Naamval

Naamvallen
Nominatief
Genitief
Datief
Accusatief
Vocatief
Ablatief
Locatief
Instrumentalis

Een naamval of casus is een middel waarmee in flecterende talen of agglutinerende talen de grammaticale rol van een woord in de zin kan worden aangegeven. Dit middel is morfologisch van aard, wat wil zeggen dat de vorm van het betrokken woord wijzigingen ondergaat, meestal in de vorm van een naamvalsuitgang.

Talen met naamvallen zijn bijvoorbeeld het Latijn, het Russisch, het Duits en in mindere mate het Nederlands. Ook het Engels heeft nog resten van een naamvalssysteem. In al deze talen gaat dit systeem terug op dat van het Proto-Indo-Europees, dat acht naamvallen kende (zie het tabelletje hiernaast). De term naamval wordt vaak in engere zin gebruikt voor vormen die afstammen van deze oorspronkelijke acht, maar kan ook in wijder verband toegepast worden in de analyse van andere taalgroepen.

[bewerk] Gebruik van naamvallen

Sommige talen, zoals het Arabisch, hebben slechts een paar naamvallen. Andere, zoals het Fins, hebben er juist veel meer of, zoals het Chinees, juist helemaal geen.

Talen die geen of niet in alle gevallen naamvallen gebruiken, gebruiken hiervoor in de plaats vaak voorzetsels of een vaste woordvolgorde. Een voorbeeld van naamval versus voorzetsel aan de hand van het Nederlands en het Duits:

• Das Auto meines Bruders
• De auto van mijn broer

• Tod den Spammern!
• Dood aan de spammers!

Het Duits gebruikt hier een naamval om de functie van mein Bruder (genitief) en die Spammer (datief) aan te geven. Het Nederlands gebruikt in plaats daarvan een voorzetsel: in de eerste zin van, in de tweede aan.

In veel talen worden naamvallen en voorzetsel in combinatie gebruikt. Het Nederlandse voorzetsel met had bijvoorbeeld in het verleden de datief, in het Duits is dat voor het overeenkomstige mit nog steeds het geval. In zekere zin is dit gebruik wat dubbelop, vaak is bij het weglaten van de naamvalsuitgang de betekenis nog steeds duidelijk. Dat is precies de weg waarlangs het Nederlands zijn uitgangen verloren heeft.

Er zijn echter ook voorzetsels die in combinatie met meer dan een naamval voorkomen. In het Russisch heeft het voorzetsel s bijvoorbeeld ofwel de betekenis met ofwel vanaf. In het eerste geval gaat het gepaard met de instrumentalis in het tweede met de genitief.

Een voorbeeld van naamval versus woordvolgorde aan de hand van het Nederlands en het Latijn:

• Cornelia slaat Marcus

Het Nederlands kent in dit geval geen naamvalsonderscheid. In plaats daarvan wordt hier een vaste woordvolgorde gebruikt. Aan Cornelia en Marcus is niet te zien welke functie ze hebben in de zin. Je kan niet zeggen Marcus slaat Cornelia als je bedoelt dat Cornelia Marcus slaat. In het Latijn is het anders. De volgende twee zinnen betekenen hetzelfde:

• Cornelia Marcum castigat (Cornelia slaat Marcus)
• Marcum Cornelia castigat (Cornelia slaat Marcus)

Dit kan omdat in het Latijn de functie van woorden uit de naamvalsvorm ervan blijkt. De nominatief-uitgang -a bij Cornelia wijst er in dit geval op dat Cornelia onderwerp is in deze zin. De accusatief-uitgang -um bij Marcum wijst erop dat dit woord lijdend voorwerp is. Hierdoor is de woordvolgorde dus niet meer van belang. Zou je willen zeggen dat Marcus Cornelia slaat, dan wordt het:

• Marcus Corneliam castigat (Marcus slaat Cornelia)
• Corneliam Marcus castigat (Marcus slaat Cornelia)

Dit werkt ook bij meer gecompliceerde zinnen:

• Cornelia Marco librum antiquum dat (Cornelia geeft Marcus een oud boek)
• Marco dat librum Cornelia antiquum
• Antiquum Cornelia dat librum Marco
• Librum Marco Cornelia antiquum dat
• Enzovoorts...

Alle mogelijke woordvolgordes (in dit geval 120) zijn in deze zin mogelijk, zonder dat de betekenis verandert. De nadruk in de zin kan echter wel verschillend zijn. De nominatief-uitgang -a geeft aan dat Cornelia onderwerp is, -um (accusatief) dat librum (boek) en antiquum (oud) lijdend voorwerp zijn en -o (datief) dat Marco meewerkend voorwerp is. Hierdoor maakt de volgorde waarin ze staan niet meer uit. Overigens zijn lang niet alle mogelijke volgordes gebruikelijk in het Latijn, al ze zijn wel allemaal correct. Bij gecompliceerdere zinnen kan de woordvolgorde wel degelijk van belang zijn, maar die blijft oneindig veel vrijer dan de Nederlandse. Daardoor kan het Latijn veel meer met inversies werken dan het Nederlands

[bewerk] Naamvallen in het Nederlands

Het Nederlands heeft het stelselmatige gebruik van naamvallen grotendeels verloren. Persoonlijke voornaamwoorden zijn daarop een uitzondering:

Ik zie hem.

Hij ziet mij.

Hem en mij zijn de accusatiefvormen van hij en ik.

Voor de rest moeten we het vooral van de volgorde en de voorzetsels hebben. Toch zijn er nog een aanzienlijk aantal overblijfsels in het Nederlands:

• De heer des huizes = de heer van het huis
• Het jaar der jaren = het jaar van de jaren
• Het beste lied aller tijden = het beste lied van alle tijden
• 's Morgens ga ik naar school, 's middags kom ik terug.

Zoals je ziet komt de genitief nog het meeste voor in het Nederlands, maar er zijn ook voorbeelden van de datief en de accusatief te vinden in wat vaste of staande uitdrukkingen genoemd worden.

• Van harte!
• Op den duur
• Ik ben slecht ter been

Veel van deze uitdrukkingen zijn echter bezig te verouderen en maken een wat statige en ouderwetse indruk.

Ook in (achter)namen komen we naamvallen nog wel eens tegen:

• Peter van den Berg
• Wilko ter Witte
• Jan den Appel

[bewerk] Overzicht van naamvallen

Naamval	Betekenis	Voorbeeld	Talen (bijvoorbeeld)
Abessief	afwezigheid van iets	zonder het huis	Fins
Ablatief (1)	indirect	het huis betreffend	Latijn, Sanskriet
Ablatief (2)	beweging ergens vandaan	van het huis weg	Fins, Latijn, Turks, Tamil
Absolutief	subject van onovergankelijke werkwoorden; object van overgankelijke werkwoorden	het huis	Baskisch
Accusatief	direct object	het huis	Arabisch, Nederlands, Esperanto, Latijn, Grieks, Duits, Engels, Russisch, Pools, Roemeens
Adessief	dichtbij	bij het huis	Fins
Allatief	beweging ergens heen	naar het huis	Fins
Comitatief	samen met	met het huis	Ests, Hongaars
Datief	richting, ontvanger; indirect object	aan het huis	Duits, Latijn, Russisch, Hindi, Pools, Roemeens, Nederlands, Grieks
Dedatief (Respectief)	verwantschap	met het huis verbonden	Quenya
Elatief	beweging ergens uit	het huis uit	Fins, Ests, Hongaars
Ergatief	subject dat een overgankelijk werkwoord uitvoert	het huis	Baskisch, Inuktitut
Essief	kenmerk	zoals het huis	Fins, Middel-Egyptisch
Genitief	bezit, betrekking	des huizes	Arabisch, Nederlands, Duits, Hebreeuws, Latijn, Grieks, Pools, Roemeens, Engels
Illatief	beweging naar binnen	het huis in	Fins
Inessief	binnenin	in het huis	Fins, Ests, Hongaars
Instrumentalis / Instructief	benutten van iets	door het huis	Russisch, Fins, Sanskriet, Pools
Locatief	plaats	in/bij het huis	Sanskriet, Lets, Pools, Turks, Xhosa, Latijn, Russisch
Nominatief	onderwerp (subject)	het huis	vrijwel elke taal
Obliek	omvattend	het huis betreffend	Hindi
Partitief	een aantal	bij huizen	Fins
Possessief	bezit	het huis toebehorend (des huizes)	Quenya
Postpositionalis	voor bepaalde achterzetsels	het huis aan ...	Hindi
Prepositionalis	na bepaalde voorzetsels	... aan het huis	Russisch
Prolatief	medium, door middel van	d.m.v. het huis	Ests, Fins
Terminatief	einde van een beweging of tijd	tot aan het huis	Ests
Translatief	verandering naar iets	verandert in het huis	Fins, Hongaars
Vocatief	aanspreekvorm	huis!	Latijn, Grieks, Sanskriet, Pools, Bulgaars