luật Úc năm 1986. Hiến pháp nguyên thuỷ cho phép chính quyền liên bang đề ra luật liên hệ đến bất cứ dân tộc nào, trừ thổ dân. Năm 1967, cuộc trưng cầu dân ý được hơn 90% người đi bầu ủng hộ việc cho phép chính quyền liên bang thông qua luật bảo vệ thổ dân và tính họ vào cuộc điều tra dân số.

[sửa] Chính quyền

Tem in hình Nữ hoàng Úc Elizabeth II vào các năm 1952 và 2002

Thủ tướng Úc John Howard

Liên bang Úc theo thể chế quân chủ lập hiến: Nữ hoàng Elizabeth II của Vương quốc Anh cũng là Nữ hoàng của Úc, một vai trò riêng biệt và tách rời khỏi địa vị là Elizabeth II của Vương quốc Anh, và được chấp nhận rộng rãi là nguyên thủ quốc gia, mặc dù không được quy định trong hiến pháp và pháp luật của Úc. Nữ hoàng được đại diện trên danh nghĩa bởi Toàn quyền; nhưng trên thực tế Toàn quyền thực hiện vai trò hiến định hầu như độc lập với Nữ hoàng. Theo Hiến pháp Úc vai trò của quốc vương hầu như hoàn toàn trên nghi thức. Mặc dù hiến pháp về mặt lí thuyết trao quyền hành pháp rộng rãi cho Toàn quyền, các quyền lực này ít khi được dùng trực tiếp, và theo truyền thống, chỉ được sử dụng khi được nội các cố vấn. Nội các gồm các bộ trưởng cao cấp của chính quyền và được Toàn quyền chỉ định dựa trên cố vấn của Thủ tướng.

Hệ thống lãnh đạo được đảm trách bởi 3 quyền lực liên hệ lẫn nhau:

Lập pháp: Quốc hội Liên bang
Hành pháp: Hội đồng Hành pháp (Toàn quyền, Thủ tướng và các Bộ trưởng)
Tư pháp: Toà án Tối cao Úc và các toà án liên bang.

Cơ chế phân quyền là nguyên tắc theo đó hệ thống tam quyền thực hiện hoạt động riêng biệt nhau:

Lập pháp thiết lập luật pháp, giám sát hoạt động của 2 hệ thống kia để thay đổi luật pháp khi thích hợp;
Hành pháp ban hành, thực thi và cưỡng chế luật pháp;
Tư pháp diễn giải luật pháp;
Hành pháp và Lập pháp không thể ảnh hưởng lên Tư pháp.

Các nguyên tắc luật pháp cơ bản đã được thay đổi khi thông qua Đạo luật Úc 1986. Với đạo luật này, luật pháp Úc trở thành luật pháp mang tính quốc gia, loại bỏ quyền lực lí thuyết của Quốc hội Anh thi hành luật vi phạm Hiến pháp Úc; và Toà án Tối cao Úc được xác nhận là toà phúc thẩm cao nhất và duy nhất. (Đạo luật:pdf)

[sửa] Chính trị

Toà nhà quốc hội mới ở Canberra.

Úc có quốc hội liên bang lưỡng viện, gồm Thượng viện với 76 Thượng nghị sỹ và Hạ viện (Viện dân biểu) với 150 dân biểu (Hạ nghị sỹ). Bầu cử ở Úc là bầu cử bắt buộc (bị phạt tiền nếu không tham gia) và ưu tiên (cử tri đánh số ưu tiên chọn lựa trên các ứng viên). Dân biểu được bầu dựa trên số dân với mỗi đơn vị bầu cử (division hay electorat) chọn ra một dân biểu (một ghế). Tiểu bang càng đông dân thì càng có nhiều dân biểu vào Hạ viện và mỗi tiểu bang có tối thiểu 5 dân biểu. Trong Thượng viện, mỗi bang được 12 nghị sĩ và mỗi vùng lãnh thổ được 2 nghị sĩ đại diện bất kể dân số. Bầu cử cho hai viện này được tổ chức mỗi 3 năm, thường chỉ một nửa Thượng viện được bầu lại, vì Thượng nghị sĩ có nhiệm kì 6 năm. Chính phủ được thành lập dựa trên Hạ viện và người lãnh đạo của đảng chiếm đa số ở Hạ viện sẽ trở thành Thủ tướng. Nhiệm kì của chính phủ cũng là 3 năm, như nhiệm kì của dân biểu. Tuy nhiên chính phủ có thể trình Toàn quyền để giải tán quốc hội trước nhiệm kì và bầu lại.

Năm 1999 một cuộc trưng cầu dân ý đã được tổ chức về vấn đề thay đổi hiến pháp, chuyển Úc thành nước cộng hoà với một tổng thống được chỉ định thay cho vai trò của Nữ hoàng, nhưng kết quả trưng cầu đã bác bỏ điều này.

[sửa] Tiểu bang và Vùng lãnh thổ

Xem chi tiết: Tiểu bang và vùng lãnh thổ Úc

Bản đồ Úc với các thành phố chính

Úc có 6 tiểu bang và một vài vùng lãnh thổ. Các tiểu bang là New South Wales, Queensland, Nam Úc, Tasmania, Victoria và Tây Úc. Hai vùng lãnh thổ chính là Lãnh địa Bắc (Northern Territory) và Lãnh địa Thủ đô Úc (Australian Capital Territory hay ACT). Lãnh địa ACT cũng kết hợp với một vùng lãnh thổ riêng biệt nằm trong New South Wales gọi là Lãnh địa vịnh Jervis (Jervis Bay Territory) đóng vai trò là căn cứ hải quân và cảng biển cho thủ đô.

Úc cũng có một số vùng lãnh thổ bên ngoài có cư dân sinh sống (đảo Norfolk, đảo Christmas, quần đảo Cocos và Keeling) và một số vùng lãnh thổ rộng lớn bên ngoài và không có người sinh sống: Quần đảo Biển San Hô (Coral Sea Islands Territory), quần đảo Heard và McDonald và Lãnh địa Nam cực thuộc Úc.

Lãnh địa Thủ đô Úc được thành lập tại vị trí được chọn làm thành phố thủ đô Canberra trong vùng đất có tên Thung lũng sông Molongo. Việc thành lập Canberra là giải pháp thoả hiệp giữa 2 thành phố lớn nhất, Melbourne và Sydney, khi chọn thủ đô. Cái tên 'Canberra' được lấy từ tiếng thổ dân Ngunnawal, có nghĩa là "nơi gặp mặt".

[sửa] Xếp hạng quốc tế

Chỉ số phát triển con người - hạng 3
Phóng viên không biên giới - hạng 41
GDP đầu người (2005 estimated) - hạng 18
Chỉ số bền vững môi trường 2002 - hạng 16

[sửa] Liên kết ngoài

Wikimedia Commons có thêm hình ảnh và tài liệu khác về:

Úc

Các châu lục trên thế giới

Châu Á	Châu Âu		Bắc Mỹ	Châu Nam Cực		Nam Mỹ	Châu Phi		Châu Úc


Đại lục Á-Âu		Châu Đại Dương			Châu Mỹ			Đại lục Phi Á-Âu

siêu lục địa cổ đại : Columbia · Gondwana · Kenorland · Laurasia · Pangaea · Pannotia · Rodinia · Ur · Vaalbara

Quốc gia ở châu Đại Dương
Úc \| Đông Timor \| Fiji \| Kiribati \| Quần đảo Marshall \| Liên bang Micronesia \| Nauru \| New Zealand \| Palau \| Papua New Guinea \| Samoa \| Quần đảo Solomon \| Tonga \| Tuvalu \| Vanuatu
Các vùng lãnh thổ khác: Samoa thuộc Mỹ \| Quần đảo Cook \| Đảo Phục Sinh \| Polynesia thuộc Pháp \| Guam \| Hawaii \| Đảo Midway \| New Caledonia \| Niue \| Đảo Norfolk \| Quần đảo Bắc Mariana \| Papua (Indonesia) \| Quần đảo Pitcairn \| Tokelau \| Đảo Wake \| Wallis và Futuna \| Tây Timor