Maniërisme
Maniërisme is een term die lange tijd de voornaamste aanduiding is geweest voor de stijl van Italiaanse of Italiaans geïnspireerde kunst in de 16e eeuw vanaf circa 1525. De stijl die volgde op de Hoog-Renaissance werd Late Renaissance of Maniërisme. In de schilderkunst wordt de navolging van Michelangelo en Rafael als essentieel gezien, in de dichtkunst gelden Petrarca en Dante als grote voorbeelden. Verder heeft maniërisme in het taalgebruik de bredere betekenis gekregen van artificieel of gekunsteld, toepasbaar op legio onderwerpen.
Inhoud |
[bewerk] De term
De aanduiding, hoewel zelf niet uit deze tijd, vindt zijn oorsprong in het begrip 'maniera' uit de 16e-eeuwse literatuur. De schilder en biograaf Vasari gebruikt 'maniera' in zijn 'De Levens' als 'stijl'; Iemands 'maniera' is zijn persoonlijke artistieke stijl, zijn kenmerk, maar tegelijkertijd betekent het ook stijl in de zin van gratie en elegantie. In die laatste betekenis komt 'maniera' enigszins in de buurt van 'sprezzatura' van Castiglione, zoals geïntroduceerd in zijn bekende handleiding voor het hofleven 'De Hoveling.'
In de 17e eeuw kreeg de 'maniera' een uitermate negatieve betekenis. De nieuwe barokke kunst, geïnspireerd door de contrareformatie en het opkomende absolutisme, verdoemde de haar voorgaande stijl als 'gekunsteld' en 'vervreemd van de natuur en eerlijke emoties' Deze negatieve connotatie wordt overgenomen op het moment dat in de 19e eeuw de term maniërisme standaard wordt. Vanaf het begin van de 20e eeuw komt er voor veel van de als maniëristisch aangeduide kunst echter enige rehabilitatie door eigentijdse ontwikkeling.
[bewerk] Beeldende kunsten en architectuur
Kunstenaars die traditioneel onder het maniërisme worden gerangschikt zijn onder meer de late Michelangelo, El Greco, Parmigianino, Giulio Romano, de Florentijnen Jacopo Pontormo, Agnolo Bronzino en Rosso en de Venetianen Tintoretto en Veronese. Van de kunstenaars die vooral als beeldhouwer bekend zijn, zijn Benvenuto Cellini, Giovanni da Bologna en Baccio Bandinelli. de belangrijksten.
Gemeenschappelijke factoren in hun werk zijn het lenen van bepaalde poses en technieken van de grote voorbeelden Michelangelo en Rafael, alsook een neiging tot een irrealistische weergave van lichamen, ruimten en perspectief. De zogenaamde 'figura serpentinata' is een goed voorbeeld van beide aspecten, gebaseerd op een beeld van Michelangelo (de steenwerpende David in het Palazzo Vecchio in Florence), maakten kunstenaars veelvuldig gebruik van lichamen in een zeer onnatuurlijk aandoende, gedraaide pose.
In de architectuur is het zeer moeilijk een maniërisme aan te wijzen, omdat hier eigenlijk tot diep in de 17e eeuw de navolging van klassieke voorbeelden overheersend is geweest. Vanwege gelijktijdigheid worden de gebouwen van architect Andrea Palladio vaak in dit verband genoemd. Een echt 'maniëristisch' te noemen ontwikkeling binnen de architectuur zou het ontstaan van de 'grotto' zijn. Deze nep-grotten, vaak om beelden in tentoon te stellen, werden in tuinen gebouwd.
[bewerk] Literatuur
In de literatuur valt een maniërisme aan te duiden bij dichters als Tasso, Ariosto en Guarini, die vele, kwalitatief veel mindere, volgers hadden. De navolging van vooral Petrarca, maar in mindere mate va Dante en Bocaccio, leidde tot een levendige cultuur van Italiaans kunstproza en poëzie. Men bezat een vocabulaire aan gestandaardiseerde metaforen en beeldspraken, overgeërfd van Petrarca en de Occitaanse liefdesliteratuur. Naast het liefdesgedicht, in het bijzonder het sonnet en de canzone, raakte in deze periode ook het (middeleeuws geïnspireerde) helden- of ridderepos weer zeer in zwang. De twee meesterwerken op dit gebied zijn de Orlando Furioso van Ariosto en Tasso's Gerusalemme Liberata, die tot de canon van de wereldliteratuur zouden gaan behoren.
[bewerk] Muziek
Ook in de muziek is wellicht een pleidooi te houden voor een aparte maniëristische stijlperiode. De 16e eeuw was in Italië voornamelijk de gouden eeuw van de madrigaal, een genre voortgekomen uit het chanson en het motet van de Franco-Vlaamse componisten die het Italiaanse muziekleven sinds de 15e eeuw domineerden. Het madrigaal was een eerste echt eigen Italiaanse vorm, een gezongen (liefdes)gedicht voor een tot zeven stemmen, oorspronkelijk a capella. 'Belangrijkste componisten van het Cinquentomadrigaal zijn Giovanni Arcadelt, Giaches de Wert, Giovanni de Macque, Luzzasco Luzzaschi en Carlo Gesualdo, de Prins van Venosa. Vaak, en dit is een belangrijke reden de madrigaal een product van het maniërisme te noemen, worden teksten van Guarini, Tasso en Ariosto op muziek gezet. De nauwgezette uitbeelding van de teksten, zowel in de vorm als in de uitdrukking is voor de madrigaalcomponist het streven. Dit leidt ook tot een vorm van 'woordschildering' waarbij woorden vaste muzikale patronen krijgen, bijvoorbeeld een snel toonladdermotief op 'gioa' (vreugde). Juist dit fenomeen is iets waar de componisten van de prille barok, de Seconda Prattica van Monteverdi, mee wilden afrekenen ten gunste van een 'eerlijke weergave van het menselijk gevoel.
[bewerk] De ontwikkeling van het maniërisme buiten Italië
Het maniërisme heeft ook een aanzienlijke rol gespeeld in, vooral de beeldende, kunst buiten Italië, sommige onderzoekers gaan zelfs zo ver te beweren dat het de eerste grote internationale stijl is geworden na de gothiek. Vast staat in ieder geval dat bepaalde tendenzen in de schilder- en beeldhouwkunst vrij snel in andere landen van Europa werden overgenomen. Belangrijke centra van maniëristische kunst buiten Italië zijn Praag, het hof van Rudolf II, waar onder andere de schilder Arcimboldo werkzaam is en Fontainebleau bij Parijs waar koning Frans I een aantal Italiaanse kunstenaars aan het werk zet die later een 'School van Fontainebleau' zijn gaan vormen. Behalve Italianen die werkzaam werden in het buitenland kwamen nu ook steeds grotere aantallen Noordelijke kunstenaars ('oltramontagnesi') naar Italië om daar de laatste kneepjes te leren. Een goed voorbeeld is Albrecht Dürer, die uiteindelijk zelfs van invloed werd op het werk van Italiaanse schilders. Een fascinerende eenling blijft El Greco, de Krentenzer Domenikos Theokopolis, waarschijnlijk grotendeels gevormd in Venetië, die het grootste gedeelte van zijn oeuvre in Spanje schiep. In Nederland en Vlaanderen kunnen de maniëristen Lucas van Leyden Abraham Bloemaert, Cornelis van Dalem, Jan Sanders van Hemessen, Lambert Sustris en Carel van Mander genoemd worden.
[bewerk] Musea
Musea met veel kunst uit de renaissance zijn:
- Kunsthistorisches Museum in Wenen
- Louvre in Parijs
- Uffizi in Florence
- National Gallery in Londen
- Rijksmuseum Amsterdam in Amsterdam
- Hermitage in Sint-Petersburg
- Vaticaanse musea
- Alte Pinakothek in München
[bewerk] Maniëristische werken
Voorbeelden van maniëristische schilderijen zijn:
- Een allegorie met Cupido en Venus, 1540-1550 van Agnolo Bronzino
- Jozef en Jacob in Egypte, 1518 van Pontormo
- Farao met bediende en bakker, 1525 van Pontormo
- Jozef wordt aan Potiphar verkocht, 1515 van Pontormo
- Het mystieke huwelijk van de heilige Catharina, 1527-1532 van Parmigianino
- Madonna en kind met heiligen, 1526-1527 van Parmigianino
- Madonna en kind met de heilige Johannes de Doper en een vrouwelijke heilige Anna, 1540-1550 van Agnolo Bronzino
- Portret van Eleonora di Toledo en haar zoon Giovanni door Agnolo Bronzino, 1545, in het Uffizi in Florence
[bewerk] Verwante stromingen
Verwante stromingen aan het maniërisme is:
- Gesturalisme
- Emotionalisme
- Allegorisme
[bewerk] Externe links
 |
Meer afbeeldingen die bij dit onderwerp horen kunt u vinden in de categorie Manneristic paintings van Wikimedia Commons. |
