Przypadek
Z Wikipedii
Przypadek to kategoria gramatyczna głównie języków fleksyjnych, przez którą odmieniają się rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki, imiesłowy (określane przez to zbiorczym mianem imion), a niekiedy też czasowniki (co w języku polskim nie występuje).
System deklinacyjny jest niezbędny do ustalenia właściwych relacji poszczególnych wyrazów w zdaniu. Konsekwencją jego istnienia jest swoboda kształtowania kolejności wyrazów w zdaniu: podmiot, orzeczenie i dopełnienie nie mają raz na zawsze ustalonych miejsc, mogą następować w dowolnej kolejności.
Języki mające przypadki mają ich zwykle 4-7, zdarzają się też języki z 2 przypadkami jak bułgarski (zwykle zanikający uprzednio bogatszy system), czy też kilkunastoma (z których część powstała przez fonetyczną inkorporację uprzednio niezależnych morfemów) jak fiński lub węgierski (trzeba jednak pamiętać, że języki te, jako nieindoeuropejskie, nie są w tym zestawieniu adekwatne).
Przypadkom różnych języków nadaje się takie same nazwy - jest to czasem niewłaściwe, ponieważ zasięg użycia przypadka o tej samej nazwie bywa w różnych językach odmienny - np. zastosowanie "dopełniacza" w językach polskim i niemieckim w niewielkim stopniu się pokrywa.
Z drugiej zaś strony system deklinacyjny języków europejskich, jako odziedziczony po wspólnym przodku - języku praindoeuropejskim - wykazuje nadal wiele cech wspólnych. Przykładowo każdy dopełniacz (i polski, i niemiecki) ma funkcję posesywną (odpowiada na pytanie czyj?).
Teoria deklinacji została wypracowana w Grecji w IV wieku p.n.e. Również Grecy nadali przypadkom nazwy, które przez Rzymian zostały przetłumaczone na łacinę. Nazwy przypadków w języku polskim (a także sam termin przypadek, łac. casus) są częściowo tłumaczeniami terminów łacińskich. Również kolejność przypadków odpowiada mniej więcej kolejności zaproponowanej przez gramatyków starożytnych.
Podstawowy podział przypadków przebiega pomiędzy casus recti (przypadki niezależne) oraz casus obliqui (przypadki zależne). Te pierwsze to mianownik i wołacz, te drugie to reszta. W językach indoeuropejskich obserwuje się tendencję do stopniowej redukcji liczby przypadków tak, by pozostał tylko jeden casus rectus oraz jeden casus obliquus. Ponadto w wielu językach europejskich (np. w języku francuskim i angielskim) zróżnicowanie form przypadka ogranicza się do zaimków.
Poniższa tabelka pokazuje orientacyjnie liczbę przypadków w różnych językach indoeuropejskich. Należy zwrócić uwagę, że jakkolwiek tabelka uporządkowana jest w kolejności malejącej liczby przypadków, nie znaczy to jednak, że we wszystkich językach panuje bezspornie tendencja do ich redukcji. Przeciwnie, niektóre języki (np. litewski) mają tendencje do przebudowy systemu i zwiększania liczby przypadków.
| Język | Przypadki | Uwagi |
|---|---|---|
| Sanskryt | 8 | |
| czeski | 7 | |
| polski | 7 | |
| Łacina | 6 | plus szczątkowy miejscownik |
| słowacki | 6 | plus szczątkowy wołacz |
| słoweński | 6 | |
| greka | 5 | odnosi się do greki starożytnej |
| rumuński | 5 | w innym ujęciu: 2 |
| niemiecki | 4 | |
| angielski | 2 (według niektórych teorii 3) | odmienne tylko zaimki |
Język polski zachował aż siedem przypadków z pierwotnego zestawu ośmiu:
- Mianownik - kto? co?
- Dopełniacz - kogo? czego?
- Celownik - komu? czemu?
- Biernik - kogo? co?
- Narzędnik - z kim? z czym?
- Miejscownik - o kim? o czym?
- Wołacz - O!
[edytuj] Przypadki w językach indoeuropejskich
To, że biernik, ablatiwus i miejscownik odpowiadają na pytania kolejno dokąd? (w pol. w kogo? w co?), skąd? (w pol. od kogo? od czego?) oraz gdzie? (w pol. w kim? w czym?) jest reliktem deklinacji praindoeuropejskiej.
Zagadnieniem związanym z tematyką przypadków są tzw. funkcje syntaktyczne przypadków. Nawet w językach o dużej liczbie przypadków i rozwiniętej fleksji (polski - 7, łacina - 6/7, greka - 5) poszczególne przypadki spełniają po kilka funkcji syntaktycznych. Np. dopełniacz, oprócz funkcji posesywnej (czyj?), pełni też funkcję porównawczą, bo występuje w wyrażeniach porównawczych typu większy od czego?, funkcję separatywną typu odrywać coś od czego? itp. Takie pomieszanie funkcji wynika częściowo z synkretyzmu przypadków, a częściowo z dostosowywania pierwotnych ich funkcji do nowych zadań.
Zob. także lista przypadków Przypadki Jest 7 przypadków (w nawiasach podano pytania przypadków):
mianownik (kto? co?) jest dopełniacz (kogo? czego?) nie ma celownik (komu? czemu?) przyglądam się biernik (kogo? co?) widzę, słyszę narzędnik (z kim? z czym?) idę, cieszę się miejscownik (o kim? o czym?) mówię, myślę wołacz (o!) ty mój Przykładowa odmiana przez przypadki:
M. nos ojczyzna jajko D. nosa ojczyzny jajka C. nosowi ojczyźnie jajku B. nos ojczyznę jajko N. nosem ojczyzną jajkiem Msc lub Ms. nosie ojczyźnie jajku W. jajeczko!
Przymiotniki wykazują szczątkowo, oprócz odmiany przymiotnikowej, również odmianę rzeczownikową. Formy te to np. nom. zdrów oraz dpn. i celownik w wyrażeniach typu z grecka i po grecku. W liczbie mnogiej wołacz jest zawsze równy mianownikowi. Sztuczka mnemotechniczna pozwalająca nauczyć się przypadków: Mama Dała Celi Bulkę Nasmarowaną Masłem Wiejskim
